fundusze inwestycyjne

CZĘŚĆ TEORETYCZNA

TFI jako organy zarządzające funduszami inwestycyjnymi.

Definicja

Fundusz inwestycyjny zgodnie z ustawą o funduszach inwestycyjnych z dnia 27 maja 2004 r. jest osobą prawną, której wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych w ustawie również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe. Można go zatem zdefiniować jako prawne przedsiębiorstwo, które posiadają dług, udziały lub inne aktywa i które znajdują się w posiadaniu detalicznych i instytucjonalnych inwestorów.

Idea inwestowania w fundusze polega na gromadzeniu odrębnych i rozproszonych kapitałów pieniężnych wielu inwestorów tworząc majątek instytucji zbiorowego inwestowania, który dalej jest transformowany w instrumenty pieniężne. Fundusze mogą być traktowane jako zbiorczy portfel grona inwestorów, którzy chcą pomnożyć swoje oszczędności i oczekują wyższych zysków w porównaniu do tradycyjnych form oszczędzania.

Atutem uczestnictwa w funduszu jest ustawowa ochrona powierzonych środków na skutek jego upadłości - żaden fundusz nie posiada zdolności upadłościowej tzn. nie mogą one ogłosić bankructwa.

Ustawodawstwo

Ustawa o funduszach inwestycyjnych z dnia 27 maja 2004 (znowelizowana w 2008 r.), która weszła w życie po dwóch miesiącach członkowstwa Polski w Unii Europejskiej. Zdarzenie to odegrał znaczną rolę w tworzeniu nowej ustawy, bowiem prawodawstwo polskie musiało w sposób ostateczny zostać zharmonizowane z prawodawstwem unijnym. W ustawie tej zgodnie z Dyrektywą UCITS III zawarto przepis mówiący, iż w zależności od formy prawnej, fundusz inwestycyjny ma możliwość działania w innym państwie członkowskim samodzielnie lub za pośrednictwem spółki nim zarządzającej. Zapis ten umożliwił funkcjonowanie na polskim rynku kapitałowym również zagranicznych funduszy inwestycyjnych. Wraz z wejściem w życie ustawy można mówić o początku funkcjonowania zasady jednej licencji także na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa powołała do życia Izbę Zarządzających Funduszami i Aktywami (IZFA) będącą podmiotem reprezentującym interesy zarządzających - tj. towarzystw funduszy inwestycyjnych oraz domów maklerskich prowadzących tego typu działalność.

Wymóg kapitałowy - równowartość w złotych 125.000 EUR;
Wprowadzenie 3 rodzajów funduszy inwestycyjnych: otwarty, specjalistyczny otwarty i zamknięty

W połowie listopada 2006 r. Komisja Europejska opublikowała Białą Księgę w sprawie ulepszenia ram prawnych wspólnego rynku dla funduszy inwestycyjnych (White Paper on enhancing the single market framework for investment funds). Dokument ten określa strategię działań proeuropejskich w odniesieniu do funduszy inwestycyjnych, w szczególności wskazuje pożądane kierunki ewolucji unijnych ram prawnych, dzięki którym osiągną one adekwatny do dynamiki rozwoju rynku usług finansowych poziom elastyczności i koherentności oraz przyczynią się do zwiększenia efektywności działania funduszy na jednolitym rynku usług finansowych w Unii Europejskiej. Biała Księga jest kolejnym etapem pilotowanego przez Komisję Europejską procesu rewizji dyrektywy w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do przedsiębiorstw zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe (UCITS). Biała Księga jest dokumentem o charakterze ostatecznym i jest efektem szeroko zakrojonych, zarówno wśród ekspertów rządowych, jak i organizacji zrzeszających instytucje rynkowe, konsultacji dotyczących opublikowanej w lipcu 2005 r. Zielonej Księgi (Green Paper on the enhancement of the EU framework for investment funds). Konsultacyjne te w odniesieniu do krajowego rynku kapitałowego były koordynowane przez Ministerstwo Finansów, które także jest resortem wiodącym w zakresie Białej Księgi.

Podmioty obsługujące fundusze inwestycyjne

Bank depozytariusz - podstawowym obowiązkiem jest prowadzenie rejestru aktywów funduszu, w tym aktywów zapisywanych na właściwych rachunkach oraz przechowywanych przez depozytariusza i inne podmioty na mocy odrębnych przepisów lub na podstawie umów zawartych na polecenie funduszu przez depozytariusza. Ponadto czuwa on nad prawidłowością rozliczeń umów dotyczących funduszu, ich terminowości, zapewnia, że dochody funduszu są wykorzystywane zgodnie z przepisami prawa i statutem funduszu.
Agent transferowy jest kolejnym podmiotem obsługującym fundusz. Do jego zadań należy przede wszystkim prowadzenie rejestru uczestników danego funduszu. W ramach wykonywania tych czynności uaktualnia rejestr na bieżąco, przyjmuje i realizuje dyspozycje uczestników oraz organizuje i przeprowadza obieg dokumentów i środków pieniężnych.
Organ nadzorczy (KNF) - wydaje zezwolenia na prowadzenie działalności funduszy, w razie wykrycia jakichkolwiek nieprawidłowości może w trybie niezwłocznym takie zezwolenie cofnąć. Jest to organ, do którego uczestnicy funduszu mogą zgłaszać reklamacje na zarządzanie funduszem i roszczenia odnośnie swoich praw.

Rodzaje funduszy inwestycyjnych

Klasyfikacja prawna

Fundusz inwestycyjny otwarty
Specjalistyczny fundusz otwarty
Fundusz inwestycyjny zamknięty

Fundusz inwestycyjny otwarty charakteryzuje łatwość wejścia w grono członków funduszu oraz jego wyjścia - w każdej chwili można zarówno kupić jak i sprzedać jednostki uczestnictwa. Fundusze inwestycyjne otwarte stanowią 90% wszystkich funduszy działających obecnie na rynku. Mogą one lokować swoje środki w papiery wartościowe, których emitentem bądź gwarantem jest Narodowy Bank Polski lub Skarb Państwa, papiery wartościowe notowane na GPW lub CeTO oraz inne papiery wartościowe i zbywalne wierzytelności krótkoterminowe. Jednak ze względu na ilość członków zrzeszających nałożonych jest na nie szereg ograniczeń inwestycyjnych. Chodzi przede wszystkim o korelację między papierami wartościowymi będącymi w posiadaniu funduszu - nie powinna być to korelacja dodatnia, ponieważ straty z jednego rodzaju walorów powinny być rekompensowane zyskami z innych. Ponadto można mówić o tzw. limitach koncentracji, takich jak:

papiery wartościowe wyemitowane przez jeden podmiot nie mogą stanowić więcej niż 5% aktywów funduszu (może zostać podwyższone do progu 10% w przypadku odpowiedniego zapisu w statucie),
łączna wartość lokat omówionych w poprzednich punkcie nie może przekraczać 40% aktywów funduszu,
lokaty w listy zastawne emitowane przez jeden bank hipoteczny, nie mogą przekraczać 25% wartości aktywów funduszu, natomiast ogół inwestycji w listy zastawne nie może przekraczać 80% aktywów.

Wynika to z obowiązku dywersyfikacji ryzyka oraz dodatkowo zachowania płynności na odpowiednim poziomie, która wynika z obowiązku odkupienia jednostek uczestnictwa na każde żądanie członka funduszu.

Specjalistyczne fundusze inwestycyjne działają w oparciu o te same przepisy co fundusze otwarte. Są one formą pośrednią miedzy funduszami inwestycyjnymi otwartymi i zamkniętymi. Do głównych różnic pomiędzy funduszami otwartymi zalicza się:

możliwość ograniczenia grona inwestorów do podmiotów określonych w statucie,
możliwość określenia w statucie warunków odkupienia jednostek uczestnictwa, co pozwala na zachowanie większej stabilności aktywów niż w funduszach otwartych,
możliwość powołania przy funduszu rady inwestorów jako organ nadzorczy.

Fundusz inwestycyjny zamknięty to fundusz emitujący certyfikaty inwestycyjne mające charakter publiczny lub niepublicznym o czym przesądza statut. Jego charakterystyczną cechą jest względna stabilność liczby uczestników - zmiana może nastąpić wyłącznie w czasie emisji nowych certyfikatów lub wykupu poprzednich emisji. Ze względu na brak możliwości wycofania środków przez uczestników w każdym momencie fundusz taki nie musi utrzymywać tak dużych rezerw płynnych jak w przypadku funduszu inwestycyjnego otwartego. Skutkiem tego jest możliwość inwestycji posiadanych aktywów na bardziej dochodowych rynkach. Kategorie lokat wymienione w ustawie to:

papiery wartościowe,
wierzytelności,
waluty,
instrumenty pochodne,
prawa majątkowe,
instrumenty rynku pieniężnego,
depozyty bankowe.

Wśród funkcjonujących funduszy inwestycyjnych zamkniętych coraz większą popularnością cieszą się tzw. fundusze dedykowane, czyli emitujące certyfikaty niepubliczne (FIZ-NP) - na koniec 2008 r. ponad 2/3 istniejących funduszy zamkniętych emitowało tego rodzaju certyfikaty. Są one kierowane do profesjonalnych uczestników rynku, mających pełną świadomość inwestycyjną powierzania środków.

Klasyfikacja ekonomiczna

Druga klasyfikacja bierze pod uwagę politykę inwestycyjną, metody lokowania aktywów oraz stopień ryzyka można podzielić:

fundusze agresywne

fundusze akcji
fundusze indeksowe
fundusze agresywnego inwestowania

fundusze zrównoważone

fundusze stabilnego wzrostu

fundusze bezpieczne

fundusze dłużnych papierów wartościowych
fundusze rynku pieniężnego
fundusze obligacji.

Celem funduszy agresywnych jest osiągnięcie wysokiej stopy zwrotu, co jest jednoznaczne z szybkim wzrostem wartości jednostek uczestnictwa. Fundusze te inwestują przede wszystkim w akcje spółek dopuszczonych do publicznego obrotu.

Najbardziej agresywne fundusze inwestują w akcje, które dają możliwość uzyskania maksymalnych zysków kapitałowych. Z kolei fundusze o polityce inwestycyjnej ukierunkowanej na bieżący dochód lokują w większym stopniu w akcje spółek o ugruntowanej pozycji i wysokich okresowych dywidendach. Wśród funduszy akcyjnych oddzielną kategorię stanowią też fundusze indeksowe. W tym przypadku skład portfela funduszy odzwierciedla konstrukcję określonego indeksu giełdowego. Tego typu fundusze są narażone na gwałtowne zmiany kursów akcji, przez co nie tylko nie gwarantują określonej stopy zwrotu, ale nie mogą nawet zagwarantować ochrony powierzonego kapitału, co może skutkować dużymi stratami w okresie bessy.

Fundusze zrównoważone swoje aktywa angażują zarówno w akcje (których udział nie przekracza 60% udziału w całym portfelu inwestycyjnym) jak i papiery dłużne, które stanowią pewniejszą inwestycję pod względem ochrony powierzonego kapitału niż fundusze agresywne. Szczególną formą tej kategorii są fundusze stabilnego wzrostu, których udział akcji w portfelu nie może przekroczyć 40%, przez co ryzyko inwestycji jest ograniczone, jednak nie dają one żadnej gwarancji w osiąganiu oczekiwanych zysków.

Fundusze bezpieczne to takie, które w swoim portfelu inwestycyjnym nie posiadają akcji, dzięki czemu są odporne na wahania kursów. Są to tzw. fundusze konserwatywne, których celem jest ochrona wartości pieniędzy członków funduszu oraz unikanie ryzyka. Nie mniej jednak również one nie dają stuprocentowej ochrony kapitału. Jako podstawowe typy tej kategorii zalicza się fundusze rynku pieniężnego oraz fundusze papierów dłużnych.

Odmiany funduszy inwestycyjnych

Private Equity/Venture Capital

Private Equity oznacza proces nabywania udziałów i akcji w spółkach nienotowanych na regulowanych rynkach publicznych, z zamiarem odsprzedaży tych udziałów w przyszłości z zyskiem. W formie, w jakiej ten rynek znamy obecnie, istnieje już od ponad 30 lat.

Poszczególne fundusze mają własną politykę inwestycyjną, która często preferuje wybrane branże, regiony czy etapy rozwoju przedsiębiorstwa.

Venture Capital jest jedną z odmian Private Equity, która oznacza politykę inwestowania w przedsiębiorstwa na wczesnych etapach rozwoju.

Specyfika działalności funduszy PE polega na tym, że w okresie trwania inwestycji (przeciętnie od 3 do 7 lat) wspomagają one przedsiębiorstwa swoją fachową wiedzą i budują ich wartość, aby po tym okresie zrealizować zyski wychodząc z inwestycji. Kapitał PE/VC najczęściej trafi a do przedsiębiorstw w celu sfinansowania:

rozwoju nowych produktów i technologii;
zwiększenia kapitału obrotowego;
fuzji i przejęć.

Private Equity w Polsce

Według EVCA (organizację zrzeszającą europejskie podmioty związane z inwestycjami private equity) w Europie działa ponad 1.300 podmiotów dokonujących inwestycji typu private equity, z czego około 30 jest obecnych "na stałe" w Polsce (posiada w Polsce przedstawicielstwa, aktywnie inwestuje itp.).

Ta grupa podmiotów obejmuje przede wszystkim inwestorów formalnych (instytucjonalnych), czyli profesjonalistów w zakresie private equity, którzy inwestują i zarządzają środkami powierzonymi.

Inwestorami funduszy zarządzanych przez podmioty komercyjne są osoby prywatne, międzynarodowe podmioty rynku finansowego (np. banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze powiernicze specjalnego przeznaczenia), instytucje (np. uniwersytety), regiony administracyjne, fundacje, przedsiębiorstwa, międzynarodowe organizacje finansowe wspierające różne inicjatywy o zasięgu krajowym lub międzynarodowym (np. EBOR) itp. Tę grupę można podzielić na dwie grupy.

Pierwsza grupa obejmuje podmioty stale obecne w Polsce, których inwestorami są głównie osoby zagraniczne. Spośród nich największym podmiotem jest grupa funduszy Enterprise Investors (stale uzupełniana lista większości pomiotów zarządzających funduszami znajduje się na stronie PSIK, czyli Polskiego Stowarzyszenia Inwestorów Kapitałowych).

Do tej grupy należą również fundusze inwestujące w całym regionie i na całym świecie, które jednak dokonały i dokonują znacznych inwestycji w kraju (np. fundusze zarządzane przez Advent International). Fundusze te, pomimo ich znacznej aktywności w Polsce, są najczęściej zarejestrowane za granicą (wszystkie podmioty zarządzające posiadają biura w Polsce).

Drugą grupę stanowią fundusze, mniej lub bardziej ściśle powiązane z bankami (captive i semi-captive funds), które są często wiodącymi w nich inwestorami lub jednymi z głównych inwestorów (podobnie powiązane są firmy zarządzające tymi funduszami), np. Hals (BGŻ S.A.), PBK Inwestycje (Bank Przemysłowo-Handlowy PBK S.A.), Raiffeisen Private Equity Management czy AIB WBK Fund Management.

Fundusze hedgingowe

„Hedging” oznacza pewnego rodzaju transakcję, której celem jest zabezpieczenie się przed ryzykiem wynikającym z nieoczekiwanych zmian na rynku. Działalność funduszy hedgingowych opiera się nie tylko na ograniczenia ryzyka wynikającego z inwestycji, ale przede wszystkim na spekulacji - zatem obszarem ich działalności są głównie tzw. nisze gospodarcze, takie jak rynki fuzji czy przejęć ale przede wszystkim instrumentów pochodnych. Mechanizm działania funduszy, tj. zbieranie wspólnego portfela inwestycyjnego który w dalszej części jest transformowany w różnego rodzaju instrumenty finansowe jest taki sam jak przy tradycyjnych funduszach inwestycyjnych. Wyróżnia je natomiast rodzaj tych instrumentów, do których przede wszystkim zaliczyć można:

finansowe kontrakty forward - oferowane wyłącznie na rynkach zorganizowanych (np. giełdach),
kontrakty futures - w przeciwieństwie do forward występują na rynkach niezorganizowanych,
opcje finansowe - dostępne zarówno na rynkach zorganizowanych jak i niezorganizowanych,
warranty - o dostępności takiej samej jak opcje,
swapy - podobnie jak kontrakty futures występują wyłącznie na rynkach niezorganizowanych (tak jak kontrakty cap, floor, collar),
kontrakty cap,
kontrakty floor,
kontrakty collar.

Również transakcje zawierane przez te fundusze są specyficzne, mówić tu można o transakcjach procentowych, walutowych i indeksowych. Możliwość podejmowania tego typu przedsięwzięć przez fundusze hedgingowe wynika z faktu, że nie podlegają one tak ścisłej kontroli prawnej jak fundusze inwestycyjne, w związku z czym ich strategie inwestycyjne mogą być znacznie bardziej urozmaicone. W związku z inwestycjami funduszu w instrumenty ograniczające ryzyko osiąga on bezwzględne dodatnie stopy zwrotu - co jest charakterystyczne dla podmiotów typu hedge. Jednak wymagania stawiane potencjalnym członkom funduszu są bardzo wysokie - progi inwestycyjne w różnych funduszach kształtowały się od 200.000 USD przychodów i 1.000.000 USD majątku.

W Polsce funkcjonuje jeden fundusz hedgingowy typu managed futures, utworzony przez Superfund TFI SA w 2005 r. Ponadto inwestycje o charakterze funduszy hedgingowych oferują także Opera TFI SA oraz Investors TFI SA. Światowym ośrodkiem tego typu instytucji są Stany Zjednoczone - ich udział w strukturze podmiotowej na świecie wynosi 50%.

Korzyści wynikające z rozwoju rynku kapitałowego w Polsce, na którym znaczącą pozycję zajmują fundusze inwestycyjne, to m. in.:

większa dywersyfikacja ryzyka,
lepsze przepływy informacji w obszarze inwestycyjnym, co skutkuje inwestowaniem w bardziej efektywne przedsięwzięcia,
możliwości lokowania oszczędności w alternatywne instrumenty finansowe bez ryzyka kursowego,
powstawanie innowacji technologicznych i finansowych,
zniesienie ograniczeń w przepływie kapitału i dostępu do rynków zagranicznych.

Dz.U.2004, Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.

Kidacka I., Finanse zintegrowane, Difin, Warszawa 2006, s. 30

K. Gabryelczyk, U. Ziarko-Siwek (red.), Inwestycje finansowe, wyd. CeDeWu, Warszawa 2007, s. 32

Do tej pory funkcję tego rodzaju izby gospodarczej pełniło Stowarzyszenie Towarzystw Funduszy Inwestycyjnych w Polsce

White Paper white paper on enhancing the single market framework for investment funds, COM (2006) 686 final, Bruksela15.11.2006

Z. Dobosiewicz, Fundusze inwestycyjne, Twigger, Warszawa 2008, s. 36-39

Dz. U. 2004, Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.

M. Dyl, Fundusze inwestycyjne. Zasady inwestowania, Konieczny i Kruszewski, Warszawa 2001, s.148-153

Z. Dobosiewicz, Fundusze…, op.cit., s. 46-47

Z. Krzyżkiewicz (red.), Leksykon bankowo-giełdowy, Poltext, Warszawa 2006, s. 159

www.knf.gov.pl

D. Korenik, Oszczędzanie…, op.cit., s.184

E. Głogowski, M. Munch, Nowe usługi finansowe, PWN, Warszawa 1996, s. 201

W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy, PWN, Warszawa 2002, s .339-345

M. Biegański, A. Janc (red.), Hedging i nowoczesne usługi finansowe, wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 17

W. Tarczyński, M. Zwolankowski, Inżynieria finansowa. Instrumentarium, strategie, zarządzanie ryzykiem, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1999, s.186-188

K. Gabryelczyk, U. Ziarko - Siwek, Inwestycje finansowe, CeDeWu, Warszawa 2006 s. 57

I. Pruchnicka-Grabias, Fundusze hedgingowe a inwestycje alternatywne, [w:] I. Pruchnicka-Grabias (red.), Inwestycje alternatywne, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 16-34

W. Dębski, Integracja i rozwój rynków kapitałowych a wzrost gospodarczy. Przykład Polski, [w:] W. Małecki (red.), Globalizacja rynków finansowych - implikacje dla Polski, VIZJA PRESS & IT, Warszawa 2007, s.54