16. Podstawowe typy planu urbanistycznego miast zakładanych na terenie Państwa Zakonnego
Wybór miejsca lokowania miasta uwarunkowany był prawami własności panów świeckich i duchownych oraz warunkami topograficznymi.
Nowe miasta lokowano:
na terenie istniejącej od dawna osady i w granicach dotychczasowej zabudowy (Trzebnica), lub w jej pobliżu.
na terenie jednego z placów targowych leżących w pobliżu grodu lub podgrodzia (Gniezno).
przenoszono ośrodek na nowe, dotychczas niezagospodarowane miejsce, podczas, gdy dawna osada zmieniała się w wieś lub osiedle podmiejskie (Radom, Kalisz, Puck).
lokacji na surowym korzeniu, czyli w okolicy dotąd niezamieszkałej. (Zamość XVIw)
Miasta średniowieczne lokowane na prawie niemieckim.
Wytyczanie układu przestrzennego miasta odbywało się zwykle z pomocą fachowych mierniczych,
Regularny układ przecinających się pod kątem prostym ulic,
ewentualne zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniej istniejącej już zabudowy.
centralnie położony rynek, założony na planie kwadratu lub prostokąta. Stanowić miał główne centrum handlowe, węzeł komunikacyjny, ośrodek dyspozycyjny władzy.
Miasta otaczano wałem z fosą lub murami obronnymi.
W rynku wznosił się ratusz.
Kamienice wznoszono na wydłużonych parcelach.
Niekiedy urządzenia targowe na rynku tworzyły zespoły architektoniczne składające się z kramów sukienniczych i siedziby władzy (Kraków, Poznań).
ważnym miejscem w mieście był teren przeznaczany pod kościół parafialny wraz z cmentarzem
Poszczególne kwartały miasta dzielone byłe na działki budowlane w kształcie prostokątów przylegających krótszymi bokami do rynku lub głównej ulicy.
Zwarta zabudowa
W większych miastach obok ulic prowadzących do rynku wytyczano wewnętrzne ciągi komunikacyjne i ulice gospodarcze. Szerokość wytyczanych ulic nie była duża.
Bogate miasta znajdowały środki na brukowanie lub moszczenie ulic.
Domy budowane w rynku należały do patrycjatu, biedota miejska gnieździła się najczęściej pod murami fortyfikacji.
Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy najczęściej tej samej specjalności, od nich też ulice przyjmowały swoje nazwy.
Pierwszym miastem lokowanym na tym prawie magdeburskim terenie obecnej Polski była Złotoryja, a później inne znaczące miasta w kraju jak Kraków Lwówek Śląski, Środa Śląska Poznań i Głogów, Bytom, Kraków i Wodzisław Śląski, Szczecin i Stargard, Gryfino, Police , Wrocław
Fot. 1 Plan urbanistyczny miasta Złotoryja
Fot. 2 Plan urbanistyczny miasta Krakowa
Fot. 3 Plan urbanistyczny miasta Stargard (obecnie Starogard)
Fot. 4 Plan urbanistyczny miasta Wrocław
Na prawie chełmińskim założono Chełmno i Toruń
w drugiej połowie XIII wieku, rozpoczęła się pierwsza faza rozwoju budownictwa poza murami miejskimi.
W pasie o szerokości około 1,5 m zaczęła się osiedlać przede wszystkim ludność, która nie chciała podlegać prawu miejskiemu. Na przedmieściach skupiali się również rzemieślnicy zagrażający poprzez swoją działalność higienie, bądź bezpieczeństwu mieszkańców wewnątrz murów. (kowale, piekarze czy smolarze, którzy poprzez prace z ogniem mogli by wzniecić pożar stanowiący duże niebezpieczeństwo dla przeważającej w tym okresie zabudowy drewnianej.)
Kwidzyń, Królewiec, Grudziądz, Iława, Brodnica, Olsztyn Kętrzyn, Morąg, Kowalewo Pomorskie, Dzierzgoń, Pasłęk, Lubawa, Orneta, Morąg, Ostróda, Bartoszyce - Stare Miasto, Bartoszyce - Nowe Miasto, Łeba, Olsztynek, Płock,
Fot. 5 Plan urbanistyczny miasta Toruń
Fot. 6 Plan urbanistyczny miasta Chełmno
Szczecin, Tczew, Gdańsk. W XIV w miasta te zostały przez krzyżaków przeniesione na prawo magdeburskie. Na prawie lubeckim pozostały m.in. Elbląg, Braniewo Starogard oraz Frombork. )
W układzie urbanistycznym miast lokowanych na planie lubeckim charakterystyczne jest brak placu rynkowego. Funkcje placu spełniała szeroka ulica główna ( Długi Targ w Gdańsku lub Stary Rynek w Elblągu).
Fot. 7 Plan urbanistyczny miasta Gdańsk
Inną odmianą prawa magdeburskiego było prawo poznańskie (ius Posnaniense) zwane też prawem miast wielkopolskich, wzorowane na przywileju lokacyjnym Poznania z 1253 r. i stosowanym w Wielkopolsce.
Fot 8. Plan urbanistyczny miasta Poznania