http://slowniki.pwn.pl/zasady/629734_1.html

Spis treści:

I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI

1. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE

W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Są to: kropka, średnik, przecinek, dwukropek, myślnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzysłów.

Podstawową funkcją języka jest funkcja komunikatywna, dlatego też za podstawowy cel interpunkcji należy uznać zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznaczności i ułatwienie jego poprawnego odbioru. Oznacza to, że w razie wątpliwości związanych z przestankowaniem należy przede wszystkim uwzględnić zasadę zrozumiałości (komunikatywności) i zastosować takie przestankowanie, które zapewni maksymalną przejrzystość tekstu.

Druga funkcja znaków interpunkcyjnych polega na tym, że służą one do wyrażania niektórych właściwości mowy, które w inny sposób w pisanej odmianie języka nie mogłyby zostać zakomunikowane. I tak na przykład przecinek i kropka sygnalizują przerwy w mówieniu, myślnik — m.in. zawieszenie głosu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z reguły jest — znakiem emocji.

Stąd wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umożliwiają poprawne zrozumienie i wygłoszenie tekstu, inaczej mówiąc: pozwalają go właściwie interpretować.

Szczegółowe funkcje polskich znaków interpunkcyjnych podajemy w tabeli. [Tabelę zamieniono na tekst.]

Znaki oddzielające: kropka (zamykanie wypowiedzeń), średnik, przecinek (oddzielanie mniejszych całości w obrębie wypowiedzenia).

Znaki prozodyczne: wielokropek, myślnik, pytajnik (oznaczanie przerwania, zawieszenia głosu, szczególnej intonacji).

Znaki emocji: wykrzyknik, pytajnik, myślnik, wielokropek (oznaczanie stanów uczuciowych mówiącego).

Znaki opuszczenia: wielokropek, myślnik (zaznaczanie pominięć w tekście).

Znaki wyodrębniające: dwukropek (wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyjaśnienia), cudzysłów, nawias, dwa przecinki (otwierający i zamykający), dwa myślniki (otwierające i zamykający) (wydzielanie fragmentów tekstu).

Warto również nadmienić, że większa przejrzystość i zrozumiałość tekstu może zostać osiągnięta poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podział na akapity (obok samej wielkości akapitu istotne jest również wprowadzanie wcięć pierwszej linii akapitu lub — stosowane zamiast wcięcia — poszerzanie odstępów między akapitami, odpowiedni odstęp między liniami tekstu, czyli interlinia itd.), użycie odpowiedniego kroju czcionek połączone z wyodrębnianiem pewnych partii tekstu za pomocą kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposobów.

2. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI

Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter składniowy. Oznacza to, że znaki interpunkcyjne służą głównie do uwydatniania logiczno-składniowej konstrukcji zdań. Oprócz tego uwzględnia się też takie czynniki, jak: wydzielanie członów wtrąconych, luźno związanych z głównym tokiem wypowiedzi, rytmikę mowy, intonację. Interpunkcja umożliwia również wyodrębnienie niektórych wyrazów bądź to ze względu na ich ważność, bądź też z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi.

Odstępstwo od konsekwentnego stosowania zasad składniowych jest możliwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mogłoby zakłócić konstrukcję rytmiczną:

Zdarza się często, że jeśli czegoś bardzo pragniesz, los zaczyna cię prześladować.

Zrobiła się z niej panna co się zowie.

W pierwszym przykładzie przecinek — zgodnie z zasadą składniową — powinien zostać wstawiony pomiędzy wyrazy że i jeśli, gdyż zdanie jeśli czegoś bardzo pragniesz jest podrzędne w stosunku do zdania że los zaczyna cię prześladować; jednakże ze względów rytmicznych przecinek pomijamy. Względy rytmiczne jeszcze wyraźniej narzucają się w przykładzie drugim, a fragment co się zowie nie jest — jak mogłoby się wydawać — odrębnym zdaniem, lecz utartym połączeniem wyrazowym określającym wyraz panna.

Zasady interpunkcyjne mają charakter obowiązujący (nakazują stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazują) bądź fakultatywny. Z zamieszczonej wyżej tabeli wynika, że wiele znaków interpunkcyjnych może pełnić różne funkcje, obok reguł określających ściśle użycie określonych znaków piszący mają niemałą swobodę w ich zastosowaniu.

Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność i przejrzystość tekstu. Brak znaków interpunkcyjnych w tekście lub błędne ich rozmieszczenie może wypaczyć, a nawet całkowicie zmienić sens wypowiedzi. Podane niżej przykłady obrazują takie możliwości.

a) Pierwszy z podanych przykładów pokazuje, że sens zdania może zależeć od użycia bądź pominięcia przecinka; zostanie on więc użyty zależnie od tego, czy chcemy poinformować o udziale dwóch czy trzech osób. W obu przykładach została zastosowana reguła oddzielania przecinkami jednorodnych części zdania połączonych bezspójnikowo (zob. 8.I.1); w drugim przykładzie wyrażenie Stryj Józek oznacza jedną osobę, stanowi więc jeden niepodzielny składnik:

Stryj, Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

Stryj Józek i Rafał zgłosili się po odbiór paszportów.

b) W zdaniach poniższych przecinek musimy postawić koniecznie, jednakże to, w którym miejscu go umieścimy, zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać:

Maria wybiegła szybko, zamykając drzwi.

Maria wybiegła, szybko zamykając drzwi.

Mówili wolno, idąc.

Mówili, wolno idąc.

Aby podkreślić ważność zagadnienia, podamy też anegdotyczny przykład depeszy, w której od miejsca znaku interpunkcyjnego zależy los skazańca:

Powiesić nie można, uwolnić.

Powiesić, nie można uwolnić.

W powyższym przykładzie mamy pewną swobodę w przestankowaniu: możemy bowiem zamiast przecinka użyć myślnika.

II. ZNAKI INTERPUNKCYJNE

3. ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE

Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielającej: kropkę, która jest najsilniejszym z nich, średnik i przecinek. Funkcję taką, oprócz swej podstawowej funkcji, mogą pełnić również wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zastąpienia kropki przez jeden z wymienionych znaków, granica pomiędzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za pomocą dużej litery rozpoczynającej następne wypowiedzenie.

Różnicę w użyciu kropki, średnika i przecinka pokazuje następujący przykład:

Podobnie malarze dążyli do oddania złudnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak, jak on wygląda, gdy się na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim się wydawał z daleka, w blasku światła lub w półmroku.

(J. Białostocki)

To rozbudowane wypowiedzenie składa się z trzech względnie samodzielnych i współrzędnych względem siebie całości. Dwie pierwsze zostały oddzielone średnikami, trzecią — końcową — zamyka kropka. W obrębie drugiej i trzeciej części wypowiedzenia autor zastosował dodatkowo przecinki w celu podkreślenia budowy składniowej tych wypowiedzeń.

4. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI

Kropka zamyka wypowiedzenie (tzn. zdanie lub równoważnik zdania), będące podstawową całością składniowo-znaczeniową. W obrębie wypowiedzenia zakończonego kropką mogą występować inne znaki interpunkcyjne. Z tych powodów kropka musi być uważana za podstawowy i najważniejszy znak przestankowania. Oto przykłady użycia kropki w tej funkcji:

Wtedy powstał człowiek, który dotąd siedział był jakby na uboczu, w głębi nieco, lecz mimo że dotychczas głosu nie zabierał, zebrani z szacunkiem ku niemu spozierali.

(S. Mrożek)

Była pewna, że jeżeli matka troszczy się kiedy o nią, to tylko przez obawę, aby jej pracy i opieki nad sobą nie utracić; toteż troskliwość ta, zamiast łagodzić i rozweselać, zaostrzała i zachmurzała jej rysy.

(E. Orzeszkowa)

Kropka — jak już wspomnieliśmy — może zostać zastąpiona przez pytajnik, wykrzyknik lub wielokropek:

Dlaboga, panie Wołodyjowski! Larum grają! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty się nie zrywasz? szabli nie chwytasz? na koń nie siadasz? Co się stało z tobą, żołnierzu?

(H. Sienkiewicz)

I to nadaje moim czynom jakiś połowiczny charakter...

(W. Gombrowicz)

5. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI

5.1. Kropka po skrócie wyrazu

Kropkę stawiamy po skrócie wyrazu, w którym została odrzucona końcowa część: prof. (= profesor), ul. (= ulica), godz. (= godzina).

Jeśli skrót zawiera ostatnią literę wyrazu, wówczas nie stawiamy po nim kropki: mjr (= major), dr (= doktor); jednak gdy skrót oznacza przypadek inny niż mianownik, kropkę stawiamy (np. Dawno nie widziałem dr. Nowaka), gdyż końcowa część wyrazu, końcówka -a, została odrzucona; zasada ta nie dotyczy skrótów tytułów kobiet, ponieważ skrót zawiera ostatnią literę wyrazu (Dawno nie widziałem dr Nowak). Można również po skrócie dopisać końcówkę: Dawno nie widziałem dra Nowaka — wówczas bez kropki, ponieważ w skrócie występuje ostatnia litera wyrazu.

5.2. Kropka po inicjałach imienia i nazwiska

Kropkę stawiamy zawsze po inicjałach imienia i nazwiska, np. A.S., K.U., J.S.G.

5.3. Skrót z kropką lub wielokropek na końcu zdania

Jeżeli na końcu zdania występuje skrót z kropką lub wielokropek, nie stawiamy drugiej kropki zamykającej zdanie:

Skrótem wyrażenia pleno titulo jest P. T.

Zamilkła. I Abel zamilkł. Już o nic nie prosił...

5.4. Kropka po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe

Po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe stawiamy kropki, np. na 10. (= dziesiątym) piętrze; w 3. (= trzeciej) osobie, po raz 7. (= siódmy).

Kropka po liczebniku może zostać opuszczona, jeśli z kontekstu jednoznacznie wynika, że użyty został liczebnik porządkowy, np. Chodzę do 8 klasy.

Po cyfrze oznaczającej datę nie daje się kropki, gdy nazwa miesiąca została zapisana słownie: 7 kwietnia, 17 maja (nie: 7. kwietnia, 17. maja) — zob. także 5.5.

5.5. Pisownia dat

W datach pisanych w całości cyframi arabskimi stawiamy kropki, np. 1.01.1996, 6.9.1994 roku, 11.11.1918 r.

Nie stawiamy kropki, gdy liczba miesiąca została oznaczona cyfrą rzymską: 1 I 1996, 6 IX 1994 roku, 11 XI 1918 r.

Wyjąwszy szczególne wypadki, takie jak wymogi komputerowego przetwarzania danych lub zasady urzędowe i prawne, nie należy stosować innych znaków do oddzielania poszczególnych składników daty (np. dywizów: 1-1-1995), ani też stosować innego szyku niż: dzień, miesiąc, rok.

5.6. Kropka po liczbach arabskich lub rzymskich oraz literach wprowadzających wyliczenia

Kropkę stawiamy po liczbach (arabskich lub rzymskich) oraz literach wprowadzających wyliczenia:

I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI

1. Ogólna charakterystyka interpunkcji polskiej.

A. Funkcje znaków przestankowych.

a. Charakter polskiej interpunkcji.

Po cyfrach arabskich i małych literach można postawić też nawias zamykający:

I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI

1) Ogólna charakterystyka interpunkcji polskiej.

A. Funkcje znaków przestankowych.

a) Charakter polskiej interpunkcji.

5.7. Kropka po tytule części dzieła, np. rozdziału, podrozdziału, ustępu

Po tytule części dzieła (rozdziału, podrozdziału, ustępu lub paragrafu) możemy postawić kropkę, jeśli pierwsza litera tego tytułu jest napisana wielką literą, a pozostałe małymi:

I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI

1) Ogólna charakterystyka interpunkcji polskiej.

A. Funkcje znaków przestankowych.

a) Charakter polskiej interpunkcji.

Albo:

A. Funkcje znaków przestankowych

a) charakter polskiej interpunkcji

W drugim przykładzie nie postawiliśmy kropki, ponieważ podpunkt a) rozpoczyna się małą literą.

5.8. Kropka obok innych znaków interpunkcyjnych

W przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków interpunkcyjnych, kropkę stawiamy po nawiasach i cudzysłowach zamykających, natomiast nie stawiamy jej po wykrzykniku, pytajniku, wielokropku.

6. POMIJANIE KROPKI

Kropki nie stawiamy w następujących okolicznościach:

6.1. Na kartach tytułowych książek

Na kartach tytułowych książek, np.

Ferdinand de Saussure

Kurs językoznawstwa ogólnego

Przekład Krystyna Kasprzyk

Wstęp Witold Doroszewski

Warszawa 1961

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Inne znaki interpunkcyjne na karcie tytułowej stawiamy, np.

Kto jest kim?

6.2. Po tytułach rozdziałów i podrozdziałów

Po tytułach rozdziałów i podrozdziałów, które w całości pisane są wielkimi literami, np.

INTERPUNKCJA POLSKA

6.3. Po tytułach artykułów w czasopismach

Po tytułach artykułów w czasopismach, np.

Wasz prezydent — nasz premier

Zwycięstwo i klęska

6.4. Po żywej paginie (tzn. po tekście umieszczanym w nagłówku strony)

Po żywej paginie (tzn. po tekście umieszczanym w nagłówku strony). Jeśli żywa pagina składa się z tytułu nadrzędnego i podrzędnego, to tytuły te oddzielamy myślnikami, np.

Microsoft Windows 3.1 — Uruchamianie

6.5. Po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi rzymskimi

Po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi rzymskimi, np.

Miało to miejsce na początku XVII wieku.

Jan III Sobieski postanawia wtedy ruszyć na Wiedeń.

Mieszkali na IV piętrze.

6.6. Między składnikami daty

Między składnikami daty, jeśli miesiąc napisany jest liczbą rzymską lub słownie, np.

Dnia 4 czerwca 1989 roku.

Dnia 4 VI 1989 roku.

6.7. Po liczebnikach porządkowych oznaczających godzinę

Po liczebnikach porządkowych oznaczających godzinę, np.

Pociąg odjeżdża o 7 wieczorem.

Kropkę jednak stawiamy pomiędzy cyframi oznaczającymi godziny i minuty, np. 15.10, 8.25.

6.8. Po liczebnikach głównych

Po liczebnikach głównych, np.

W przedziale siedziało 6 osób.

Od tego czasu minęło 500 lat.

6.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytówkach i wywieszkach

Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizytówkach i wywieszkach, np.

Tomasz Rudzki

dr Henryk Gołąb

Szczecin, ul. Ptasia 15 m. 27

Naczelny Dyrektor

mgr Przemysław Polak

6.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach

Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, np.

Wielki kiermasz zabawek

Sklep spożywczy

6.11. Po skrótowcach

Po skrótowcach, np.

RP, MON, MSW, PAN, PSL, PWN, PTTK, UW, UMCS, USA

Jeśli skrótowiec wystąpi na końcu zdania, wówczas wystąpi po nim kropka (lub inny znak interpunkcyjny) pełniąca funkcję znaku zamykającego zdanie, np. Pracowałem w PKO.

UWAGA: Pospolitym błędem jest stawianie kropki po każdej literze skrótowca, np. R.P., U.S.A., P.A.N. (zob. także 5.2).

6.12. Po skrótach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieniężnych

Po skrótach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieniężnych, np.

g (= gram), km (= kilometr), ha (= hektar), zł (= złoty)

Jeśli skrót tego rodzaju pojawi się na końcu zdania, wówczas postawimy po nim kropkę (lub inny znak interpunkcyjny) w funkcji znaku kończącego zdanie, np. Kosztowało mnie to 100 zł.

7. ŚREDNIK

Średnik jest znakiem rozdzielającym słabszym od kropki i służy do oddzielania w miarę samodzielnych części wypowiedzenia. Od przecinka z kolei różni się tym, że oddziela wyłącznie człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym, podczas gdy przecinek może oddzielać również człony nierównorzędne.

7.1. Średnik w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych

Średnik używany jest najczęściej w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych, np.

Najszlachetniejszy kamień jest ten, który kraje wszystkie inne, a siebie zarysować nie daje; najszlachetniejsze serce jest to, które właśnie raczej da się skaleczyć, niż samo zadraśnie.

(A. Asnyk)

Przytrafia się często, że dobry człek jaki niewdzięcznika przygarnie; ale trafia się częściej, że niewdzięcznik taki przepada marnie.

(A. Mickiewicz)

Łatwo można zauważyć, iż wypowiedzenia te mają strukturę dwudzielną, a poszczególne części oddzielone średnikami to współrzędne wypowiedzenia składowe.

7.2. Średnik zastosowany do oddzielania pojedynczych zdań

Średnik również może zostać zastosowany do oddzielania pojedynczych zdań, samodzielnych pod względem myślowo-pojęciowym, np.

Ukończył filozofię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim; z zawodu jest także fotografikiem.

7.3. Średnik w zdaniach zawierających rozbudowane wyliczenia

Średnik należy umieścić również w zdaniach zawierających rozbudowane wyliczenia, w których wielokrotnie użyto przecinków, np.

Kropki nie stawiamy:

po tytułach dzieł i czasopism, na stronie tytułowej, na okładce i obwolucie książek;

po tytułach (nagłówkach) części, rozdziałów, paragrafów dzieła, gdy tytuł napisano w osobnym wierszu samymi wielkimi literami [...];

po liczbie bądź literze oznaczającej część dzieła, jeśli znajduje się w osobnym wierszu [...];

(F. Przyłubski)

8. PRZECINEK

8.1. Przecinek używany pojedynczo lub podwójnie

Przecinek — najczęściej używany znak rozdzielający — może wystąpić pojedynczo lub podwójnie.

Przecinek podwójny służy do wydzielania wyrazu lub grupy wyrazów w obrębie wypowiedzenia, np.

Lało wtedy, pamiętam, jak z cebra.

(M. Dąbrowska)

Było to, jeśli się nie mylę, przed miesiącem.

8.2. Użycie myślników zamiast przecinków

Zamiast przecinków w takim wypadku można użyć myślników lub nawiasu. Należy jednak pamiętać, że:

a) myślniki oznaczają wydzielenie mocniejsze niż przecinki, a słabsze niż nawiasy;

b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze.

Zasadniczo jednak przecinków używamy pojedynczo do oddzielania części wypowiedzenia. W tym wypadku należy stosować zasady wymienione i scharakteryzowane poniżej.

A. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady ogólne

8.A.1. Oddzielanie zdania podrzędnego (określającego)

Zdanie podrzędne (określające) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego bez względu na kolejność tych zdań, np.

Słowacki w okresie mistycznym wyznawał, że pisze tylko to, co mu aniołowie dyktują.

(J. Parandowski)

Myślę, że czeka nas jeszcze w przyszłości zasadnicza dyskusja o kryteriach, które rządzą doborem materiału literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chociaż można powiedzieć, że dyskusja taka toczy się permanentnie, ponieważ niewiele jest rzeczy w szkole wzbudzających większe emocje niż lista lektur szkolnych.

(J. Sławiński)

a) Zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne musi być wydzielone przecinkami z obu stron:

Po wschodzie słońca, gdy niebo trochę się wypogodziło, wypłynęli na jezioro.

b) Zasada ta dotyczy również równoważników zdań:

Mnie już nic nie ulży, a wino najmniej.

(K. Makuszyński)

Późno, bo dopiero po trzech miesiącach, przyszedł pierwszy list.

Gertruda, zakasawszy rękawy, wlewała do wody wywar zielony z igieł świerkowych i rumianku.

(J. Iwaszkiewicz)

8.A.2. Wyrazy wprowadzające zdanie podrzędne

Zdanie podrzędne jest zwykle wprowadzane przez jeden z następujących wyrazów (spójników, zaimków lub partykuł):

aby, acz, aczkolwiek, albowiem, aniżeli, aż, azali, ażeby;

bo, boć, bowiem, by, byle, byleby;

chociaż, chociażby, choć, choćby, chyba, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj;

dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki;

gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek;

ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, inaczej, innymi słowy, iż, iżby;

jak, jak gdyby, jakby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jakoby, jednak, jedynie, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby;

kędy, kiedy, kiedyż, kiedykolwiek, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który;

ledwie, ledwo;

mimo że, mimo iż;

na co, niech, nim, niż, niżby;

odkąd, o ile;

po co, po czym, podczas gdy, podobnie jak, pomimo że, pomimo iż, ponieważ, póki, przecież, przeto, przy czym;

skąd, skądkolwiek, skoro;

tak jak, tylko że, tym bardziej że;

w miarę jak, w razie gdyby, wprzód nim;

za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza że;

że, że aż, żeby.

B. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady szczegółowe

8.B.1. Połączenia partykuł, spójników, przysłówków ze spójnikami

Nie rozdziela się przecinkiem połączeń partykuł, spójników i przysłówków ze spójnikami, np. chyba że, chyba żeby, ile że, jak gdyby, jako że, mimo że, pomimo to, pomimo że, tylko że, tym bardziej że, właśnie gdy, właśnie jak, właśnie kiedy, podczas gdy, zwłaszcza gdy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza że. Przecinek należy postawić przed całym wyrażeniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przykłady:

Nie chciał się położyć, pomimo że był śpiący.

Napiszę na pewno, chyba żebym zapomniał.

8.B.2. Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami

Połączenia przysłówków, zaimków lub wyrażeń przyimkowych ze spójnikami oddzielamy przecinkiem wówczas, gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe pada akcent zdaniowy; mówiąc, wyróżnimy te wyrazy za pomocą akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauzę oddechową, np.

Powinieneś postępować tak, aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się wówczas, gdy odziedziczył duży spadek.

Cenię go tym bardziej, że jest człowiekiem wspaniałomyślnym.

Zanieś tę książkę tam, skąd ją przyniosłeś.

W powyższych przykładach przysłówki, zaimki lub wyrażenia przyimkowe pełnią funkcję okoliczników w zdaniach głównych. Używając odpowiednich okoliczników, podkreślamy czas (wówczas), sposób (tak), stopień (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyrażenia o identycznej lub podobnej budowie występują również w funkcji spójników zestawionych; w takich wypadkach należą one do zdania podrzędnego, a przecinek stawiamy przed nimi:

Powinieneś postępować szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzić.

Wzbogacił się, wówczas gdy odziedziczył duży spadek.

Zanieś tę książkę, tam skąd ją przyniosłeś.

Najczęściej spotykanymi połączeniami tego typu są: dlatego iż, dlatego że, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak iż, tak jak, tak jakby, tak że, tak żeby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam skąd, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej iż, tym bardziej że, w miarę jak, wprzód nim, wtedy gdy, z chwilą gdy.

8.B.3. Dwa sąsiadujące spójniki, spójnik i zaimek względny

Nie rozdziela się dwóch sąsiadujących spójników, spójnika i zaimka względnego, zaimka względnego i spójnika, typu a że, a choć, a gdy, a jeśli, a kiedy, a mianowicie, a ponieważ, a więc, i choć, który jeśli, że aby, że gdy, że jeśli, np.

Przyrzekł mi, że jeśli będzie trzeba, zawsze mi pomoże.

Opowiadał wszystkim, że gdy wygra dużo pieniędzy, rozda je ubogim.

Często chadzał na spacery, a gdy się zmęczył, siadał zawsze na tej samej ławce.

Zdania tego typu możemy jednak wydzielić dwoma przecinkami lub dwoma myślnikami, gdy chcemy podkreślić, że są zdaniami wtrąconymi:

Opowiadał wszystkim, że — gdy wygra dużo pieniędzy — rozda je ubogim.

Wrócił z zagranicy i, choć potrzebował odpoczynku, rzucił się w wir codziennych zajęć.

8.B.4. Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy

Imiesłów zakończony na -ąc, -łszy, -wszy — bez względu na to, jak interpretujemy jego funkcję w zdaniu — w zasadzie oddziela się przecinkiem wraz z ewentualnymi jego określeniami od poprzedzającej go lub następującej po nim reszty zdania lub wydziela się go przecinkami, jeśli jest wtrącony w zdanie:

Patrząc z bliska na telewizor, męczysz wzrok.

Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu.

Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem.

Dzięki temu, robiąc nadal swoje, nikomu się nie narażali.

a) Przecinka nie stawia się pomiędzy zwrotem imiesłowowym a bezpośrednio poprzedzającym go spójnikiem (np. i, a, iż, że) lub zaimkiem względnym (np. jaki, który, co):

Nie spodziewał się, że napisawszy bardzo dobry artykuł, będzie go musiał jeszcze poprawiać.

Gonzalo pędem biegł z obawy, żeby tamci jemu w tłumie nie zginęli, i odnalazłszy ich, mnie znaki dawał, bym pośpieszał.

(W. Gombrowicz)

b) Wyjątek możemy uczynić tylko w wypadkach, gdy chcemy podkreślić, że po spójniku nastąpiło zawieszenie głosu, tzn. że zdanie ma charakter wtrącony, np.

Powiedziała, że ma nas dość i obróciwszy się na pięcie, wyszła.

Powiedziała, że ma nas dość i, obróciwszy się na pięcie, wyszła.

W pierwszym przykładzie informujemy jedynie o dodatkowych okolicznościach towarzyszących wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczną informację, a zawieszając głos, zapowiadamy, że zaskoczy ona słuchacza.

c) Według zasady podawanej dotychczas w słownikach ortograficznych "nie jest potrzebny przecinek przy zwrocie imiesłowowym, jeżeli imiesłów nie ma określeń". Zgodnie z nią należałoby pisać:

Wlókł się kulejąc brzegiem lasu.

Obudziwszy się o niczym już nie pamiętał.

Jednak Komisja Kultury Języka PAN, kierując się chęcią uproszczenia przepisów interpunkcyjnych, opowiedziała się za rozciągnięciem zasady oddzielania lub wydzielania przecinkiem imiesłowów na -ąc, -łszy, -wszy mających określenia także na imiesłowy bez określeń. Zgodnie z tą zasadą napiszemy:

Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu.

Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał.

Konsekwentne stosowanie takiej zasady pozwala uniknąć wątpliwości, czy imiesłów w danym tekście wymaga oddzielenia przecinkiem, bo jest równoważnikiem zdania albo "ma charakter wtrącenia", czy też nie powinien być oddzielany lub wydzielany przecinkami, bo jest tylko okolicznikiem (por. Aneks, p. 14).

C. Przecinek pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo

8.C.1. Sposoby łączenia zdań złożonych współrzędnie mogą

Zdania złożone współrzędnie mogą być połączone bezspójnikowo lub spójnikowo. Przestankowanie uzależnione jest od sposobu zespolenia takich zdań.

8.C.2. Zdania współrzędne bezspójnikowe

Zdania współrzędne bezspójnikowe zawsze oddzielamy przecinkami:

Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż.

(J. Meissner)

Obstąpili go, patrzą w osłupiałym milczeniu. A on grabi pazurami, stęka, szeleści wśród poszycia. Wreszcie podnosi się z naręczem zwiędłych liści i drobnego chrustu, wraca na dół, sypie ten ładunek do środka. Nie przeszkadzają mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem włazi do jamy, znika w niej.

(J. J. Szczepański)

D. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły ogólne

8.D.1. Zdania współrzędne połączone spójnikami: przeciwstawnymi, wynikowymi, synonimicznymi

Przecinkami rozdzielamy zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:

a) przeciwstawnymi: a, ale, lecz, jednak, jednakże, zaś, wszakże, owszem, natomiast, tylko, tylko że, jedynie, przecież, raczej, tymczasem, za to, np.

Ja mówię to, a on co innego.

Nauczycielka usiłowała prowadzić lekcje, ale raz za razem zrywał się hałas.

(J. Wiktor)

Już mieli zaczynać, lecz ktoś im przeszkodził.

Pośrodku płynęła rzeka, zaś na stokach wzgórz dostrzegłem kilka strumyków.

Obiecywał dużo, tymczasem nic nie zrobił.

UWAGA: Jeśli spójnik a łączy zdania (a nie jego części), zawsze stawiamy przed nim przecinek, np.

Ledwie błysnęło słońce, a już zrobiło się ciepło.

Mieli obszerne i wygodne mieszkanie, a składało się ono z pięciu pokojów.

b) wynikowymi: więc, dlatego, toteż, to, zatem, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, i (= więc, toteż), tedy, przeto, np.

W tej okolicy las nie był zbyt gęsty, więc stopniowo robiło się coraz jaśniej.

(A. Szklarski)

Nie kocha męża, zatem powinna go opuścić.

(T. Boy-Żeleński)

Zapytał niegrzecznie, wobec tego odpowiedziałem mu oschle.

UWAGA: Przed spójnikiem i możemy postawić przecinek, jeśli występuje on w funkcji wynikowej (można go zastąpić przez więc lub toteż), np.

Zaczęła się sesja egzaminacyjna, i wzięli się do nauki. (= więc wzięli się do nauki)

Nadszedł październik, i studenci rozpoczęli naukę. (= toteż rozpoczęli naukę).

c) synonimicznymi (wyjaśniającymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi słowy, np.

Rzeczowniki w języku polskim mają deklinację, to znaczy odmieniają się przez przypadki.

Wyjeżdżam do Japonii, czyli Kraju Kwitnącej Wiśni.

8.D.2. Zdania współrzędne połączone spójnikami: łącznymi, rozłącznymi, wyłączającymi

Nie rozdziela się przecinkiem zdań złożonych współrzędnie połączonych następującymi spójnikami:

a) łącznymi: i, oraz, tudzież, zarazem, np.

Zwieziono z lasu kilka wozów drewna i sprzedano je na opał.

UWAGA: Jeśli spójnik a wystąpi w funkcji łącznej (możliwe jest wtedy zastąpienie go przez i), możemy postawić przed nim przecinek:

Za dnia słoneczniki zaglądają w moje okno, a miedze wiją się, jak żółte wstążki [...]

(K. Brandys)

b) rozłącznymi: lub, albo, bądź, czy, np.

Pojadę na Mazury albo wybiorę się w Bieszczady.

Rozpocznę w tym roku studia bądź pójdę do pracy.

UWAGA: Przed spójnikiem czy łączącym zdania współrzędne rozłączne nie stawiamy przecinka, np.

Wyjeżdżasz na święta czy zostajesz?

Poradzisz sobie czy mam ci pomóc?

Ale gdy wyraz czy wprowadza zdanie podrzędne (określające), musi zostać poprzedzony przecinkiem, np.

Nie wiedział (czego?), czy może wejść.

Zapytał (o co?), czy już minęła dwunasta.

c) wyłączającymi: ani, ni, np.

Kwiryna już nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi księdzem.

(P. Gojawiczyńska)

Jeść nie chciał ni humoru dobrego nie miał.

E. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły szczegółowe

8.E.1. Spójniki łączne, rozłączne, wyłączające z przysłówkami i zaimkami

Połączenia spójników łącznych, rozłącznych i wyłączających (a więc typu i-lub-ani) z przysłówkami i zaimkami o charakterze uzupełnień wtrąconych czy dopowiedzianych oddzielamy przecinkiem od reszty tekstu, np.

Był człowiekiem uszczypliwym, lub raczej złośliwym.

Była śliczna, czy może raczej pełna uroku.

Nie byłem w Hiszpanii, ani też w Portugalii.

Byłem w górach, i to przez dwa miesiące.

Typowe połączenia tego typu: i to, albo raczej, lub raczej, czy raczej, albo lepiej, ani też, ani nawet, czy może.

8.E.2. Spójnik łączny, rozłączny, wyłączający (oraz partykuła czy) powtórzone na początku dwóch zdań współrzędnych

Jeśli spójnik łączny, rozłączny, wyłączający (dotyczy to też partykuły czy) został powtórzony na początku dwóch zdań współrzędnych, przecinek należy postawić przed powtórzonym spójnikiem lub partykułą, np.

Albo zrobisz to dziś, albo nie rób wcale.

Ani nie mam czasu, ani ochoty.

Czy zrobisz to sam, czy przysłać ci kogoś do pomocy?

Matka zwracała się z prośbą o pomoc już to do swojej rodziny, już to do dawniejszych przyjaciół.

Pojadę bądź koleją, bądź autobusem.

8.E.3. Spójnik lub zaimek względny upodrzędniający powtórzone po spójniku łącznym lub rozłącznym

Nie stawiamy przecinka, jeśli spójnik lub zaimek względny upodrzędniający (np. że, jak, który) został powtórzony po spójniku łącznym lub rozłącznym.

Typowymi połączeniami są: i że, albo że, i jak, i który, np.

Powiedział mi, że musi odpocząć, że w takim razie wyjeżdża i że nie wróci przed upływem tygodnia.

Wiem, jak to jest i jak mogłoby być.

Wiedzieliśmy doskonale, że odwiedzą nas osobiście albo że przynajmniej zadzwonią.

F. Przecinek między częściami zdania pojedynczego

Poszczególne człony zdania pojedynczego, podobnie jak poszczególne składniki zdania złożonego, mogą być połączone spójnikowo lub bezspójnikowo, np.

Wrócił do pracy zdrowy i wypoczęty.

Wrócił do pracy zdrowy, wypoczęty.

Zasady użycia przecinków w zdaniach pojedynczych scharakteryzowano poniżej.

G. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi spójnikowo

Zasady użycia przecinka między spójnikowo połączonymi częściami zdania pojedynczego z drobnymi odstępstwami są takie same, jak reguły użycia przecinków w zdaniach współrzędnie złożonych. W skrócie, z uwzględnieniem pewnych różnic, przedstawiają się następująco:

8.G.1. Przecinek przed spójnikami: i, a (= i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni

Nie stawiamy przecinka przed spójnikami: i, a (= i), oraz, tudzież, lub, albo, bądź, czy, ani, ni, np.

Nie widziałem Paryża ani Marsylii.

Mógłbym studiować polonistykę bądź slawistykę.

a) Przed spójnikiem a o funkcji łącznej (można go wymienić na i) nie stawiamy przecinka, np.

Wykład był krótki a przystępny.

Słowik śpiewał cicho a łagodnie.

b) Jeśli człon wprowadzany przez jeden z wymienionych spójników ma charakter dopowiedzenia, przed nim stawiamy przecinek:

Uważam go za szaleńca, i to od dawna.

Jest człowiekiem rozmownym, albo raczej gadułą.

8.G.2. Przecinek przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz (...)

Przed spójnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi słowy) stawiamy przecinek, np.

Mogłem tam pójść, ale po co?

Prawda zwyciężyła, a nie fałsz.

Jestem zamiłowanym podróżnikiem, czyli globtroterem.

8.G.3. Przecinek przed spójnikami powtórzonymi, pełniącymi identyczną funkcję

Przecinek stawiamy przed spójnikami powtórzonymi, które pełnią identyczną funkcję:

Zwiedzili i zamek, i muzeum.

Zawsze ktoś bądź to pomagał jej, bądź to wyręczał ją w pracy.

To jakaś siła zatrzymywała go w miejscu, to pchała go naprzód.

a) W związku z tą zasadą również oddzielamy przecinkami powtarzające się człony utartych wyrażeń, np. ni stąd, ni zowąd; ni z tego, ni z owego; ni pies, ni wydra; ani widu, ani słychu; ani be, ani me.

b) W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. składających się z dwu członów równorzędnych) nie stawiamy przecinka, np. na chybił trafił, bij zabij, rad nierad, chcąc nie chcąc.

UWAGA: Powtórzony spójnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy pełni on funkcję analogiczną do pierwszego, np.

Siedzą i piją i kawę, i herbatę.

Kup chleb i bułki, i jabłka, i gruszki.

Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach:

Siedzą i piją kawę i herbatę.

Kup chleb i bułki albo jabłka i gruszki.

H. Przecinek a wyrażenia porównawcze

8.H.1. Przed członem porównawczym wprowadzonym przez wyrazy: jak, jakby, jako (...)

Przed członem porównawczym wprowadzonym przez wyrazy jak, jakby, jako, niż, niby, niby to, niczym, ni to, niż, podobnie nie umieszczamy przecinka, np.

Był głuchy jak pień.

Była ubrana podobnie jak moja żona.

Znał się na tym lepiej niż ktokolwiek inny.

Jednak aby podkreślić, że człon porównawczy jest dopowiedziany, wtrącony, powinniśmy oddzielić go przecinkiem, np.

Dziś, podobnie jak wczoraj, przyszedł z pracy bardzo późno.

Do ulubionych książek, jak do przyjaciół, często wracamy.

8.H.2. Przykładowe wyliczenia i wyszczególnienia wprowadzane przez wyraz jak

Przykładowe wyliczenia i wyszczególnienia wprowadzane przez wyraz jak zawsze poprzedzamy przecinkiem, np.

Ropa naftowa dostarcza nam wielu produktów, jak: eter, benzynę, smary, oleje.

Wspólną grupę stanowią nieodmienne części mowy, jak: przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła.

8.H.3. Porównania paralelne (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co)

W porównaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co) możemy postawić przecinek, np.

Czytanie książek jest równie miłe, jak i kształcące.

Miałem tyle samo pieniędzy, co przed rokiem.

Jednakże jeśli przed porównaniem nie robimy przerwy oddechowej albo jeżeli składniki porównania nie przeciwstawiają się sobie bardzo wyraźnie, albo gdy chcemy osłabić wyrazistość porównania, przecinek możemy pominąć, np.

Kowalski jest równie dobrym uczniem jak Nowak.

Zarabiam tyle samo co przed rokiem.

8.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka

Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka nie stawiamy, chyba że chcemy podkreślić, iż wyrażenie wprowadzone przez jako ma charakter przyczynowo-uzasadniający. Wówczas możemy ten odcień znaczeniowy zasygnalizować przecinkiem, np.

Był powszechnie szanowany jako lekarz. (Był z zawodu lekarzem i z tej przyczyny szanowano go);

Był powszechnie szanowany, jako lekarz. (Wykonując zawód lekarza, zyskał szacunek).

I. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi bezspójnikowo

8.I.1. Przecinek między połączonymi bezspójnikowo jednorodnymi częściami zdania

Przecinek stawiamy pomiędzy połączonymi bezspójnikowo jednorodnymi częściami zdania:

a) podmiotami, np.

Lekkoatleci, piłkarze, pływacy i inni sportowcy wyjadą na igrzyska olimpijskie.

Do osobliwości świata zwierzęcego w Polsce należą: żubr, bóbr, łoś, wilk, niedźwiedź, żbik, ryś i kozica.

b) dopełnieniami, np.

Opowiadał to już rodzicom, kolegom, znajomym.

Lubiła czekoladę, cukierki, lody.

c) przydawkami równorzędnymi, np.

Minął kolejny dzień senny, monotonny, nudny.

Zostawił po sobie rękopis bez wstępu, bez zakończenia, bez przypisów.

Natomiast przydawki nierównorzędne, to znaczy takie grupy przydawek, z których pierwsza określa połączenie drugiej przydawki i określanego przez nią rzeczownika, nie są oddzielane przecinkiem, np.

Pierwszy powojenny film polski dotyczył kwestii okupacyjnych. (pierwszy?? (powojenny ? film); pierwszy z powojennych filmów);

Współczesna polska literatura ma wiele tłumaczeń na języki obce. (współczesna?? (polska ? literatura); współczesna część polskiej literatury).

Nie oddziela się również przydawek wyznaczających zakres określanego rzeczownika:

Podróżni jadący tym pociągiem są obowiązani mieć miejscówki. (ci z podróżnych, którzy jadą tym pociągiem)

Robotnikom zatrudnionym przy budowie mostu zapewniono bezpieczne warunki pracy. (tym spośród robotników, którzy zostali zatrudnieni przy budowie mostu)

d) Okoliczniki jednorodne (czyli dwa okoliczniki miejsca, sposobu, czasu itd.) oddzielamy przecinkiem, jeśli:

— okolicznik, który występuje na drugim miejscu, jest bliższym określeniem pierwszego, np.

W ubiegłym tygodniu, we środę, wrócił z Australii.

Wóz stał zawsze na podwórzu, przy samej stodole.

- tworzą przykładowe wyliczenie, np.

Pracował w instytucie, w bibliotece, w domu.

Mieszkałem w Krakowie, w Poznaniu, w Łodzi.

W pozostałych wypadkach okoliczników nie rozdzielamy przecinkami. Toteż należy pisać:

Spotkałem go na ulicy późnym wieczorem (okoliczniki niejednorodne — miejsca i czasu).

Postąpiłem wczoraj bardzo głupio (okoliczniki niejednorodne — czasu i sposobu).

8.I.2. Przecinek przed członami powtarzanymi

Przecinek stawiamy przed członami powtarzanymi, np.

Zarobili na tym wiele, wiele pieniędzy.

Trwało to wszystko długo, długo.

Jedynie przed powtórzonymi wyrazami — wykrzyknikami możemy zastosować różną interpunkcję. Gdy chcemy zasygnalizować inną intonację oraz wymówienie wykrzyknień z większym naciskiem, używamy wykrzyknika. Stosując przecinki w miejsce wykrzykników, zaznaczamy, iż wykrzyknienie nie ma silnie emocjonalnego charakteru, np.

Ho, ho! Co za piękny widok!

Ho, ho, co za piękny widok!

No, no, no, jaki dowcipny!

No, no, no! jaki dowcipny!

J. Wyrażenia wprowadzające i wtrącone

8.J.1. Przecinek w wyrażeniach wprowadzających wyjaśnienia i wyliczenia

Z obu stron należy oddzielać przecinkami wyrażenia wprowadzające wyjaśnienia i wyliczenia, które rozpoczynają się najczęściej od czyli, to jest, to znaczy. Jeśli takie wyrażenia znajdują się na końcu zdania, drugi przecinek zastępujemy kropką lub równoważnym jej znakiem interpunkcyjnym, np.

Odwiedzę kraje południowej Europy, to jest Włochy, Albanię i Grecję.

Znam go od dawna, to znaczy od dwudziestu lat, i ogromnie go cenię.

8.J.2. Wyrażenia typu: na przykład, chyba, przynajmniej (...)

Wyrażenia typu: na przykład, chyba, przynajmniej, zwłaszcza, prawdopodobnie, ewentualnie, nawet, raczej poprzedzamy przecinkiem, jeśli uwypuklają one treści zapowiedziane w członie poprzedzającym i mają charakter dopowiedzenia; w mowie byłyby one poprzedzane krótką pauzą, np.

W sklepie sprzedawano wiele towarów, na przykład meble.

Odwiedzamy się często, przynajmniej co drugi dzień.

Jak można zauważyć, dopowiedzenia są takim składnikiem zdania, który może zostać opuszczony bez większej szkody dla budowy zdania. Należy pamiętać, iż dopowiedzenie występujące wewnątrz zdania wydzielamy za pomocą przecinków z obu stron, np.

Lubi jazz, zwłaszcza tradycyjny, choć ceni też muzykę poważną.

Chwali się bezustannie swoimi sukcesami, na przykład częstymi awansami, więc prawie wszyscy mają go dość.

Jeśli warunki te nie są spełnione, przecinka nie stawiamy, np.

W nocy pojazd stojący na przykład na drodze powinien być oświetlony.

Kontemplatorem słów pewnego znamiennego typu był spośród twórców literackich na przykład Norwid.

(W. Doroszewski)

8.J.3. Wyrazy i wyrażenia oznaczające stosunek osoby mówiącej do treści wypowiedzi

Wyrazy i wyrażenia oznaczające stosunek osoby mówiącej do treści wypowiedzi oddzielamy przecinkiem, gdy mają charakter członów wtrąconych. Do wyrazów i wyrażeń typowych należą m. in.: bez wątpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwrót, naturalnie, niestety, niewątpliwie, niezawodnie, oczywiście, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzeczywiście, rzecz jasna, zapewne.

Przykłady:

Myślę, że nie warto, doprawdy, zajmować się tą sprawą.

Naturalnie, pomogę ci, jeśli tylko poprosisz.

Słowa doprawdy, naturalnie mogą funkcjonować samodzielnie jako odpowiedź na pytanie.

Jeśli takie wyrażenia nie są członami wtrąconymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia głosu w momencie wypowiadania wyrazów i wyrażeń tego typu:

Jest to człowiek bez wątpienia uczciwy.

Zepsuł mi się samochód, więc oczywiście nie zdążyłem na czas.

8.J.4. Krótkie wyrażenia mające formę zdań głównych (...)

Krótkie wyrażenia mające formę zdań głównych, zaś faktycznie będące składnikami pozazdaniowymi, należy oddzielać obustronnymi przecinkami, np.

Skończyłeś, jak mi mówiono, studia.

Za rok, być może, wyjadę z kraju.

Jestem chory, zdaje się, że na grypę.

Typowymi wyrażeniami tego typu są: sądzę, przypuszczam, wiadomo, rzekłbyś, zdaje się, być może, jak widać, niestety.

8.J.5. Wyrazy i wyrażenia nie będące częściami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem)

Wyrazy i wyrażenia nie będące częściami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) zawsze wydzielamy przecinkami. Są nimi:

a) wyrazy i wyrażenia takie, jak: słowem, ściśle, ściślej, ściśle mówiąc, innymi słowy, krótko, inaczej, które oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem (zob. także 8.J.4), np.

Ojciec, matka, dwaj synowie, słowem, cała rodzina wybiegła na podwórko.

Przejechałem blisko pięćset, ściśle: czterysta osiemdziesiąt osiem kilometrów w ciągu dnia.

b) wyrazy w wołaczu, np.

Panie Kaziu, musimy się koniecznie spotkać.

Czy nie mógłbyś, skarbie, kupić mi tych kosmetyków!?

Panie dyrektorze, a co będzie z moją premią?

8.J.6. Wtrącone człony zdań złożonych i pojedynczych

Wtrącone człony zdań złożonych i pojedynczych wydzielamy przecinkami z dwu stron, np.

Znajomość literatury hinduskiej, u nas bardzo jeszcze egzotycznej, i sanskrytu stworzyła mu możliwość lepszego zrozumienia ówczesnej kultury Dalekiego Wschodu.

Zauważmy, że człon wtrącony oddzielamy przecinkiem nawet wówczas, gdy po nim następuje spójnik i.

8.J.7. Przecinek po wyrazach wyrażających okrzyk

Przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, hej, halo, o, ho, oj, np.

Oj, to był mecz!

Halo, kto mówi?

Jeżeli bezpośrednio po wykrzykniku o występuje wyraz w wołaczu, przecinek stawiamy po tym wyrażeniu:

O mój Boże, co ja teraz zrobię?!

9. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA. UWAGI OGÓLNE

Znaki tego typu stosuje się, aby w przybliżeniu oddać w piśmie takie właściwości mowy, jak: intonacja, zawieszenie głosu, przerwanie wypowiedzi spowodowane względami emocjonalnymi albo potrzebą zwrócenia uwagi odbiorcy. Znaki prozodyczne (wielokropek, myślnik, pytajnik) są do pełnienia takiej funkcji szczególnie odpowiednie. Należy jednak pamiętać, że również inne znaki interpunkcyjne mogą służyć do oznaczania wymienionych właściwości mowy (zob. tabelę w par. 1). Najbardziej interesujących przykładów w zakresie użycia znaków tego rodzaju dostarcza literatura:

- Co też Rozalia opowiada? — zgorszyła się pani Alicja. — Jak można tak mówić?

- O właśnie, mówić! A robić można?

Pani Alicja bezradnie załamała ręce.

- Jezus Maria, jaka też Rozalia jest... Słowa nie można powiedzieć.

(J. Andrzejewski)

Wielokropek i myślnik są także znakami służącymi do oznaczania opuszczeń. Nierzadko te dwie funkcje wiążą się z sobą. Pokażą to odpowiednie przykłady w następnych paragrafach.

10. WIELOKROPEK

Wielokropek jest znakiem interpunkcyjnym składającym się z trzech kropek.

10.1. Zasady użycia

Służy on głównie do zaznaczania, że tok mówienia, na ogół z powodu emocji, został przerwany, np.

Milej sobie wspominam, nie dzieła waleczne i głośne, ale czyny ciche, użyteczne, i cierpienia, których nikt... Udało mi się nieraz do kraju przedzierać, rozkazy wodzów nosić, wiadomości zbierać.

(A. Mickiewicz)

Do nóg panu dziedzicowi!... Pan kapitan... książę... darował ci... Zaledwie żołnierz zdążył schylić się i objąć kolana książęce, nowe uczucie zaświeciło w oczach Piotra.

(S. Żeromski)

W podobnych wypadkach wielokropek może być zastępowany przez inne znaki interpunkcyjne — zwłaszcza myślnik, rzadziej przecinek.

10.2. Przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać

Stawiamy go przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać; wprowadza więc takie treści, jak: rozczarowanie, ironia, komizm, stylistyczny zgrzyt, np.

Myśliwy złożył się, wycelował starannie, strzelił i podniósł... szyszkę zestrzeloną z drzewa.

Niezłomny obrońca wolności i godności człowieka cieszył się wielkim autorytetem moralnym... jedynie wśród najbliższych.

(J. Z. Jakubowski)

Jeśli puenta nie ma charakteru żartobliwego, lecz charakter neutralny lub podniosły, zamiast wielokropka stawiamy myślnik.

Hume zaś [...] zerwał z tym: nie ma podstaw do przyjmowania, że wrażenia mają przyczyny w zewnętrznych substancjach. Są wrażenia i — koniec.

(W. Tatarkiewicz)

10.3. Wielokropek umieszczony w nawiasie kwadratowym

Za pomocą wielokropka umieszczonego w nawiasie kwadratowym (czasem okrągłym, a sporadycznie również w ostrokątnym) oznaczamy opuszczenie fragmentu cytowanego tekstu, np.

Wiele elementów gwarowych znajduje się w utworach A. Dygasińskiego, M. Konopnickiej, H. Sienkiewicza [...], jednakże właściwe wprowadzenie gwary do literatury jest dopiero zasługą pisarzy okresu Młodej Polski [...].

(Encyklopedia języka polskiego)

10.4. Wielokropek obok innych znakach interpunkcyjnych

W przypadku zbiegu znaków postępujemy następująco:

a) Jeżeli wielokropek zbiega się z przecinkiem, średnikiem lub kropką — znaki te opuszczamy, np.

On sam wydawał się bardzo przyjemny, ot, wrażliwy, inteligentny, kulturalny... ale jego wielkość?

(W. Gombrowicz)

Ale to inteligentny człowiek. Przyzwoity... I sympatycznie wygląda na trybunie.

(S. Kisielewski)

b) Jeżeli zaś zbiega się z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub pauzą, znaki te w tekście umieszczamy, np.

Czy jest ona tu z wami...? Dlaczego jej nie widzę...? Śmie jeszcze tu być...? — irytowała się Halina.

Jak strasznie gorąco...! Oddychać nie ma czym...! Wody, wody...! — krzyczał zmęczony pan Filipski.

(H. Sienkiewicz)

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy stosujemy wielokropek w nawiasie do oznaczenia opuszczeń w cytacie (zob. przykład w p. 3). W takim wypadku znaki interpunkcyjne podajemy za tekstem cytowanym.

Wielokropek należy odróżniać od wykropkowania, którym zastępuje się litery pominięte w wyrazach nieprzyzwoitych, wulgarnych, np.

Niestety, ten pomysł jest do d... — powiedział rozzłoszczony.

11. MYŚLNIK

Myślnik (pauza) może pełnić różne funkcje — część z nich wymieniliśmy już wcześniej. Funkcja prozodyczna jest dla niego podstawowa, lecz z pełnieniem tej funkcji wiąże się często oznaczanie opuszczonych lub nie wypowiedzianych fragmentów tekstu. Obu tym funkcjom myślnika często towarzyszy trzecia: oznaczanie stanów emocjonalnych.

Myślnik podwojony może być też używany do wyodrębniania fragmentów tekstu.

11.1. Myślnik używany do zaznaczenia domyślnego członu zdania

Myślnika używamy do zaznaczenia domyślnego członu zdania, np.

Panna Izabela od kolebki żyła w świecie pięknym i nie tylko nadludzkim, ale — nadnaturalnym.

(B. Prus)

Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz — wstrząśnie tobą albo i zemdli; pociągniesz drugi raz — miło..., trzeci raz — błogo..., czwarty — bardzo miło..., piąty — jeszcze milej!... i aniś się spostrzegł, jak ni stąd, ni zowąd nałogowym zostałeś pijakiem.

(J. Wieniawski)

11.2. Myślnik użyty zamiast domyślnych czasowników jest, są, przed zaimkiem to

Myślnik może być również użyty zamiast domyślnych czasowników jest, są przed zaimkiem to — wprowadzającym orzecznik, np.

Wiedza — to potęga.

11.3. Myślnik przed wyrażeniem, ujmującym w sposób ogólny, to, co zostało wcześniej powiedziane szczegółowo

Myślnik umieszczamy też przed wyrażeniem, które w sposób ogólny ujmuje to, co wcześniej zostało scharakteryzowane w sposób szczegółowy, np.

Odległe gwiazdy i mgławice, góry niebosiężne i oceany, człowiek i bakterie — wszystko zbudowane jest z atomów.

(S. Ziemecki)

11.4. Myślnik używany do oznaczenia momentu zawieszenia głosu

Myślnik jest przydatny, jeśli chcemy oznaczyć moment zawieszenia głosu, pauzę retoryczną, np.

Świat jest oceanem szczęścia — to wiadomo. Wszyscy, którzy pływają po nim, są bardzo zadowoleni i — mają słuszność. Że się ten i ów zachłysnął, a ktoś inny utonął — to nie argument.

(B. Prus)

11.5. Myślnik w miejscu, w którym pojawia się element nieoczekiwany, zaskakujący

Myślnik może wystąpić w miejscu, w którym pojawia się element nieoczekiwany, zaskakujący czytelnika, zwłaszcza jeśli ma charakter neutralny lub podniosły, np.

Zastanawiał się przez chwilę, po czym lekko podważył wieko skrzyni. Ku jego wielkiemu zdumieniu — ustąpiło bez oporu.

- Jakież to dziwne! Dziś byliśmy na pogrzebie, jutro będziemy na zaręczynach: co śmierć wykosi, miłość posieje — i to jest życie.

(H. Sienkiewicz)

Jeśli jednak ów element nie ma podniosłego charakteru, powinniśmy raczej postawić wielokropek (zob. 10.2).

11.6. Myślnik po bardziej rozbudowanych członach zdania

Myślnika możemy użyć po bardziej rozbudowanych członach zdania, aby zaznaczyć powrót do głównej myśli, np.

Moskwa, nawet stara Moskwa, ta, którą oglądał Napoleon w roku 1812 i która wówczas zachwyciła Chateaubrianda — jest bardzo rozległa.

11.7. Myślnik i wtrącenia

Wtrącenia ujmujemy w dwa myślniki. Znakiem wyodrębniającym słabszym od myślników są dwa przecinki, natomiast dwa nawiasy dają mocniejszy efekt wydzielenia tekstu wtrąconego niż myślniki, np.

Musiało to być — o ile dobrze pamiętam — w roku 1970.

Musiało to być, o ile dobrze pamiętam, w roku 1970.

Musiało to być (o ile dobrze pamiętam) w roku 1970.

11.8. Myślnik i uwagi wtrącone

Jeśli w obręb cytowanego tekstu wprowadzamy jakieś uwagi wtrącone, powinniśmy ujmować je z obu stron w myślniki, np.

Człowiek — pisze Rodziewiczówna w Czaharach — nie powinien używać dwóch wyrazów: «nigdy» i «zawsze».

Należy więc być lisem — stwierdza Machiavelli — aby się poznać na sieciach, i lwem — dodaje następnie — aby odstraszać wilki.

11.9. Myślnik i wypowiedź narratora

Tak samo — w myślniki z obu stron — ujmujemy wypowiedzi narratora, które zostały wplecione do przytoczonej mowy bohaterów utworu. Jeśli fragment narracji kończy zdanie, stawiamy myślnik tylko raz.

Jednocześnie na początku każdej kwestii w dialogach literackich możemy umieszczać pojedynczy myślnik, np.

— Basenu niszczyć nie możemy — rzekł raptem Krzywosąd — gdyż na wiosnę w nim się utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjdą roztopy, wtedy pan doktór zobaczy, co to jest. Jeśli podnieść dno rzeki, to woda z brzegów wystąpi i zaleje park...

— Łąkę, nie park — rzekł Judym.

— Tak, łąkę, a na niej myśmy posadzili najpiękniejsze krzewy.

— To i cóż z tego? Kogo mogą obchodzić pańskie krzewy?

— Jak to? — rzekł dr Węglichowski — Ja koledze pokażę, ile te krzewy kosztowały!

(S. Żeromski)

11.10. Myślnik w wyliczeniach

Myślniki mogą być również stosowane w wyliczeniach, np.

Następujące znaki ortograficzne służą do oddzielania składników wypowiedzi:

— kropka

— średnik

— przecinek.

11.11. Myślnik obok innych znakach interpunkcyjnych

W przypadku gdy dochodzi do zbiegu myślnika i innego znaku interpunkcyjnego, postępujemy według następujących zasad:

a) przed myślnikiem pomijamy przecinek, np.

Nawet jeszcze w głębi snu, w którym potrzebę oparcia się i przytulenia zaspokajać musiał, używając do tego swej osoby, zwiniętej w kłębek drżący — towarzyszyło mu uczucie osamotnienia i bezdomności.

(B. Schulz)

b) kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik przed myślnikiem pozostawiamy, np.

— Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy — odpowiedział po krótkim namyśle — to jest zły uczynek.

— Doskonale! — zawołał Staś — a dobry? — Tym razem odpowiedź przyszła bez namysłu:

— Dobry, to jak Kali zabrać komuś krowy.

(H. Sienkiewicz)

- Ja nie uwierzę, żebyś to pan, generał Krywult!!... — Jej wzrok skupił się na Wildem. — Krywult, generał Krywult... — mówiła pośpiesznie.

(J. Kaden-Bandrowski)

11.12. Myślnik pomiędzy cyframi oznaczającymi wartość przybliżoną

Pomiędzy cyframi oznaczającymi wartość przybliżoną stosujemy myślnik, np.

Widziałem ten film 3 — 4 razy.

Na mecz przybyło 30 — 35 tysięcy widzów.

11.13. Zestawienie dwóch wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych

Także zestawienie dwóch wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych wymaga zastosowania myślnika, np.

Wyrazy biały — czarny, wysoki — niski to antonimy.

11.14. Użycie myślnika dla uniknięcia dwuznaczności

Myślnika należy też użyć, aby uniknąć dwuznaczności, np.

Umysł tknięty taką zarazą to umysł zamknięty, jednowymiarowy, monotematyczny, obracający się wyłącznie wokół jednego wątku — swojego wroga.

(R. Kapuściński)

12. PYTAJNIK

Pytajnik (znak zapytania) służy do wskazywania na intencję osoby mówiącej, która oczekuje odpowiedniej informacji od osoby, do której kieruje pytanie. Zdania pytające mają specjalną, odmienną od innych zdań, intonację. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie zdania pytające (tzn. te, które w pisowni są zakończone znakiem zapytania) mają charakter rzeczywistych pytań, czyli tzw. pytań samoistnych. Zdania pytające mogą wyrażać niepewność (np. Co robić?), zdziwienie (Już północ. — Co? Północ? Tak szybko?); tzw. pytania retoryczne mogą też służyć na przykład do wyrażania ironii (I któż by w drukowane nie wierzył gazety? — S. Trembecki) i oburzenia (Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie [...]? — C.K. Norwid), a niektóre pytania są faktycznie formą prośby lub łagodnego nakazu (Czy mógłbyś zamknąć okno? Czy nie moglibyście się uspokoić?).

Wynika stąd, że — mimo podobieństw — zdania pytające mogą mieć dość zróżnicowaną intonację, a poprawne odczytywanie zdań zakończonych pytajnikiem wymaga zrozumienia ich treści. I odwrotnie — rozumienie treści warunkuje przestankowanie, gdyż niektóre zdania o formie pozornie pytajnej nie wymagają znaku zapytania.

Nie wdając się w szczegółowe analizowanie tej kwestii, zalecamy następujące reguły w zakresie użycia znaku zapytania:

12.1. Pytajnik na końcu zdań pytających

Pytajnik stawiamy na końcu wszystkich wymienionych we wstępie do tego paragrafu zdań pytających; również wtedy, gdy występują one w tytułach dzieł i rozdziałów, np.

Miłość to nasza? (tytuł utworu L. Staffa)

Gdzie postawić przecinek? (tytuł książki E. i F. Przyłubskich)

Jeśli jednak tytuł ma formę pozornie pytajną, możemy znak zapytania opuścić:

Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie).

Nie należy jednak opuszczać pytajnika w tytule mającym formę pytania rozłącznego, np.

Szczyt ignorancji czy perwersja? (Czy to szczyt ignorancji, czy perwersja?)

12.2. Pytajnik w zdaniach pytajnych rozłącznych

Zdania pytajne rozłączne zamykamy pytajnikiem, a gdy przed każdym członem pytania występuje partykuła czy, oddzielamy te człony przecinkami; jeśli poprzedza ona tylko drugi człon — przecinka nie stosujemy, np.

Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie?

ale:

Już zmądrzał czy jeszcze nie?

Czy mam trochę czasu, czy nie?

ale:

Mam trochę czasu czy nie?

12.3. Pytajnik w zdaniach złożonych

W zdaniach złożonych stosujemy następującą regułę:

a) Znak zapytania stawiamy w miejsce kropki, gdy zdaniem pytającym jest zdanie nadrzędne, np.

Czy nie wiesz przypadkiem, która godzina?

Co zrobiłbyś, gdybyś znalazł się na bezludnej wyspie?

Gdzie mógłbym pojechać, skoro mam mało pieniędzy?

Postępujemy tak bez względu na szyk zdań:

Skoro mam mało pieniędzy, gdzie mógłbym pojechać?

b) Znaku zapytania nie stawiamy, gdy zdaniem pytającym jest zdanie podrzędne (jest to tzw. pytanie zależne). Również w tym wypadku jest obojętne, czy zdanie podrzędne występuje po zdaniu nadrzędnym, czy odwrotnie, np.

Wiedział, co w trawie piszczy.

Pamiętam dobrze, kto to powiedział.

Jak to naprawdę było, nikt dokładnie nie wiedział.

c) Zdania współrzędne, z których drugie jest pytajno-przeciwstawne (zaczyna się od ale czy, ale co, ale jak itp.), zamykamy pytajnikiem, np.

Mówił, że nie ma czasu, ale czy to prawda?

Zapewniał o swojej lojalności, ale jak to sprawdzić?

12.4. Pytajnik w nawiasie

Pytajnika w nawiasie używamy wówczas, gdy mamy wątpliwość co do treści poprzedzającego wyrazu lub zdania, np.

Dziadek wrócił z Ameryki w 1925 (?) roku.

12.5. Pytajnik zastępujący znaki interpunkcyjne oddzielające

Znak zapytania zastępuje znaki interpunkcyjne oddzielające oraz dwukropek, toteż w przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków, pytajnik pozostawiamy, a kropkę, średnik, przecinek i dwukropek powinniśmy pominąć, np.

Kto jest autorem słów: Czy wiesz, co to jest marzycielstwo? To jest tęsknota za prawdą — czy nie Narcyza Żmichowska?

Mocny Boże! Gdzie pałasz? gdzie pałasz?

(S. Żeromski)

a) Po znaku zapytania można postawić tylko wielokropek, myślnik albo wykrzyknik (oraz cudzysłów i nawias zamykający):

A rewolucja?... Ten chrzcin obrzęd krwawy

Odradzającej się ludzkości?...

(J. Kasprowicz)

Gdzież są twoje szklane domy? — rozmyślał brnąc dalej — Gdzież są twoje szklane domy?

(S. Żeromski)

12.6. Łączenie pytajnika z wykrzyknikiem

Pytajnik można łączyć z wykrzyknikiem:

a) Wykrzyknik umieszczony po pytajniku zwiększa emfazę, np.

Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!...

(J. Kasprowicz)

b) Natomiast pytajnik po wykrzykniku może oznaczać emocję, zdziwienie, zakwestionowanie treści zdania wykrzyknikowego, np.

- Głupstwa! — wykrzyknął z oburzeniem — Twoim zdaniem to są głupstwa!?

12.7. Pytajnik na końcu i w środku zdania

Jeśli pytajnik występuje na końcu zdania, wyraz następujący po nim, jako rozpoczynający nowe zdanie, musi zaczynać się wielką literą; mała litera po pytajniku oznacza, że stoi on w miejscu innego znaku oddzielającego.

O Sienkiewiczu? słowami Sienkiewicza? Dobrze!

(A. Nowaczyński)

13. WYKRZYKNIK

Wykrzyknik (znak wykrzyknienia) służy do oznaczania emocjonalnego zabarwienia wypowiedzi, uwydatniania jej charakteru żądającego lub rozkazującego. Może on też być używany do wyróżnienia jakiegoś fragmentu wypowiedzi.

W zakresie użycia wykrzyknika piszący ma dużą swobodę. Jednak należy przestrzec przed nadużywaniem tego znaku interpunkcyjnego. Zbyt duża liczba wykrzykników w tekście oznacza zwykle nadmierną egzaltację i — z punktu widzenia większości użytkowników języka — jest rażąca. Użycie wykrzyknika najlepiej ograniczyć do wypadków wskazanych poniżej, w regułach szczegółowych.

13.1. Znak wykrzyknienia po wszelkich okrzykach, zawołaniach (...)

Znak wykrzyknienia powinien zostać użyty po wszelkich okrzykach, zawołaniach, stanowczych żądaniach lub stwierdzeniach, na które mówiący kładzie bardzo silny nacisk, np.

Czas na obiad!

Proszę o ciszę!

Wszystkiego najlepszego!

Precz z moich oczu!... posłucham od razu,

Precz z mego serca!... i serce posłucha,

Precz z mej pamięci!... nie... tego rozkazu

Moja i twoja pamięć nie posłucha.

(A. Mickiewicz)

a) Znaku wykrzyknienia używamy też po wyrazach-wykrzyknikach (np. ach!, ciach!, hopla!, o!). Jednakże w wielu przypadkach, zwłaszcza gdy chcemy podkreślić, iż wypowiedź nie jest silnie emocjonalna, wykrzyknik po takich wyrazach możemy pominąć, zastępując go przecinkiem (zob. także p. 13.3), np.

O! popatrz, to Kowalski.

Halo, słucham, halo!

b) Jeśli został użyty tryb rozkazujący, wykrzyknika nie trzeba koniecznie używać, można go zastąpić kropką. W ten sposób możemy oznaczyć niską temperaturę uczuciową wypowiedzi, np.

Przynieś mi to we wtorek.

Nie przejmuj się tym zbytnio.

c) I odwrotnie: wypowiedzenia, które mają formę zdań oznajmujących lub warunkowych, a oznaczają polecenie, rozkaz, możemy zamknąć wykrzyknikiem, np.

Mógłbyś wreszcie zacząć myśleć poważnie o życiu!

Pójdziesz tam jeszcze dziś!

13.2. Znak wykrzyknienia wielokrotnie powtórzony

Możemy postawić dwa, a nawet trzy wykrzykniki, jeśli tego wymaga bardzo silne zabarwienie emocjonalne wypowiedzi, np.

Dosyć! Dosyć! Dosyć tego!!!

13.3. Znak wykrzyknienia w zdaniach rozpoczynających się od wołacza (...)

W zdaniach rozpoczynających się od wołacza lub wyrazu-wykrzyknika możemy stosować następującą interpunkcję:

a) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku możemy umieścić przecinek, a znak wykrzyknienia na końcu, np.

Dzieci, proszę wstać!

Hop, hop, tu jesteśmy!

b) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku oraz na końcu zdania możemy postawić znak wykrzyknienia, np.

Dzieci! Proszę wstać!

Hop! hop! Tu jesteśmy!

c) Po wołaczu lub wyrazie-wykrzykniku możemy postawić znak wykrzyknienia, natomiast na końcu zdania kropkę, np.

Dzieci! Proszę wstać.

Hop! hop! Tu jesteśmy.

Tekst po znaku wykrzyknienia na ogół rozpoczynamy wielką literą, wolno jednak — jakkolwiek ten zwyczaj współcześnie jest rzadko stosowany — użyć litery małej, co oznacza na ogół, że następujący po wykrzykniku tekst jest dalszym ciągiem zdania pojedynczego, np.

Dzieci! proszę wstać!

Hop! hop! tu jesteśmy!

13.4. Użycie wykrzyknika zamiast kropki

Gdy wykrzyknik zastępuje kropkę, następujące po nim wypowiedzenie musi zaczynać się wielką literą, np.

Jakież to denerwujące, gdy arystokracja nie umie się zachować! Tak mało się od nich wymaga, a nawet tego nie potrafią! Te osoby powinny były wiedzieć, że muzyka jest jedynie pretekstem dla zebrania towarzyskiego, którego i one były częścią wraz z manierami swymi i manikiurami.

(W. Gombrowicz)

13.5. Znak wykrzyknienia w tytułach utworów i rozdziałów

Znak wykrzyknienia może wystąpić w tytułach utworów i rozdziałów, np.

Ad astra!, Morze, morze! (tytuły utworów L. Staffa)

13.6. Wykrzyknik w nawiasie

Za pomocą wykrzyknika w nawiasie zaznaczamy, że we fragmencie poprzedzającym nie ma pomyłki. W ten sposób oznaczamy także cytaty zawierające błąd: wykrzyknik w nawiasie sygnalizuje, iż błąd nie pochodzi od cytującego, lecz od autora cytowanego tekstu. Czasem, zwłaszcza w pracach naukowych, stosuje się też oznaczenie (sic!) — łacińskie tak. Można więc stosować dwa sposoby zapisu:

W serii Biblioteka Pisarzów (!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.

W serii Biblioteka Pisarzów (sic!) Polskich wydano najcenniejsze utwory literackie.

W ten sposób możemy także zwrócić uwagę na jakiś fakt:

Mozart swą pierwszą operę skomponował w wieku dwunastu (!) lat.

13.7. Wykrzyknik po pytajniku

W pewnych wypadkach wykrzyknik możemy umieścić po pytajniku (zob. 12.6.).

14. DWUKROPEK

Główną funkcją dwukropka jest wprowadzanie jakiejś wyodrębnionej partii tekstu; może to być wyliczenie, wyszczególnienie, cytat, uzasadnienie, wynik, wyjaśnienie. Dlatego też nie należy go uważać za znak oddzielający, lecz wyodrębniający jakiś fragment, który wynika z tekstu wcześniejszego. Dwukropek pełni również funkcję prozodyczną, gdyż podczas głośnej lektury w jego miejscu konieczne jest zawieszenie głosu.

Stosowanie dwukropka należy oprzeć na następujących zasadach:

14.1. Dwukropek używany do przytoczenia czyichś lub własnych słów

Używamy go, przytaczając czyjeś lub własne słowa, np.

Nigdy nie wypowiedział Ludwik, powiada Bertrand, "niedorzecznych słów": "Państwo to ja" (znowu legenda?), natomiast on sam był przez całe życie niestrudzonym sługą Francji.

(T. Boy-Żeleński)

Czyli jedynie to, co jest wymysłem, zalicza się do literatury, natomiast jeżeli ktoś powie: "i ja tam byłem, miód, wino piłem", już jest podejrzany, bo może wierzy, że to wszystko zdarzyło się naprawdę?

(Cz. Miłosz)

Przytoczone słowa rozpoczynamy wielką literą zawsze, gdy cytat składa się z dwu lub więcej zdań; cytaty krótsze możemy rozpoczynać literą małą.

Tekst cytowany po dwukropku należy wyodrębnić za pomocą jednego z trzech sposobów:

— myślnikami, np.

Wyciągam portfel i mówię rzeczowym tonem: — Potrzeba wam pewnie pieniędzy, mogę wam z przyjemnością pożyczyć — ale na ten widok twarz jego nabiera tak strasznej dzikości, że chowam czym prędzej pugilares.

(B. Schulz)

— cudzysłowem, np.

Można powiedzieć: "Sztuka jest konstruowaniem czystych form", tak zrobił S. I. Witkiewicz. Albo: "Sztuka jest odzwierciedlaniem rzeczywistości", tak czyniło i czyni wielu. Albo: "Sztuka jest ekspresją", tak ją określał Croce.

(W. Tatarkiewicz)

— kursywą, np.

O Stanisławie Witkiewiczu z pochyleniem głowy [...] powiedzieć trzeba: oto człowiek wielki.

(W. Orkan)

14.2. Dwukropek używany do wymienienia wyrazów, zwrotów, objaśnianych następnie w tekście

Używamy też — choć rzadko — dwukropka, wymieniając tytuły, terminy i inne wyrazy oraz zwroty, objaśniane następnie w tekście, np.

Wyraz: bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego: Przedwiośnie chyba na zawsze pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

W takich wypadkach częściej jednak stosuje się inny rodzaj przestankowania, polegający na ujmowaniu tytułów, objaśnianych wyrazów i zwrotów w cudzysłów lub na wyróżnieniu ich kursywą, np.

Wyraz "bolączka" zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego "Przedwiośnie" chyba na długo pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

Wyraz bolączka zmienił znaczenie na przełomie XIX i XX wieku.

Ostatnia powieść Żeromskiego Przedwiośnie chyba na długo pozostanie w kanonie lektur szkolnych.

Jeśli zastosowaliśmy jeden z takich sposobów wyróżnienia, dwukropek jest zbędny.

14.3. Dwukropek a wyliczenie szczegółów

Dwukropek poprzedza wyliczenie szczegółów, o ile przed samym wyliczeniem zostały one zaznaczone w formie ogólnej, np.

Odmienne części mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

Zdaniem autorki na zawartość informacyjną znaku składają się:

1) jego odnośność podmiotowo-logiczna [...];

2) jego walor emocjonalno-stylistyczny [...];

3) jego wartość systemowa [...].

(D. Buttler)

Jeśli wyliczenie nie jest poprzedzone określeniem ogólnym, dwukropek możemy pominąć:

W drodze do Rzymu zwiedzili Wenecję, Padwę i Florencję.

Nie stosuje się też dwukropka, gdy wymieniamy tylko dwa wyrazy lub wyrażenia połączone spójnikiem i, np.

Nasi pływacy byli najlepsi w stylach klasycznym i motylkowym.

Najwybitniejszymi polskimi pisarzami romantycznymi są Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

14.4. Dwukropek i podmiot szeregowy

Dwukropek powinniśmy postawić, jeśli w zdaniu występuje podmiot szeregowy, a orzeczenie ma formę liczby mnogiej, i gdy następuje wyliczenie kompletne, np.

Do odmiennych części mowy należą: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

Dwukropek nie jest potrzebny, gdy orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej (takie zdanie ma charakter wyliczenia przykładowego), np.

Do odmiennych części mowy należy czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik.

14.5. Dwukropek i zapowiedzi w postaci: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej mówiąc itp.

Jeśli przed wyliczeniem pojawia się zapowiedź w postaci wyrazów lub wyrażeń takich, jak: jednym słowem, słowem, innymi słowy, inaczej, inaczej mówiąc, odwrotnie itp., możemy poprzedzić je przecinkiem i zamknąć dwukropkiem albo przecinkiem (po wyrażeniach a mianowicie, jak, jak np. możemy postawić tylko dwukropek). Po takich wyrażeniach można też nie stawiać żadnego znaku, np.

Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem: straciliśmy czas.

Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem, straciliśmy czas.

Dyskusja nie wniosła nic nowego do tematu, słowem straciliśmy czas.

14.6. Dwukropek i zdania, przynoszące wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego

Dwukropek może też poprzedzać zdania, które przynoszą wyjaśnienie lub uzasadnienie zdania poprzedzającego, np.

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka: wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka.

(I. Krasicki)

Frazeologia zajmuje się częścią zasobu leksykalnego języka, a mianowicie: połączeniami wyrazowymi, które mają charakter stały.

14.7. Dwukropek i przydawki rzeczowne

Dwukropek może również wprowadzać przydawki rzeczowne o charakterze wyjaśniającego równoważnika zdania, np.

Jego główny cel: stanowisko dyrektora, przysłaniał mu wszelkie inne życiowe ambicje.

15. NAWIAS

Za pomocą nawiasu możemy wskazywać, które partie tekstu w stosunku do tekstu głównego mają charakter poboczny, drugoplanowy bądź uzupełniający. Do tego samego celu można użyć dwóch przecinków lub dwóch myślników, lecz wydzielenie za pomocą nawiasu jest najsilniejsze.

Zasadniczo stosuje się trzy rodzaje nawiasów: okrągły ( ), kwadratowy [ ] i prosty / /; przy czym nawiasu prostego używa się tylko w piśmie maszynowym i specjalistycznych zapisach. Nawiasy składają się z dwu znaków: otwierającego i zamykającego. Używanie innych nawiasów, np. ostrokątnych < > albo klamrowych { }, jest możliwe, jednak — pominąwszy użycia specjalne, np. w naukach ścisłych — niecelowe, gdyż trzy podstawowe rodzaje nawiasów całkowicie wystarczają.

Za podstawowy należy uważać nawias okrągły. Zwłaszcza w piśmie odręcznym można używać wyłącznie takiego nawiasu.

15.1. Nawiasy i wypowiedzi uzupełniające lub objaśniające tekst główny

W nawiasy ujmujemy te części wypowiedzi, które uzupełniają lub objaśniają tekst główny, są jego alternatywnym sformułowaniem, np.

Styl wzniosły, czyli górny (jak go T. Sinko nazywał), uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za najniższy.

(W. Tatarkiewicz)

Omówiwszy obie strony procesu poznania ("naszą", tj. teorii, i "tamtą", tj. Natury), bierzemy się wreszcie do automatyzowania procesów poznawczych.

(S. Lem)

15.2. Nawiasy i wtrącone przykłady i objaśnienia

W nawiasach umieszczamy wtrącone przykłady i objaśnienia, np.

Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich (np. Balzaka, Diderota, Voltaire'a, Rabelais'go), był też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.

15.3. Nawias okrągły zamykający po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia

Okrągły nawias zamykający możemy umieścić również po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia, np.

Istnieją w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mówiącej wobec stanu rzeczy objętego wypowiedzeniem: 1) postawa badawcza, 2) postawa integrująca, 3) postawa opisowa.

(S. Jodłowski)

Można też te liczby i litery ujmować w nawias okrągły, np.

O impresjonizmie w muzyce — zob. (33).

15.4. Użycie nawiasu kwadratowego

Nawias kwadratowy może być używany zgodnie z następującymi zasadami:

a) W nawiasie kwadratowym umieszczamy wstawki odautorskie w cytatach, np.

Przez aluzję literacką będziemy więc rozumieć aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego [podkreślenie moje — E. P.], dzięki czemu dany utwór posługuje się w większym lub mniejszym stopniu zawartością drugiego utworu jako sposobem wyrażenia własnej treści.

(K. Górski)

b) Do oznaczania skrótów i objaśnień w cytatach lepiej używać nawiasu kwadratowego, gdyż w tekście mogą pojawić się też nawiasy inne, pochodzące od autora cytowanego tekstu; sporadycznie używa się do tego celu nawiasu ostrokątnego < ...>, np.

Oni mówią dalej, że ja w Ferdydurke (i w innych utworach) walczę z fałszem i zakłamaniem... Zapewne. Ale czyż nie jest to znowu uproszczenie [...] moich intencji?

(W. Gombrowicz)

Najbardziej rozczulająca była chwila, kiedy po różnych pieśniach zaintonowaliśmy wszyscy [pieśń]: Święty Boże! święty mocny! o święty nieśmiertelny! zmiłuj się nad nami.

(J. Słowacki, opr. Z. Krzyżanowska)

c) Jeśli musimy użyć dwu nawiasów w odniesieniu do tego samego fragmentu, nawias kwadratowy może ujmować treści szersze, a nawias okrągły — węższe, np.

Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie [z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)].

Można jednak w takim wypadku stosować również podwójny nawias okrągły:

Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie (z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)).

Najlepiej jednak unikać nawiasów w nawiasie, gdyż utrudniają one odbiorcy orientację w tekście.

15.5. Nawias kwadratowy do oznaczania zapisu fonetycznego

Nawias kwadratowy służy do oznaczania zapisu fonetycznego, np.

[trompka, tagże] to zapisy wymowy wyrazów trąbka i także.

15.6. Nawias okrągły lub kwadratowy i dane bibliograficzne cytatu lub źródła

W nawiasie okrągłym lub kwadratowym podajemy dane bibliograficzne cytatu albo źródła, na które powołujemy się w tekście. Zamiast tego możemy podobne informacje przenosić do przypisów, np.

Wielki Posejdonios miał twierdzić (Aëtius, Plac., I 6): "Świat jest piękny. Widać to z jego kształtu, barwy i bogactwa gwiazd [...]. Również jego barwa jest piękna. A także świat jest piękny dla swej wielkości". Wedle relacji Cycerona (De nat. deor., II 13.37) stoicy sądzili, że świat "pod każdym względem jest doskonały i osiąga swe cele we wszystkich swych proporcjach i częściach".

(W. Tatarkiewicz)

15.7. Nawias obok innego znaku interpunkcyjnego

W miejscu zbiegu nawiasu i innego znaku interpunkcyjnego stosujemy następujące zasady:

a) Pytajnik, wykrzyknik i wielokropek umieszczamy przed wstawką nawiasową, np.

Czy mam jeszcze czas? (Zastanawiał się przez moment).

b) Przecinek, średnik, pauzę i kropkę umieszczamy po wstawce nawiasowej, np.

Zdziechowski — to nagość uczucia religijnego (czy jak je nazwiemy) — to również bezkompromisowość etyczna [...].

(Cz. Miłosz)

Mnoży się liczba rzeźb z 3 i 2 wieku [...]. Do najsłynniejszych należą tutaj Wenus z Milo (ryc. 106), Grupa Laokoona (duszonego przez węże na rozkaz Apolla), Nike z Samotraki (ryc. 107).

(K. Estreicher)

Wyjątkowo, jeśli wstawka nawiasowa zawiera pełne zdanie rozpoczynające się wielką literą, kropkę możemy umieścić przed nią, natomiast całe zdanie nawiasowe kończymy kropką po nawiasie zamykającym, np.

— A cóż z trzecią, z Klimą? — spytała Sewerowa. (Tetmajer miał wówczas trzy córki).

(T. Boy-Żeleński)

c) Pytajniki, wykrzykniki i cudzysłowy, odnoszące się do tekstu umieszczonego w nawiasie, stawiamy przed nawiasem zamykającym, np.

W końcu postanawiają (bardzo przytomnie!) pójść drogą eksperymentów i doświadczeń.

(R. Kapuściński)

Każdy adwokat, inaczej "mecenas", pławi się w górnym mniemaniu o swojej "kulturze ogólnej" (bo to przecież "prawo kształci"), a były inżynier od wodociągowej rury uważa siebie za naukowca pełną gębą, niczym Heisenberg.

(W. Gombrowicz)

d) W miarę możności należy unikać zbiegu nawiasu zamykającego i otwierającego. Zbieg taki jest dopuszczalny w następujących wypadkach:

— kiedy podajemy informacje o autorach cytatu, a cytat kończy się nawiasem, np.

Można więc mówić [...] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym (np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop).

(H. Kurkowska, S. Skorupka)

— kiedy bezpośrednio po nawiasie zamykającym pojawia się znak skrócenia przytoczonego tekstu, np.

Z czasem z elementem starej szopki krakowskiej zespalał się charakter rewii paryskiej (tej z kabaretów artystycznych, nie z music-hallów) [...].

(T. Boy-Żeleński)

16. CUDZYSŁÓW

Cudzysłów, podobnie jak nawias, ma charakter wyodrębniający i składa się z dwu znaków — otwierającego i zamykającego. Stosowany jest przede wszystkim do wydzielania słów cytowanych i oznaczania specyficznych użyć wyrazów i wyrażeń, bywa on więc określany również jako znak redakcyjny.

W druku i w rękopisach używa się najczęściej cudzysłowu o postaci: „ ” (tzw. cudzysłów apostrofowy), można też spotkać się z jego wariantem: ” ”; w publikacjach jednak wskazane jest użycie tego pierwszego. W specyficznych zastosowaniach pojawia się też cudzysłów ostrokątny: » « lub « ». Cudzysłów o ostrzach skierowanych do środka jest używany do specjalnych wyróżnień w tekście i w przypadku, gdy występuje cudzysłów w cudzysłowie. Cudzysłów « » służy głównie do wyodrębniania znaczeń (w pracach naukowych i w słownikach), a także do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń, zwłaszcza w utworach poetyckich. W publikacjach naukowych spotyka się też cudzysłów definicyjny o formie ' ' lub ‛ '. W piśmie maszynowym stosuje się cudzysłów złożony z dwu identycznych znaków: ˝ ˝, a w tekstach pisanych przy użyciu komputera również " " (stosowany nawet w książkach, choć niepoprawny z punktu widzenia typograficznego, gdyż symbol " oznacza cal lub sekundę — jednostkę geograficzną).

A. Uwagi szczegółowe i zalecenia

16.A.1. Cudzysłowy ostrokątne

Cudzysłowy ostrokątne, niezależnie od opisanego wyżej zwyczaju, mogą być używane do wszelkich wyróżnień i mieć identyczny zakres użycia jak cudzysłów apostrofowy. Ważne jednak, żeby konsekwentnie używać jednego typu cudzysłowów w jednej publikacji, a jeśli jest taka potrzeba, użyć innych do wyróżnień dodatkowych.

16.A.2. Cudzysłów złożony z apostrofów

Ze względów praktycznych zalecamy jednak użycie cudzysłowu złożonego z apostrofów jako podstawowego, a do wyodrębniania fragmentów w tekście cytowanym i do wyróżnień specjalnych — cudzysłowów ostrokątnych.

16.A.3. Cudzysłowy definicyjne

W funkcji cudzysłowów definicyjnych najlepiej używać pojedynczego cudzysłowu apostrofowego lub cudzysłowu ostrokątnego, np.

Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on 'to, co wyrzezane, posąg', następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie — 'wizerunek w ogóle' [...].

(D. Buttler)

B. Użycie cudzysłowu jako znaku cytowania

16.B.1. Cudzysłów i przytoczenia

W cudzysłów ujmujemy wszelkie przytoczenia, np.

Autor osiemnastowiecznego poematu o malarstwie, du Fresnoy, pisał: "Niech poezja będzie jak malarstwo, a malarstwo niech będzie podobne do poezji".

(W. Tatarkiewicz)

Wyraz "biznesmenka" — moim zdaniem — przyjmie się w języku polskim.

Sławny artykuł "Wasz prezydent — nasz premier" ukazał się w "Gazecie Wyborczej".

16.B.2. Sytuacja gdy tekst cytowany został wyróżniony za pomocą innego rodzaju czcionek

Gdy tekst cytowany został wyróżniony za pomocą innego rodzaju czcionek, nie musimy stosować cudzysłowu, np.

Sławny artykuł Wasz prezydent — nasz premier ukazał się w Gazecie Wyborczej.

Cudzysłów możemy też pominąć, gdy cytowany fragment występuje po dwukropku, a koniec cytatu da się jednoznacznie wskazać, np.

Autorem słów: Moja nimfa tajemna pono gęsi pasie! jest Adam Mickiewicz.

16.B.3. Sytuacja gdy w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze

Jeśli w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze: autora czy narratora — wydzielamy je myślnikami, np.

"Duszą Narodu polskiego — pisze Mickiewicz — jest pielgrzymstwo polskie".

C. Użycie cudzysłowu ze względów znaczeniowo-stylistycznych

16.C.1. Cudzysłów zastosowany dla wyodrębnienia wyrazów użytych ironicznie

Cudzysłów może wyodrębniać wyrazy użyte ironicznie:

Ojcowie miasta zabrali się wreszcie do zrobienia porządku z tym szpecącym miasto "zabytkiem".

16.C.2. Cudzysłów użyty do wyodrębnienia w tekście wyrazu obcego stylistycznie

Cudzysłów wyodrębnia też wprowadzony do tekstu wyraz obcy stylistycznie. Dotyczy to przede wszystkim użycia wyrazów i wyrażeń potocznych w stylu naukowym.

Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez "połykanie" całych zgłosek.

(Z. Klemensiewicz)

UWAGA: Nie należy ujmować w cudzysłów wyrazów użytych przenośnie, w znaczeniu wtórnym, oraz związków frazeologicznych w wypowiedziach potocznych i artystycznych. Błędy polegające na nadużywaniu cudzysłowu są bardzo częste w pracach pisemnych uczniów i w tekstach prasowych, np.

Codziennie "wkuwam" kilkadziesiąt słówek angielskich. (Cudzysłów zbędny nawet w pracy pisemnej ucznia przedłożonej nauczycielowi).

Przepraszam, że piszę "jak kura pazurem", ale mam nadzieję, że nie wpłynie to na ocenę. (Frazeologizmów nie ujmujemy w cudzysłów).

16.C.3. Cudzysłów użyty do wyodrębnienia niektórych nazw własnych

Cudzysłów może zostać użyty do wyodrębniania niektórych nazw własnych: przezwisk, mniej znanych pseudonimów, kryptonimów organizacji, jednostek wojskowych, a także nazw własnych instytucji lub obiektów, które występują na końcu wielowyrazowych nazw opisowych, np.

Oddziałem "Piast" dowodził "Orzeł".

Polskie Biuro Podróży "Orbis", Polskie Linie Lotnicze "Lot",

samochód marki "Mercedes".

D. Zbiegnięcie się cudzysłowu z innym znakiem interpunkcyjnym

16.D.1. Cudzysłów i kropka

Kropkę stawiamy zawsze po cudzysłowie, np.

Nie wiedząc, że to cytat z Mickiewicza, często powtarzamy "Pan każe, sługa musi".

16.D.2. Cudzysłów i znak zapytania

Znak zapytania stawiamy albo przed zamykającym cudzysłowem, gdy odnosi się on do treści wyrażenia zawartego w jego obrębie, albo po nim, gdy dotyczy całego zdania, np.

Wspominając minione lata, moglibyśmy powtórzyć za Gałczyńskim: "Ile razem dróg przebytych? Ile ścieżek przedeptanych?".

Czy dobrze pamiętam ten fragment wiersza Gałczyńskiego: "Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera i wszystko będzie cacy"?

16.D.3. Cudzysłów i wielokropek, jeśli cytat został urwany

Wielokropek stawiamy po cudzysłowie, jeśli cytat został urwany, np.

"Ksiądz pana wini, pan księdza"... to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.

Jednak w tekstach naukowych skracamy tylko tak (wielokropek w nawiasie kwadratowym oznacza skrócenie tekstu cytowanego):

"Ksiądz pana wini, pan księdza [...]"

16.D.4. Cudzysłów i wielokropek, jeśli wielokropek jest częścią cytowanego tekstu

Jeśli wielokropek jest częścią cytowanego tekstu, cudzysłów należy umieścić po nim, np.

"Razem, młodzi przyjaciele!..." to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej Odzie do młodości.

17. INTERPUNKCJA POLSKA — PODSUMOWANIE

Celem interpunkcji jest — jak wspomnieliśmy w paragrafie 1 — uczynienie tekstu przystępniejszym, łatwiejszym w odbiorze. Z tego powodu piszący ma prawo do dość znacznej swobody w przestankowaniu. Należy jednak zaznaczyć, iż korzystanie z tego prawa powinno być poprzedzone głębszym namysłem, gdyż zarówno nadużycie, jak i niedostatek znaków interpunkcyjnych obniża wartość komunikacyjną tekstu. Osoby, które nie mają dużej praktyki w pisaniu, powinny ograniczyć się do możliwie ścisłego respektowania zasad interpunkcji. Szczególnie należy unikać nadużywania znaków prozodycznych, emotywnych i sygnalizujących opuszczenie (zostały one opisane w paragrafach 9-16), gdyż ich zbyt duża liczba w tekście wywołuje wrażenie nadmiernej egzaltacji autora i jest w związku z tym rażąca.

NIEKTÓRE ORZECZENIA KOMISJI KULTURY JĘZYKA I RADY JĘZYKA POLSKIEGO PAN

W okresie od 1992 do 1998 roku Komisja Kultury Języka wydała szereg orzeczeń, które zostały zatwierdzone przez Komitet Językoznawstwa PAN. Od 1997 roku podobne orzeczenia wydaje Rada Języka Polskiego powołana przez Prezydium PAN. Są one publikowane sukcesywnie w formie komunikatów w Poradniku Językowym i Języku Polskim.

Poniżej przedstawiamy niektóre orzeczenia Komisji Kultury Języka i Rady Języka Polskiego z lat 1992-1998.

Szanując przyzwyczajenia użytkowników polszczyzny, prawie zawsze obok zapisów zalecanych przez Komisję lub Radę przytaczamy w niniejszym słowniku zapisy dotychczasowe, podawane w starszych słownikach i do dziś będące w użyciu.

ORTOGRAFIA

1. Pisownia tytułów programów radiowych i telewizyjnych: jeśli program radiowy lub telewizyjny ma charakter cykliczny, wszystkie wyrazy w tytule (oprócz wewnętrznych przyimków i spójników) można pisać wielką literą, np. Telewizja Edukacyjna, Telewizyjny Kurier Warszawski, zob. [76].

2. Nazwy języków programowania, programów i systemów komputerowych bez względu na to, czy są z pochodzenia wyrazami pospolitymi, czy skrótowcami głoskowymi, piszemy wielką literą, np. Basic, Algol, Norton Commander, Windows.

3. Nazwy urzędów jednoosobowych w aktach prawnych należy pisać wielką literą, np. ...akceptuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej; ...zatwierdza Prezes Rady Ministrów.

4. Uznano za dopuszczalną pisownię wielkiej litery wewnątrz wyrazów będących nazwami własnymi lub wchodzących w ich skład, np. EuroCity, WordPerfect.

5. Uznano za równouprawnione angielską i spolszczoną pisownię nazwy języka pidgin i pidżyn, a także wyrazów: mupet, mupety i mapet, mapety oraz smurf, smurfy i smerf,smerfy.

6. W pisowni przyswajanych wyrazów zapożyczonych zaleca się polszczenie, choćby na prawach dopuszczalnego wariantu, np. dealer||diler, disco||dysko, disc jockey||dyskdżokej, fan club||fanklub, joystick||dżojstik, lunch||lancz, punk||pank, punkowy||pankowy, slumsy||slamsy.

7. Wprowadzono zasadę pisania w nazwach cykli wydawniczych i wydawnictw seryjnych wielką literą wszystkich wyrazów (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych wyrazów), np. Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Wiedzy o Prasie, zob. [72].

8. Ustalono pisownię przez -ks w skrótowcach typu Hortex (tzn. zakończonych na -ax, -ex, -ox) we wszystkich przypadkach zależnych, a więc Hortex, Horteksu, Horteksowi, Horteksem, Horteksie, zob. [27], [228].

9. Wprowadzono łączną pisownię wyrazów z przedrostkiem eks-, np. eksmąż, eksminister. Mimo to w słowniku obok form typu eksminister, eksmąż podajemy formy do dziś będące w użyciu eks-minister, eks-mąż.

10. Zalecono pisownię łączną bez łącznika wyrazów złożonych typu klasopracownia, klubokawiarnia.

11. Ustalono łączną pisownię wyrazów z pierwszym członem auto- typu autocysterna, autokarawan, automyjnia, autoserwis.

12. Ustalono pisownię przypadków zależnych od nazwisk typu Rabelais bez dodatkowej litery e, tzn. Rabelais'go, Rabelais'mu, Rabelais'm, a nie: Rabelais'ego, Rabelais'emu, Rabelais'em.

13. Wprowadzono zasadniczo łączną pisownię imiesłowów przymiotnikowych (czynnych i biernych) niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym czy czasownikowym. Rozdzielną pisownię imiesłowów użytych czasownikowo uznano jednak nadal za dopuszczalną.

14. Pisownia pojedynczych wyrazów i wyrażeń:

14.1. Uznano, że czasownik nadwerężać, używany tradycyjnie w takiej postaci, może w języku potocznym mieć także oboczną postać nadwyrężać. Oboczność ta dotyczy wszystkich form tego czasownika, np. nadwerężył, potocznie zaś nadwyrężył.

14.2. Należy traktować jako poprawną formę celownika i miejscownika watasze (od: wataha), uznając ją za zalecany wariant dawnej, przestarzałej formy wataże, oraz opowiedziano się za pomijaniem w słownikach współczesnej polszczyzny formy watadze.

14.3. Wbrew niektórym wydanym w ostatnich latach słownikom ortograficznym opowiedziano się za rozdzielną pisownią nie dostawać - bez względu na znaczenie.

14.4. Wprowadzono pisownię ekspres we wszystkich znaczeniach tego wyrazu - z wyjątkiem jego zapisu w formie exprès na przesyłkach i tradycyjnego zapisu express w nazwach gazet (np. Express Wieczorny).

14.5. Wprowadzono łączną pisownię nieopodal (dotychczas: nie opodal). Ze względu na większe rozpowszechnienie starszej formy w słowniku podano obydwie.

14.6. Wprowadzono pisownię pineska ze względu na szersze rozpowszechnienie tej formy w stosunku do dotychczasowej pinezka. Mimo to w słowniku obok pineska podajemy także formę tradycyjną pinezka.

14.7. Ujednolicono pisownię hobbysta, hobbystka, hobbystyczny z wyrazem lobbysta (dotychczas: hobbista, ale: lobbysta).

14.8. Ujednolicono łączną pisownię przymiotników ciężkozbrojny i lekkozbrojny (dotychczas: ciężkozbrojny, ale lekko zbrojny), zachowując dotychczasową zasadę rozdzielnej pisowni wyrażeń przymiotnikowych typu: średnio inteligentny.

14.9. Ujednolicono polską pisownię nazw pustyń Kara-Kum i Kyzył-Kum (dotychczas: Kara-Kum, ale: Kyzył-kum).

14.10. Uznano, że forma widea jest właściwą formą dopełniacza liczby pojedynczej oraz mianownika i biernika liczby mnogiej rzeczownika wideo ("magnetowid").

14.11. Uznano, że forma Gall Anonim jest jedynym właściwym zapisem (w niektórych tekstach spotykamy się z pisownią Gal).

14.12. Uznano, że nazwisko przywódcy rosyjskiej Partii Liberalno-Demokratycznej należy pisać po polsku Żyrinowski (nie: Żyrynowski), czyli zgodnie z zasadami transkrypcji współczesnego alfabetu rosyjskiego i polszczenia rosyjskich nazw własnych.

15. Opowiedziano się za pisownią małą literą wyrazu numer i jego skrótu nr w nazwach własnych, np. Szkoła Podstawowa nr 105.

INTERPUNKCJA

16. W zwrocie imiesłowowym, niezależnie od tego, czy imiesłowy na -ąc, -łszy, -wszy mają określenia, czy też są bez określeń, imiesłowy te zaleca się oddzielać lub wydzielać przecinkiem. Dotąd obowiązywała zasada oddzielania lub wydzielania tylko tych zwrotów imiesłowowych, które miały określenia, zob. [8.B.4]. Obecnie radzi się stawiać przecinki zarówno w zdaniach z określeniami imiesłowu: Przeskoczywszy rów, znalazł się już na swoim polu. Uczniowie, słuchając napomnień, spoglądali na siebie z zakłopotaniem, jak i w zdaniach bez określeń imiesłowu: Podsumowując, stwierdził, że referaty przyniosły istotne wyniki. Obudziwszy się, o niczym już nie pamiętał. Przyjęcie takiej zasady pozwala uniknąć wątpliwości, czy imiesłów w danym tekście wymaga oddzielania przecinkiem, ponieważ jest równoważnikiem zdania, czy nie powinien być oddzielany lub wydzielany, ponieważ jest tylko okolicznikiem.

Poradnia językowa - pytania i odpowiedzi

Pytania i odpowiedzi dotyczące interpunkcji pochodzą z witryny -

http://slowniki.pwn.pl/poradnia/

No więc?

Szanowna Redakcjo, jak powinienem zapisać takie zdania: „No, więc?” - czy jednak: „No więc”. „No dobrze, to co powiesz na kawę?”, czy „No, dobrze, to co powiesz na kawę?” Jak widać, chodzi mi o przecinek.

Z góry dziękuję za poradę.

Obydwa zapisy są poprawne. Przecinek w podanych przykładach oznacza pauzę, jego brak - wymowę ciągłą. W takich wypadkach, jak podany, autor tekstu rozstrzyga o miejscu przecinka, dając tym samym instrukcję do odczytania tekstu. Może się z tym też wiązać pewna różnica znaczenia.

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

Czy poprawiać cytaty?

Droga Redakcjo, moje pytanie dotyczy poprawności językowej i stosowania interpunkcji w tekstach prawnych. Czy przytaczając tekst prawny w całości, a więc jako swego rodzaju cytat, możemy w niego ingerować, np. robiąc korektę chociażby w zakresie interpunkcji, która w tekstach prawnych pozostawia wiele do życzenia? A może powinniśmy taki tekst pozostawić bez jakichkolwiek zmian?

Podczas opracowywania publikacji przyjmuje się zwykle zasadę, że należy poprawić oczywiste błędy. Gdyby więc w jakimś cytowanym tekście wystąpił np. błąd ortograficzny, należy go skorygować. Jeśli nie chcemy lub nie możemy dokonać poprawki, po formie błędnej powinniśmy dopisać: (!) lub (sic!) - co znaczy `tak jest w oryginale'.

Sprawa jest skomplikowana, bo wiele zależy od funkcji tekstu, np. forma niezgodna z normą może być zastosowana umyślnie w tekście artystycznym, a w związku z tym nie mamy prawa nanosić korekty. W publikacjach prawnych, jak sądzę, należy odpowiednią poprawkę nanieść, ale i tu wskazana jest ostrożność. Dobrze wiadomo, że nawet niepozorny przecinek może zmienić sens zdania. Z lektury gazet przypominam sobie, że już co najmniej kilka razy pojawiał się problem interpretacji aktów prawnych spowodowany specyficzną interpunkcją.

Ze względu na szczególną funkcję tekstów prawnych najlepiej będzie po nie zmienionym cytacie dać informację nawiasową typu „interpunkcja jak w oryginale”, „forma zgodna z oryginałem” itp. (ewentualnie umieścić to samo w przypisie).

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

skróty po imieniu i nazwisku

Witam,

mam pytanie dotyczące pisowni skrótów, a konkretnie skrótów nazw zakonów i zgromadzeń duchownych pisanych po imieniu i nazwisku. Są one pisane wersalikami, np. Jan Kowalski OCV. Między wielkimi literami nie stawiamy kropek, czy należy je postawić? Czy po imieniu i nazwisku stawiamy przecinek i potem skrót?

Pozdrawiam i bardzo proszę o szybką odpowiedź.

Justyna

Pomiędzy wielkimi literami skrótowców nie stawiamy w języku polskim kropek, nawet gdy dotyczy to skrótowców obcych. Skrócenie podanego typu nie musi być oddzielane przecinkiem, zwłaszcza gdy traktujemy je jako stały składnik nazwy osobowej (a więc podobnie jak tytuł naukowy). Przecinek sugerowałby, że jest to składnik wtrącony.

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

tym bardziej że - tym bardziej, że

Witam.

Moje pytanie dotyczy zasady interpunkcyjnej w części frazy: tym bardziej że. Tzn. kiedy należy pisać: ..., tym bardziej że..., a kiedy ... tym bardziej, że...? Z obydwiema pisowniami spotkałem się w literaturze, lecz mimo to nie dopatrzyłem logicznej reguły rządzącej tą interpunkcją.

Z poważaniem,

Grzegorz Mazur

Wyrażenie tym bardziej że funkcjonuje jako spójnik, w związku z tym przecinek należy postawić przed nim. Przecinek postawimy przed że wówczas, gdy na tym bardziej pada akcent zdaniowy (jest ono w tym wypadku okolicznikiem w zdaniu nadrzędnym).

Proszę porównać dwa przykłady (zdanie 2 pochodzi z Gazety Wyborczej, zdanie 1 jest jego przekształceniem):

1) „Szwedzi boją się, tym bardziej że ich system opieki jest wyjątkowo hojny”.

2) „Szwedzi boją się tym bardziej, że ich system opieki jest wyjątkowo hojny”.

Mimo drobnej różnicy w przestankowaniu różnica treści jest oczywista, w zdaniu 1 wyjaśniamy przyczynę lęku, w 2 podkreślamy intensywność obaw. W języku mówionym w miejscu przecinka zrobimy pauzę, a w przykładzie 2 wyrażenie tym bardziej wyróżnimy za pomocą akcentu.

Więcej objaśnień znajdzie Pan w Nowym słowniku ortograficznym, reguły [363-365].

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

Jak zacząć list?

Szanowni Państwo!

Będę wdzięczny za rozstrzygnięcie wskazanej wyżej wątpliwości. Czy poprawny jest rozpowszechniający się zwyczaj rozpoczynania listu (pisma) zwrotem zakończonym przecinkiem, po którym występuje tekst pisany z wielkiej litery? Czy ta - przeniesiona z obcego języka - maniera jest zgodna z naszą tradycją językową? Sprawa interesuje mnie zarówno w odniesieniu do korespondencji prywatnej, jak i oficjalnej.

Serdecznie pozdrawiam,

Konstanty Pilecki

Polska tradycja każe zwrot do odbiorcy zamykać wykrzyknikiem, ale niektórzy unikają go w korespondencji oficjalnej, gdyż wydaje im się zbyt ekspresywny. Jeśli zamiast wykrzyknika użyć przecinka, to następny wiersz powinien się zasadniczo zaczynać małą literą, co też jest sprzeczne z polskim zwyczajem. Wiele osób używa więc wielkiej litery po przecinku, przez co wchodzi w konflikt z ortografią. Zauważmy jednak, że w poezji wielka litera na początku wersu po przecinku nikogo nie razi - rozumiemy, że poezja rządzi się własnymi prawami.

Niewątpliwie jesteśmy świadkami zmian obyczajowych, a dotyczą one nie tylko korespondencji. Opinie w poruszonej przez Pana sprawie są podzielone. Na naszych łamach prof. Małgorzata Marcjanik wypowiadała się już o nowym zwyczaju korespondencyjnym, i to krytycznie.

— Mirosław Bańko, PWN

Z poważaniem...

P. Artur Nowakowski zadał kiedyś pytanie: „Czy zaczynając list, powinno stawiać się wykrzyknik (Witam!, Szanowny Panie!)? Która pisownia jest poprawna: Z Poważaniem czy Z poważaniem”?

Wiemy już zatem o początku listu, ale mój problem wiąże się z tym, co znajduje się po poważaniu. Otóż czy kończąc list wyrazami szacunku, piszemy: Z poważaniem, Tomasz Gruszkowski, czy też bezprzecinkowo?

Od razu - sugerując moją opinię na ten temat - kreślę się z poważaniem,

Tomasz Gruszkowski

Szanowny Panie Arturze!

Po takim wołaczu można dać wykrzyknik i po nim - oczywiście - wielką literę, lub przecinek - i małą. Polskiej tradycji bliższy wykrzyknik.

Ostatnie zdanie przed z poważaniem zazwyczaj bywa zamknięte kropką, wykrzyknikiem, pytajnikiem lub wielokropkiem (zależnie od sensu) i wówczas dać należy duże Z i małe p. Gdy przed poważaniem mamy np. czasownik, jak pozostaję czy kreślę się, dajemy małą literę z. Po poważaniu zwykłem dawać myślnik, niektórzy stawiają przecinki. Wydaje mi się, że coś między poważaniem i podpisem powinno być. Minimum to osobny wers dla podpisu.

Z poważaniem

— Jerzy Bralczyk, prof., UW i WSPS

nie wiadomo co

Dzień dobry.

Zastanawiam się nad pisownią zwrotów wiadomo jak, nieważne kiedy, wszystko jedno kto, wtedy, gdy kończą zdanie lub są równoważnikami zdań. Wydaje mi się, że przecinek przed kto, co itd. można postawić lub nie, a takich sytuacji najbardziej nie lubię.

„Wielki słownik ortograficzny” PWN (wyd. 2003) informuje, że w zdaniach takich, jak „Był tu ktoś, ale nie wiadomo kto” nie należy umieszczać przecinka przed zaimkiem względnym zastępującym całe zdanie podrzędne. Mówiąc szczerze, nie bardzo mi się ten przepis podoba: sądzę, że jest uzasadniony względami natury raczej estetycznej niż składniowej. Zwyczaj językowy jest tu, zdaje się, zróżnicowany, co i Pani potwierdza. Różnica między nami tylko taka, że swoboda wyboru, która Pani wydaje się niesympatyczna, jest dla mnie sama przez się wartością.

— Mirosław Bańko

e-mail i wyrazy grzeczności

Szanowny Panie!

Odpowiadając na list o spoiler/ spojler, zadał Pan pytanie odnośnie pisania (zapewne i wymowy) słowa e-mail (mejl).Zastanawia mnie, dlaczego po polsku ma to być mejl, a nie e-mejl lub jeszcze lepiej i-mejl (imejl). Czemu opuszczona została litera e, świadcząca o liście elektronicznym, a nie zwykłym?

Z Poważaniem

Artur Nowakowski

P.S. Czy zaczynając list, powinno stawiać się wykrzyknik (Witam!, Szanowny Panie!)? Która pisownia jest poprawna: Z Poważaniem czy Z poważaniem?

Forma mejl świadczy o dobrym przyswojeniu tego wyrazu przez polszczyznę, co oczywiście wynika z popularności poczty elektronicznej. Literę e zachowaliśmy w nazwie oryginalnej, która zresztą jest też trochę „oswojona”, bo przecież się odmienia. Mamy więc wybór między oficjalnym e-mailem i potocznym mejlem. Na coś trzeba się zdecydować: kompromisowy e-mejl nie bardzo mi się podoba, i-mejl oraz imejl jeszcze mniej. Powinniśmy jednak pamiętać, że są to formy potoczne, a język potoczny w mniejszym stopniu podlega normalizacji i rządzi się sam. Wynalazczość językowa i potrzeba ekspresji są w nim nie mniej ważne niż utarty zwyczaj.

Nagłówek listu możemy zamykać wykrzyknikiem lub przecinkiem. W tym drugim wypadku następne zdanie powinno się zasadniczo zaczynać małą literą, co jednak wielu osobom wydaje się dziwne i wolą one zaczynać wiersz wielką literą po przecinku, jak to bywa w poezji. Inne osoby z kolei zwyczaj ten krytykują.

Formułę Z poważaniem piszemy tak, jak tu ją przytoczyłem, a więc z małym p. I to nawet, gdy bardzo kogoś poważamy.

— Mirosław Bańko

przecinki w tytułach

Czy w tytule artykułu lub książki można pominąć interpunkcję? Chodzi mi przede wszystkim o przecinki, np. przed wyrazami który bądź czyli. „Macieja O. przypadki, czyli 2511 dni, które wstrząsnęły...”?

Przecinki można pominąć na okładce lub stronie tytułowej, jeśli wiersz został złamany w miejscu, w którym wypada przecinek. W innych sytuacjach przecinki należy zachować.

— Mirosław Bańko

przymiotniki współrzędne czy niewspółrzędne?

Czy w zdaniu: „Datę umieszczamy w prawym górnym rogu dokumentu” powinien znaleźć się przecinek pomiędzy prawym a górnym? Czy górny jest w tym wypadku bliższym określeniem miejsca wyznaczonego przez prawy?

Można postawić przecinek i można go nie postawić - każde z tych rozwiązań daje się obronić. Obecność przecinka będzie znaczyć, że „prawość” i „górność” rogu autor traktuje niezależnie, natomiast nieobecność będzie oznaczać, że z dwóch górnych rogów wybrał on jeden. Wyrażając to w terminach gramatyki, możemy powiedzieć, że przecinek między przymiotnikami jest sygnałem ich współrzędności składniowej (oba są jednakowo podporządkowane rzeczownikowi), natomiast brak przecinka sygnalizuje, że pierwszy przymiotnik jest określeniem całej frazy złożonej z drugiego przymiotnika i rzeczownika.

— Mirosław Bańko

od... poprzez... aż do

Czy w poniższym zdaniu należy rozdzielić przecinkami człony wyliczane: „Piwo przybiera rożne barwy: od żółtej poprzez złotawą aż po bursztynową”?

Dziękuję za odpowiedź.

Przecinki są tu tak samo zbyteczne jak w zdaniu: „Jechał z Krakowa do Warszawy przez Radom”. Wydzielenie przecinkami słów poprzez złotawą nie będzie jednak błędem. Dla czytającego przecinki mogą stanowić wskazówkę, że autor chciał nadać swojej wypowiedzi swoisty rytm.

— Mirosław Bańko

rozbudowana przydawka

Szanowni Państwo!

Zwracam się z prośbą rozwiązania nurtującego mnie problemu językowego. Czy w następującym zdaniu należy postawić przecinek? „Przyczajony za krzakiem obserwowałem dom”. Z góry dziękuję za poświęcony mi czas.

Przesyłam językowe czuwaj.

BZ

Przecinek po słowie krzakiem nie jest konieczny, ale może pomóc w zrozumieniu zdania. Jego brak odczuwamy tym bardziej, im bardziej rozbudowana jest inicjalna część zdania, por. „Przyczajony za krzakiem i szczękający zębami z zimna, obserwowałem dom”.

— Mirosław Bańko

przecinek przed powtórzonym czy

Dzień dobry,

Kolejny raz zamieszczam pytanie o przecinek przed słowem czy. Chodzi o sytuację, w której pierwsze wystąpienie tego słowa wprowadza zdanie podrzędne, a drugie łączy człony tego zdania. Np. „Nie wiem, czy mam tu postawić przecinek(,) czy nie”. W różnych źródłach spotykam się z różnymi wersjami. Na przykład w odpowiedziach Poradni przecinek przed drugim czy występuje, a z kolei profesor Miodek pisze, że tak być nie powinno („Zapytał, czy napije się kawy czy herbaty”). Czy jest to jakoś zróżnicowane (tzn. w pewnych przypadkach stawiamy przecinek, a w innych nie), a może obowiązuje tu dowolność?

Przepisy dotyczące używania przecinka w takich sytuacjach są dość subtelne i przez to trudne do zrozumienia i konsekwentnego stosowania. Zgodnie z nimi powinniśmy poprzedzać przecinkiem powtórzoną partykułę pytajną (tak jest w Pańskim przykładzie: „Nie wiem, czy mam tu postawić przecinek, czy nie”). Nie powinniśmy natomiast poprzedzać przecinkiem spójnika czy o znaczeniu 'lub' (tak jest w przykładzie cytowanym za prof. Miodkiem). Ponieważ rozstrzygnięcie, czy mamy do czynienia z partykułą, czy ze spójnikiem (sic!), bywa trudne, a czasem niemożliwe, w sytuacjach wątpliwych radzę poprzedzać przecinkiem powtórzone czy, czyli przyjmować interpretację partykułową jako domyślną.

Dodajmy, że spójnik czy należy do klasy tzw. spójników szeregowych, które wymagają przecinka przed swoim drugim, trzecim i każdym następnym wystąpieniem. Dla zilustrowania tego skomplikujmy nieco zdanie prof. Miodka: „Zapytał, czy napije się kawy czy herbaty, czy wody”. Pierwsze czy jest tu partykułą pytajną, wprowadzającą zdanie podrzędne i dlatego wymaga przecinka. Drugie czy jest spójnikiem (łączy formy kawy i herbaty), dlatego przecinka nie potrzebuje. Trzecie czy jest też spójnikiem i ponieważ występuje w tej funkcji drugi raz, musi być poprzedzone przecinkiem. Do szeregowych należą też spójniki i, lub, albo, ani, ni, dlatego piszemy np. „Kup chleb i gazetę, i zapałki”, a także „Albo trzeba coś kupić, albo nie”.

— Mirosław Bańko

itd., itp. czy może itp., itd.?

Bardzo często w wyliczankach piszemy na końcu itd. itp. Właśnie - itd. itp., czy itp. itd.? Czy ważna jest kolejność? Czy powinniśmy stawiać przecinki pomiędzy skrótami? Dziękuję za wyjaśnienie.

Jolanta Kurowska

Postawienie tych skrótów koło siebie to pewna semantyczna rozrzutność, mająca na celu podkreślenie tego, co każdy z tych skrótów i tak przekazuje z osobna. Dlatego z ich kolejnością nie wiązałbym żadnej różnicy znaczeniowej. W końcu nie o znaczenie tu chodzi, lecz raczej o efekt retoryczny.

W piśmie zaś rozdzielałbym wymienione skróty przecinkiem, gdyż interpunkcja polska jest oparta na faktach składniowych, a składniowo każdy z tych skrótów pełni identyczną funkcję w zdaniu, bliską funkcji przysłówka.

— Mirosław Bańko

w sezonie czy podczas sezonu?

Często można się spotkać ze sformułowaniami: podczas sezonu, podczas weekendu, podczas świąt itp. Czy są one poprawne, czy też należałoby mówić (i pisać): w sezonie, w weekend, w święta?

Wymienione przez Panią konstrukcje z przyimkiem podczas są od kilku do kilkudziesięciu razy rzadsze od analogicznych konstrukcji z przyimkiem w. Ale to za mało, by twierdzić, że są niepoprawne. W istocie reprezentują one bardzo produktywny i przez to dosyć bezpieczny schemat składniowy, o szerszym zasięgu niż konstrukcje z przyimkiem w, por. podczas urlopu i niemożliwe w urlopie, podczas łowienia ryb i niemożliwe w tym sensie w łowieniu ryb. Są też przykłady odwrotne: we wrześniu, a nie podczas września, w tym czasie, a nie podczas tego czasu. W sumie zakresy obu konstrukcji się przecinają i w wielu wypadkach mamy do czynienia raczej z obocznością niż z wykolejeniem składniowym. Praktyczna rada jest taka, by sięgać po konstrukcję częstszą: jeśli nie jest ona jakoś szczególnie umotywowana, niech motywuje ją zwyczaj językowy.

— Mirosław Bańko

bowiem

Proszę mi powiedzieć, czy i kiedy stawiamy przecinek PO słowie bowiem? Jeżeli nie stawiamy, proszę o krótkie wytłumaczenie. Bardzo przepraszam, jeśli to niezbyt mądre pytanie.

Z poważaniem, Anna

Przecinek, który znajduje się po słowie bowiem, musi być - by tak rzec - przecinkiem cudzym, nie wymaganym przez to słowo. Może np. otwierać uwagę o charakterze wtrącenia lub metajęzykowego komentarza, por.: „Jest on bowiem, by tak rzec, przecinkiem cudzym”.

— Mirosław Bańko

kropka dziesiętna czy przecinek dziesiętny?

Czy w liczbach rzeczywistych jest dozwolone (w tekście drukowanym) stosowanie kropki do oddzielenia części dziesiętnej od całkowitej? Szczególnie interesuje mnie ta kwestia w stosunku do publikacji naukowo-technicznych. A zatem 12,987 czy 12.987?

Kwestię trudno rozpatrywać w kategoriach „dozwolone” - „niedozwolone”. Nie ulega wątpliwości, że zgodnie z polskimi zwyczajami typograficznymi część dziesiętną oddziela się przecinkiem, a kropka służy do innych celów, takich jak np. oddzielanie tysięcy (np. 1.345,67); zwyczaj ten jest honorowany również przez większość programów komputerowych przystosowanych do języka polskiego. Nie każdy zwyczaj zasługuje na to, aby go pielęgnować, osobiście nie widzę jednak powodów, aby odstępować akurat od tego zwyczaju.

— Janusz Bień, prof., Uniwersytet Warszawski

X czy Y?

Proszę o wyjaśnienie, dlaczego w zdaniu „Prezes to czy nie Prezes?” nie ma przecinka przed czy. Zdanie to pochodzi z trzeciego odcinka konkursu Klasycy od kropki do kropki i wydawało mi się, że należy tutaj postawić przecinek. Dziękuję za wyjaśnienie.

Jolanta Kurowska

Gdy spójnik czy występuje między dwoma równorzędnymi członami składniowymi, nie wymaga przecinka (zob. Słownik interpunkcyjny J. Podrackiego i A. Gałązki, PWN 2002, s. 127, p. 3a). Gdy natomiast owo czy się powtarza w tej funkcji, jego drugie, trzecie itd. wystąpienie poprzedzamy przecinkiem, np. „Czy to jawa, czy sen?”. Oczywiście przecinek jest też potrzebny przed czy wprowadzającym zdanie podrzędne.

— Mirosław Bańko

taki (,) jak

„Narzędzie składa się z elementów, takich jak X, Y, Z” czy raczej „Narzędzie składa się z elementów takich jak X, Y, Z”? Wiem, że kwestia przecinka w podobnych miejscach była już kilkakroć podejmowana, jednak za każdym razem wyjaśniana była na zasadzie porównań paralelnych. W powyższych przypadkach nie mamy wszak żadnego porównania, a jedynie wyliczenie. Zatem - jak poprawnie powinna wyglądać konstrukcja tego typu?

Pozdrawiam

L.

Wydaje mi się, że kluczem do tej zagadki może być akcent zdaniowy. „Narzędzie to składa się z różnych ELEMENTÓW, takich jak X, Y, Z” albo „Narzędzie to składa się z najlepszych elementów, m.in. TAKICH, jak X, Y, Z”. Sądzę, że przecinek powinien pojawić się bezpośrednio po wyrazie akcentowanym (wyróżnionym wersalikami).

— Mirosław Bańko

wykrzykniki

Witam serdecznie, mam pytanie. Zauważyłem że w słowniku języka polskiego występuje słowo ii, ale tylko łącznie z wykrzyknikiem. Czy wykrzyknik jest tylko odzwierciedleniem emocji - w tym przypadku czy występuje łącznie z tymże wyrazem? Jeśli jest to całościowe (ii + !), to czy samo ii jest już wyrazem bez znaczenia? Czyli bez sensu? I która forma jest poprawna: ii czy ii!?

Pozdrawiam

Wykrzyknik (znak interpunkcyjny) nie należy do wykrzyknika (wyrazu). Wykrzyknikiem jest samo ii albo hej, a użycie po nim znaku wykrzyknienia nie jest konieczne - w zamian można postawić przecinek.

— Mirosław Bańko

podpisy pod ilustracjami

Dzień dobry,

Mam pytanie: czy w podpisach pod zdjęciami (w gazecie, książce) stawiamy na końcu kropkę? Jeśli podpis jest krótki, np.: „Kościół Mariacki”, to pewnie nie, ale jeśli brzmi: „Kościół Mariacki to jedna z najpiękniejszych świątyń w Polsce”? A co jeśli zdanie jest złożone, z przecinkami, lub podpis składa się z dwóch zdań? Do tej pory kropek nie stawiałam, ale ostatnio spotkałam się z inną praktyką, więc będę bardzo wdzięczna za odpowiedź.

Pozdrawiam

Joanna

Praktyka jest różna, co widać, gdy się porówna różne książki lub czasopisma. Przepisy ortograficzne tej kwestii nie rozstrzygają. Należy jednak przyjąć, że wszystkie znaki interpunkcyjne wewnątrz podpisu pod zdjęciem, w szczególności przecinki, należy zachować. Nie rezygnujmy też z kropek zamykających poprzednie zdania w podpisie wielozdaniowym. Swoboda wyboru dotyczy zatem tylko ostatniej kropki. Ważniejsze od tego, co dokładnie postanowimy, jest to, aby interpunkcja w całej książce była jednolita.

— Mirosław Bańko

...ale nie wiem co

Czy w zdaniu: „Coś bym zrobił, ale nie wiem co” dać przecinek przed co, czy nie? Wydaje mi się, że to co jest tutaj w pewnym sensie równoważnikiem zdania - „Coś bym zrobił, ale nie wiem, co (bym zrobił)” - i gdyby tak to zinterpretować, to przecinek by się należał. Z drugiej strony wygląda to na nadgorliwość.

Prof. Edward Polański, redaktor naukowy najnowszego Wielkiego słownika ortograficznego PWN, też chyba uznał to za nadgorliwość, gdyż w par. 8.A.2 (uwaga 2) zalecił w takich sytuacjach przecinek pomijać: „Postanowił kupić mieszkanie, lecz nie wiedział kiedy”, „Nie dostał kolacji i nie miał pojęcia dlaczego”.

— Mirosław Bańko

przecinek po okoliczniku

Czy w następującym zdaniu poprawnie wstawiono przecinek: „Po kilkuletniej praktyce medycznej na stanowisku asystenta, Koch wraz z żoną i małą córeczką Gertrudą osiedlił się w Wolsztynie”?

Nie, przecinek jest tu zbyteczny. Umieszczanie go po okoliczniku jest dość częstym błędem (inaczej niż np. w języku angielskim, gdzie w tej pozycji przecinek jest pożądany).

— Mirosław Bańko

interpunkcja w cytatach

Szanowni Państwo,

czy po cytatach (szczególnie składających się z więcej niż jednego zdania) podaną w nawiasie informację o autorze lub źródle cytatu czy odnośnik do przypisu należy umieścić przed kropką zamykającą ostatnie zdanie? Np.:

„Zawsze jest jak jest. Nawet jeśli ktoś uważałby, że nie jest” (Adam Matulin).

„Zawsze jest jak jest. Nawet jeśli ktoś uważałby, że nie jest”. (Adam Matulin).

„Zawsze jest jak jest. Nawet jeśli ktoś uważałby, że nie jest”. (Adam Matulin)

A jeśli cytat składałby się z jednego zdania?

Z poważaniem

Anna Matusiak

Przykłady podane w Słowniku interpunkcyjnym PWN pokazują, że trzecie spośród zilustrowanych przez Panią rozwiązań jest właściwe. Tak więc cytat zamykamy kropką, a źródło przytaczamy w nawiasie już bez kropki. Jeśli chodzi o odnośniki do przypisów, to powszechna praktyka każe przytaczać je przed znakiem interpunkcyjnym, czy będzie to kropka zamykająca zdanie, czy dwukropek, czy np. przecinek.

— Mirosław Bańko

nagłówki listów i co dalej?

Zwracam się z zapytaniem o poprawne rozpoczynanie listów: czy zaczynając od zwrotu zakończonego przecinkiem, np.: „Szanowna Pani Profesor,...”, nową linię rozpoczynamy małą czy - jak Anglicy - wielką literą?

Proszę wybaczyć, że nie odpowiem wprost, tylko odeślę Panią do wcześniejszej odpowiedzi na podobne pytanie. Można ją znaleźć za pomocą naszej wyszukiwarki, jeśli w jej okienko wpisze się (bez cudzysłowów) „nagłów” (początkowe litery słowa nagłówek).

Wyszukiwarka ma dostęp do ponad 1700 opublikowanych listów. Dzięki niej często można znaleźć odpowiedź samodzielnie, co jest szybsze i prostsze.

Pozdrawiam

— Mirosław Bańko

monastyr Rilski czy Rilski monastyr?

Czy istnieje jakaś zasada, za pomocą której można by wyjaśnić, dlaczego piszemy Rilski monastyr, Baczkowski monastyr, a jednocześnie monastyr Awraamijewski czy monastyr Borysoglebski? Są to przykłady zaczerpnięte z Nowej encyklopedii powszechnej PWN. Gdyby nazwa klasztoru brzmiała monastyr Rilski, to w haśle po Rilski byłby przecinek (jak np. „Bałkański, Półwysep”), zresztą Rilski monastyr pojawia się nie tylko w nagłówkach (np. hasło „Bułgaria. Sztuka”).

Bardzo proszę o wyjaśnienie tej kwestii.

Formy Rilski monastyr, Baczkowski monastyr to kalki z języka oryginału, zaś monastyr Rilski, monastyr Baczkowski to formy spolszczone w większym stopniu. Należy dodać, iż wyraz oznaczający klasztor prawosławny lub greckokatolicki częściej w języku polskim występuje w formie monaster, co zresztą potwierdza cytowana encyklopedia, w której właśnie „monaster” jest wyrazem hasłowym.

Autorzy wspomnianych haseł encyklopedycznych mieli zapewne dylemat, czy nazwy te, raczej rzadko występujące w polskich tekstach, uznać za spolszczone, czy też nie. Wątpliwości te szybko możemy rozwiać, przypominając, iż wszelkie nazwy obiektów sakralnych występują u nas w formie spolonizowanej, piszemy i mówimy przecież katedra Notre Dame, opactwo Benedyktynów (w Cluny, Melku, Monte Cassino), meczet Al-Aksa itd. W nazwach tego typu określenie rodzajowe znajduje się - jak widzimy - na pierwszym miejscu, w związku z tym najlepsze formy przytoczonych przez Panią nazw to monaster Rilski, monaster Baczkowski itd.

Wobec powyższego w wyrazach hasłowych encyklopedii powinno być „Rilski, monaster”, „Baczkowski, monaster” itd. Przecinek sugeruje odwrócenie szyku w wyrazie hasłowym, i faktycznie występuje w większości tego typu haseł, por. hasła „Terapontowski, monastyr”, „Zemeński, monastyr” (sprawdzałem w „Encyklopedii multimedialnej PWN na dwóch płytach” z r. 2000).

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

wołacz

Proszę o rozstrzygnięcie sporu: Czy w zdaniu POCZYTAJ MI, MAMO należy postawić przecinek?

Tak, gdyż forma wołacza wymaga przecinka.

— Mirosław Bańko

Co może być nazwą własną?

Witam serdecznie.

Chciałbym się dowiedzieć, czy dopuszczalna jest pisownia tego typu: „Produkt X Krem do Rąk Zapobiegający Czemukolwiek”. Innymi słowy, czy można zapis tego typu, czyli elementy nazwy produktu, podciągać pod zasady pisowni nazw własnych?

Dziękuję za odpowiedź.

Przemek

Nazwy własne to obszerna kategoria wyrazów, o wiele liczniejsza od nazw pospolitych. Nazwy własne możemy tworzyć sami, jeśli zachodzi potrzeba. Producent nowego towaru może mu nadać wymyśloną przez siebie nazwę, a nawet może ją zastrzec w Urzędzie Patentowym. Właściciel firmy może sam nadać jej nazwę, podobnie jak siedmioletni Krzyś może dowolnie nazwać swojego misia.

W związku z tym cytowane przez Pana sformułowanie teoretycznie może być nazwą własną i jako takie może korzystać z przywileju przysługującego nazwom własnym, tzn. być pisane wielkimi literami. Powiedziałbym jednak, że jest to nieudana nazwa własna: za długa i przez to trudna do zapamiętania, poza tym o takiej strukturze składniowej, która wymaga zastosowania jakiegoś znaku przestankowego po słowie X, np. przecinka. Nazwa własna o siedmiu wyrazach, w dodatku z przecinkiem, jest czymś równie nieporęcznym jak siedmioczłonowe nazwisko.

Warto mieć na uwadze i to, że zwyczaj nadużywania wielkich liter upowszechnia się dziś pod wpływem języka angielskiego. Wielu osobom zwyczaj ów się nie podoba (ba, wiele osób ma w ogóle alergię na punkcie angielszczyzny). Z takimi nastrojami społecznymi trzeba się liczyć. Nazwa produktu - czy będzie to krem, czy co innego - powinna zachęcać do kupna, a nie denerwować klientów.

— Mirosław Bańko

zarówno

Dzień dobry Państwu!

Bardzo proszę o odpowiedź na pytanie, czy w zdaniu: „Zarówno kobieta, jak i mężczyzna, potrzebuje zrozumienia” czasownik ma być w liczbie pojedynczej i czy zasadne jest postawienie przecinka po słowie mężczyzna.

Z góry dziękuję za odpowiedź.

Anna Matusiak

Jeśli konstrukcja zarówno..., jak... występuje w miejscu podmiotu, wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej. Tak więc „Zarówno kobieta, jak i mężczyzna potrzebują zrozumienia”. Przecinek po słowie mężczyzna jest niepotrzebny i niepożądany.

— Mirosław Bańko

Szanowna Pani

Dzień dobry Państwu!

Bardzo proszę o odpowiedź na pytanie, czy po zwrocie Szanowna Pani z przecinkiem kontynuować list (pismo) od małej czy od wielkiej litery? Na przykład:

Szanowna Pani,

Między liczbami stosuje się...

A na końcu listu (pisma), po Z poważaniem stawiamy przecinek czy inny znak (czy żaden)?

Z góry dziękuję za odpowiedź.

Anna Matusiak

Po rozpoczynających korespondencję zwrotach grzecznościowych (typu Szanowna Pani, Drogi Wujku, Kochani) umieszcza się bądź wykrzyknik, bądź przecinek. Po zwrocie zakończonym wykrzyknikiem treść listu rozpoczynamy oczywiście wielką literą. Po zwrocie zakończonym przecinkiem zaś - zgodnie z zasadami polskiej interpunkcji - powinna być mała litera (i tekst listu od nowego wiersza). Ten sposób zalecałabym, jako zgodny z polską tradycją.

Ostatnio szerzy się jednak zwyczaj anglo-amerykański, polegający na rozpoczynaniu listu wielką literą, mimo że po zwrocie adresatywnym występuje przecinek. (Wówczas zwrot ów odgrywa rolę zbliżoną do nagłówka). Myślę, że w związku z silnym oddziaływaniem na polską obyczajowość kultury zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej sposób ten w przyszłości zwycięży. Świadczy o tym również coraz częstsze stosowanie po rozpoczynającym korespondencję zwrocie adresatywnym właśnie przecinka, a nie tradycyjnego wykrzyknika, który współczesnym, zwłaszcza młodym użytkownikom języka wydaje się zbyt ekspresywny.

Zwrot grzecznościowy kończący list prywatny czy pismo urzędowe - typu Moc uścisków, Z poważaniem, Łączę wyrazy szacunku - pozostawiamy bez żadnego znaku interpunkcyjnego (podobnie jak podpis).

— Małgorzata Marcjanik, prof., Uniwersytet Warszawski

Jak adresować listy?

Zbliża się okres wysyłania kartek świątecznych i co roku mam ten sam problem. Jaką zachować w adresie kolejność podawania imion w przypadku wysyłania kartki do całej rodziny? Czy pierwsza powinna być pani domu, czy też pan domu?

Z góry dziękuję i pozdrawiam.

Imiona małżonków (jak również ich inicjały) podajemy, zaczynając od imienia kobiety. Na przykład: Maria i Jan Kowalscy, M. i J. Kowalscy. Należy pamiętać, że nazwisko przy dwóch imionach występuje w formie liczby mnogiej, a więc Jadwiga i Grzegorz Nowakowie, J. i G. Kowalscy itp. Nie: Jadwiga i Grzegorz Nowak!

Jeżeli adresatami są również dzieci państwa Kowalskich, wszystkie imiona podajemy po przecinku (w wypadku zastosowania inicjałów przecinki pomijamy), w kolejności zgodnej z hierarchią ważności w rodzinie, a więc najpierw rodzice, potem dzieci. Imiona dorosłych dzieci powinny wystąpić tuż po imionach matki i ojca (najpierw imię kobiety, potem mężczyzny), następnie imiona dzieci niedorosłych - najpierw dziewczynki, potem chłopca. W wypadku rodzin wielodzietnych nie wymieniamy imion dzieci, ograniczając się w adresie do imion rodziców. O dzieciach wspominamy w tekście życzeń.

— Małgorzata Marcjanik, prof., Uniwersytet Warszawski

tak aby

Dzień dobry.

Poproszę o określenie prawidłowej interpunkcji, towarzyszącej wyrażeniom: tak aby, tak żeby i ich wszelkim odmianom przez osoby i liczby.

Dziękuję.

Jeśli akcent pada na słowo tak, należy po nim umieścić przecinek; w przeciwnym razie przecinkiem poprzedza się całe tak aby lub tak żeby. Na przykład: „Powiedział to GŁOŚNO, tak aby wszyscy usłyszeli”, ale: „Powiedział to TAK, aby wszyscy usłyszeli”.

Wymienione wyrażenia nie odmieniają się przez osoby i liczby.

— Mirosław Bańko

po tym, jak

Czy poprawne są konstrukcje typu po tym jak? Na przykład: „Po tym jak dowiedział się o jej zdradzie, popadł w melancholię”. (Może to nie najlepszy przykład, bo w tym zdaniu łatwo byłoby uniknąć tego dziwacznego zwrotu bez szkody dla treści, ale niekiedy trudno jest znaleźć inną wersję). Jeśli to jest dobrze, to czy przed „jakiem” należy postawić przecinek?

Wyrażenie po tym, jak jest nieco potoczne, ale poprawne. Przed jak trzeba postawić przecinek.

— Mirosław Bańko

oraz że

Czy oddzielamy przecinkami konstrukcję: oraz że?

Jeśli ma Pan na myśli zdania takie, jak „Wiedzieli, że jest niewinny oraz że padł ofiarą intrygi”, to przecinek przed oraz że jest zbyteczny.

— Mirosław Bańko

na przykład

Na przykład, jeśli/ aby... czy na przykład jeśli/ aby... - należy postawić przecinek przed jeśli/ aby, a po na przykład, jeżeli od niego (od na przykład) rozpoczynamy zdanie?

Pozdrawiam

To zależy. Jeśli na przykład odnosi się do zdania podrzędnego, to przecinek wydaje się zbyteczny, a jeśli do nadrzędnego, to jest potrzebny. Porównajmy: „Kiedy się zawór otworzy? - Na przykład kiedy ciśnienie wzrośnie”, ale: „Co się może zdarzyć? - Na przykład, kiedy ciśnienie wzrośnie, zawór się otworzy”.

— Mirosław Bańko

imię i nazwisko po tytule

Szanowni Państwo,

Mam pytanie, która z wersji jest poprawna:

1. Minister zdrowia, Mariusz Łapiński, na ostatnim posiedzeniu...

2. Minister zdrowia Mariusz Łapiński na ostatnim posiedzeniu...

Według mnie poprawna jest ta druga - w tym wypadku (i wielu podobnych, gdy wymieniamy funkcję lub stanowisko), nie traktowałabym imienia i nazwiska jako dopowiedzenia.

Szanowna Pani,

Niewątpliwie lepsza i częściej możliwa do zastosowania, np. w sytuacjach bardziej oficjalnych, jest wersja druga, „bezprzecinkowa”. Wtedy mamy naturalne poprzedzenie nazwiska nazwą spełnianego urzędu (to samo jest w przypadku tytułów, stopni itp.). Może się zdarzyć, że chcemy wprowadzić nazwisko na zasadzie wtrącenia - czyli zastosować skrót od formuły „minister zdrowia, którym jest obecnie Mariusz Łapiński, itd.”. Jest to jednak dziwne, rodzi pytania o intencje, robi wrażenie, jakbyśmy sobie dopiero po chwili nazwisko ministra przypomnieli itp. Natomiast, co oczywiste, gdy najpierw mamy nazwisko, a później funkcję, przecinki są konieczne.

Pozdrawiam

— Jerzy Bralczyk, prof., Uniwersytet Warszawski

Słuchajcie Państwo...

Szanowni Państwo,

Przeczytałam odpowiedź eksperta dotyczącą poprawności zwrotów typu: „Znajdziecie Państwo...”, „Pozwólcie Państwo...”, „Byliście Państwo...” etc. - i niestety nie czuję się usatysfakcjonowana. Po pierwsze, jest to analogiczne do „Kup pan cegłę” czy „Weź pan tę rękę”, czyli do zwrotów, no cóż, lumpenproletariackich. Po drugie - do „Pozwólcie (bądźcie, byliście etc.) towarzysze...”, czyli trąci stylem minionej epoki. Po trzecie, powstaje tu jeszcze problem interpunkcyjny - zgodnie z zasadą powinno się chyba rzeczownik w wołaczu wydzielić przecinkami („Możecie, państwo, zakupić ten artykuł w cenie promocyjnej” - brr...)?

Bardzo proszę, by _zechcieli_ Państwo choć częściowo się ze mną zgodzić;-)

Serdecznie pozdrawiam

Olga Klecel

Zastrzeżenia, jakie ma Pani wobec konstrukcji typu „Znajdziecie Państwo...”, nie są odosobnione. Dotychczas jednak słyszałem je od moich kolegów językoznawców, a językoznawcy mają tę wadę, że trochę za dużo myślą o języku, a za mało słuchają, co ludzie mówią wokół. Ludzie zaś - i to bynajmniej nie lumpenproletariat - mówią np. „Słuchajcie Państwo...”, kiedy chcą skrócić dystans do słuchaczy, skrócić go odrobinę - nie aż tak, jak skróciłoby go użycie drugiej osoby: „Słuchajcie...”. Mamy więc w polszczyźnie trzy sposoby odnoszenia się do rozmówcy w liczbie mnogiej, różniące się stopniem oficjalności: „Niech Państwo posłuchają...”, „Posłuchajcie Państwo...” i „Posłuchajcie...”. Skoro są one funkcjonalnie zróżnicowane, a więc użyteczne, skoro wreszcie są ogólnie przyjęte - dlaczego tępić jeden z nich?

Wspomniane przez Panią analogie do „Kup pan cegłę” czy „Pozwólcie, towarzysze...” wydają mi się odległe. W istocie między „Kup pan cegłę” a „Kupujcie Państwo nasze wyroby” jest tylko podobieństwo formalne, a nie stylistyczne czy sytuacyjne.

Co do interpunkcji zaś, to potrzeba ujęcia słowa Państwo w przecinki wcale nie jest oczywista. Słowo to - podobnie jak Pan i Pani - ma status szczególny. Niektórzy językoznawcy (chyba się bez nich nie obejdziemy!) interpretują je jako rzeczownik, inni jako zaimek, więc nie możemy być pewni, że reguła interpunkcyjna dotycząca typowych rzeczowników w wołaczu stosuje się też do tych wyrazów o wątpliwym statusie. Zresztą „Słuchajcie Państwo...” to konstrukcja spotykana przede wszystkim w języku mówionym, gdzie przecinków się na szczęście nie stawia.

Bardzo chciałem spełnić Pani prośbę i częściowo się z Panią zgodzić. Mam nadzieję, że mi się częściowo udało.

— Mirosław Bańko

interpunkcja w nagłówkach listów

Która z form rozpoczęcia pisma (listu) jest właściwa?

Szanowni Państwo,

uprzejmie proszę o podanie ...

Szanowni Państwo!

Uprzejmie proszę o podanie ...

Serdecznie dziękuję.

Czesław Dyrcz

Wykrzyknik wygląda trochę alarmująco. Pisząc do obcej osoby, nie używałbym wykrzyknika w nagłówku listu, lecz przecinka. Natomiast w korespondencji prywatnej wykrzyknik jest odpowiedni ze względu na swój ekspresywny charakter.

— Mirosław Bańko

zapis cyfrowy liczb

Mam problem z poprawnym zapisaniem słownie kwoty: 0,044. Bardzo proszę o pomoc i z góry dziękuję.

M.Kurzyńska

Nie wszystko, co zapisane cyframi, można łatwo wyrazić za pomocą słów. Proszę na przykład spróbować odczytać równanie różniczkowe!

Jeśli chodzi o Pani pytanie, to proponuję sformułowanie kwota czterdziestu czterech tysięcznych albo kwota zero przecinek zero czterdzieści cztery (przy czym ta druga wersja nadaje się raczej do przeczytania niż do zapisania, stanowi więc przykład odwrotny do wspomnianych właśnie równań różniczkowych).

— Mirosław Bańko

a także, jak również

Czy przed wyrażeniami odgrywającymi rolę spójnika i, czyli a także lub jak również, należy stawiać przecinek? A może zależy to od kontekstu, w jakim wyrażenie to zostało użyte?

Przed spójnikami a także, jak również zawsze stawiamy przecinek, chyba że występują na początku zdania (co jest rzadkie, ale możliwe).

— Mirosław Bańko

półpauza między liczbami

Witam ponownie,

Chciałam zapytać, czy to prawda, że w podawaniu zakresu liczb, które stoją obok siebie (np. na str. 4, 5) należy stosować przecinek, a gdy interwał jest większy, to dopiero myślnik (np. w rozdz. 7-9 lub na str. 23-28)? I jeszcze jedna wątpliwość - czy podobnie należy robić z datami? Czy poprawne jest sformułowanie, w okresie 20-21 września? I czy należałoby zastosować spację przed i po myślniku, tak jak analogicznie w latach (1992 - 1994)?

Bardzo dziękuję za odpowiedź,

Pozdrawiam ciepło,

am

W druku między liczbami stosuje się półpauzę - kreseczkę dłuższą niż łącznik, a krótszą niż myślnik. Niekiedy półpauza występuje też w funkcji myślnika, ale wówczas jest otaczana spacjami. Gdy natomiast łączy dwie liczby, zazwyczaj nie ma po bokach spacji.

Nie ma przepisu, który zabraniałby łączenia półpauzą dwóch kolejnych liczb. Można więc pisać na str. 4-5 równie dobrze jak na str. 4, 5. Te same uwagi odnoszą się do zapisu dat.

— Mirosław Bańko

bibliografia

Szanowni Państwo,

Moje pytanie związane jest z zamieszczaniem informacji bibliograficznych pod tekstem - czy istnieje jakiś nowy sposób na zamieszczenie pod tekstem następujacej informacji: „Gazeta Wyborcza 2002 nr 10”? Czy jest to zapis poprawny, czy też wymagany jest przecinek po tytule gazety lub po roczniku? A co z miesiącem - czy można zapisać tak: „Gazeta Wyborcza marzec 2002 nr 10” lub „Życie 20-21 IV 2002” (jeśli nie znamy numeru czasopisma)? I ostatnia wątpliwość: czy tytuł gazety musi być wzięty w cudzysłów, czy też wystarczy zapisać go kursywą?

Serdecznie dziękuję

Izabela Kraśnicka-Wilk

Różni wydawcy stosują różne sposoby redagowania bibliografii, np. jedni ujmują tytuł czasopisma w cudzysłów, inni wolą przytoczyć go kursywą bez cudzysłowu. W cytowanych przez Panią przykładach najbardziej dziwi całkowity brak przecinków i innych znaków interpunkcyjnych. Z taką konwencją nie spotkałem się, zresztą nie wydaje się ona użyteczna.

Podaję przykłady często stosowanych formatów opisów bibliograficznych z nazwą czasopisma:

Nowak J., Nieznana bitwa Napoleona. „Mówią wieki” 2001, nr 15, s. 7.

Nowak J., Nieznana bitwa Napoleona. Mówią wieki 2001, nr 15, s. 7.

Nowak J. (2001), Nieznana bitwa Napoleona. Mówią wieki, nr 15, s. 7.

— Mirosław Bańko

zwłaszcza że

Dzień dobry,

mam pytanie związane z interpunkcją. Czy w zdaniu: „Pomysł oryginalny, ale nie dziwaczny, zwłaszcza (,) iż w Ustce złodziejstwo to istna plaga” przed iż powinien być przecinek, czy zwłaszcza jest wtrąceniem?

Dziękuję. Pozdrawiam

Joanna B.

W wyrażeniach zwłaszcza że i zwłaszcza iż nie umieszcza się przecinka przed spójnikiem. Wyrażenia te w całości poprzedzamy przecinkiem, podobnie jak tym bardziej że i tym bardziej iż oraz szczególnie że i szczególnie iż.

— Mirosław Bańko

przecinek przed i

Czy w poniższym zdaniu przed i należy postawić przecinek?

Numer, pod który ma zostać wysłane powiadomienie, i czas powiadomienia należy zaprogramować przed włączeniem funkcji powiadamiania.

Dziękuje za odpowiedź i pozdrawiam.

Tak, przecinek jest tu potrzebny, gdyż zamyka zdanie podrzędne wplecione w środek zdania nadrzędnego. Szkolna reguła: „Nie stawiaj przecinka przed i” w takich sytuacjach nie ma zastosowania.

— Mirosław Bańko

przecinek przed rozwiniętym imiesłowem przymiotnikowym

Czy uzasadniony jest przecinek w poniższych zdaniach:

1. Przedstawiam propozycję protokołu, będącego zestawem zaleceń.

2. Inscenizację wystawiła grupa teatralna, działająca przy Domu Kultury.

3. Efektownie wyglądają kompozycje, składające się z kilku gatunków kwiatów.

Gdyby chodziło o znany skądinąd protokół (np. taki, o którym była mowa wcześniej), o znaną już czytelnikowi grupę teatralną lub o znane mu kompozycje kwiatowe, to przecinek można by uznać za uzasadniony: jego funkcją byłoby oddzielenie rzeczownika o znanej już referencji od rozwiniętego imiesłowu przymiotnikowego mającego charakter dopowiedzenia. W podanych przez Pana przykładach tak chyba jednak nie jest. Protokół został prawdopodobnie wymieniony po raz pierwszy i bez wyrażenia imiesłowowego odniesienie tego wyrazu jest niejasne. Nie wiadomo też o jaką grupę teatralną chodzi, dopóki nie zidentyfikuje się jej przez wskazanie, że działa ona przy Domu Kultury. Podobnie nieokreślone jest odniesienie owych kompozycji kwiatowych i dlatego nie można wyrażenia imiesłowowego traktować tu jako ubocznej części zdania, oddzielonej przecinkiem, którą dałoby się bez szkody pominąć. Reasumując, radzimy usunąć przecinki z przytoczonych wypowiedzeń.

— Mirosław Bańko

kupić nie kupić...

Jak zapisać połączenia typu: poker niepoker, komunista niekomunista,

sąsiad niesąsiad, ciotka nieciotka itp.? Jaka powinna być interpunkcja i jak zapisać drugi człon - razem czy osobno? Proszę o uzasadnienie odpowiedzi.

W konstrukcjach tych słowo nie jest spójnikiem o znaczeniu 'czy nie' i dlatego powinniśmy je pisać oddzielnie. Spójnik ten nie wymaga przed sobą przecinka. Oto przykład z Innego słownika języka polskiego PWN: "Patrzy na mnie królik nie królik, uszy długie, ale pysk jak u psa".

— Mirosław Bańko

zbędne przecinki przy okoliczniku

Czy w tym zdaniu jest właściwie umieszczony przecinek? "Uprzejmie prosimy o zgodę na uczestniczenie wyżej wymienionych osób w obradach jury, podczas godzin pracy".

Przecinek w cytowanym przykładzie jest zbyteczny. W polszczyźnie w zasadzie nie stosuje się przecinków w celu oddzielenia okolicznika od reszty zdania: piszemy np. "Wbrew oczekiwaniom zawody odwołano", a nie "Wbrew oczekiwaniom, zawody odwołano".

— Mirosław Bańko

przecinek przed niż

Moje pytanie dotyczy interpunkcji. Jak należy wstawić przecinki w zdaniu i czy są w ogóle potrzebne: "Wymagało to więcej niż zakładano w projekcie nakładów finansowych"?

Przepisy dotyczące interpunkcji każą poprzedzać przecinkiem niż międzyzdaniowe. W Pani przykładzie zdanie podrzędne jest wplecione w nadrzędne, dlatego należy je ograniczyć przecinkami z obu stron: "Wymagało to więcej, niż zakładano w projekcie, nakładów finansowych".

— Mirosław Bańko

Szanowna Pani!

Która forma jest poprawna:

1. Szanowny Panie, (z przecinkiem na końcu), czy

2. Szanowny Panie: (z dwukropkiem na końcu).

Dziękuje,

Izabela

W prywatnej korespondencji można użyć znaku wykrzyknienia, który świadczy o emocjonalnym zaangażowaniu piszącego. W korespondencji oficjalnej stosowniejszy będzie przecinek. Dwukropka w ogóle nie zalecamy.

— Mirosław Bańko

że

Czy stawiamy przecinek przed powtórzonym że, np. w zdaniu: "Dostawca i Kupujący uzgadniają, że Umowę Ogólną stosować się będzie jako podstawę ich stosunku umownego oraz że będą przestrzegać postanowień i warunków Umowy Ogólnej"? Wydaje mi się, że przecinek należy postawić w takim zdaniu przed "oraz że", ale nie jestem pewna. Pozdrawiam i dziękuję.

Mówimy wprawdzie: "Przed że stawiaj przecinek", ale zalecenie to dotyczy, ściśle biorąc, nie słowa że jako takiego, lecz wprowadzanej nim konstrukcji składniowej. Jeśli jest to konstrukcja typu "A oraz B", w której nie stawia się przecinka, to wprowadzając jej człony spójnikiem że poprzedzamy ją przecinkiem tylko raz, np. "Powiedział, że A oraz że B".

— Mirosław Bańko

Czy wyróżniać znaki interpunkcyjne?

Szanowni Państwo!

Czy jeżeli fragment tekstu jest pisany czcionką pogrubioną (boldem) i występują po nim np. przecinek, kropka lub wielokropek itd., to czy wspomniane znaki interpunkcyjne również powinny być pisane czcionką pogrubioną?

Serdecznie dziękuję za odpowiedź

Jeśli kierować się względami merytorycznymi, to należałoby pogrubiać tylko te znaki interpunkcyjne, które stanowią część wyróżnionego przez pogrubienie napisu. Gdyby brać pod uwagę wygodę piszącego, można by pogrubiać wszelkie znaki interpunkcyjne po słowie pogrubionym, gdyż takie postępowanie jest najprostsze w powszechnie używanych procesorach tekstu (wystarczy zaznaczyć odcinek tekstu od początku jednego słowa do początku następnego i wcisnąć Ctrl-B lub coś takiego). Jeśli wreszcie kierować się względami estetycznymi, można by czasem pogrubiać np. przecinek po słowie pogrubionym, aby był lepiej widoczny - tak zdarza się w niektórych słownikach, gdzie wyraz hasłowy jest oddzielony przecinkiem od reszty hasła.

To, jaką decyzję Pani podejmie, zależy od tego, które względy są dla Pani najważniejsze. A może raczej - które będą Pani zdaniem najważniejsze dla czytelnika.

— Mirosław Bańko

Czy to, czy tamto?

Czy przecinek przed drugim czy w podanym zdaniu powinien być postawiony: "Określa, czy jako ogranicznik łańcuchów ma być stosowany znak pojedynczego cudzysłowu, czy podwójnego"?

Słowo czy jest tu użyte dwukrotnie jako partykuła pytajna - tak jak np. w zdaniu: "Czy dzisiaj jest środa, czy czwartek?". Cała konstrukcja jest więc złożona z dwóch członów współrzędnych nie połączonych spójnikiem. Nie ma innego wyjścia niż rozdzielić je przecinkiem.

— Mirosław Bańko

przecinek zamykający

Czy w poniższych przykładach można postawić przecinek przed oraz i lub?

1. Wyrzuć uczniów, którzy spełniają wszelkie kryteria, oraz tych, którzy się spóźniają.

2. Pójdę do doktora, który mi pomoże, lub do znachora, który może mi zaszkodzić.

Z góry dziękuję za pomoc.

Nie tylko można postawić przecinek we wskazanych przez Panią miejscach, ale wręcz należy, gdyż zamyka on zdanie podrzędne.

— Mirosław Bańko

taki jak

Czy i kiedy należy postawić przecinek przed wyrażeniem takie jak? Podaję dwa przykłady zdań. Czy są one prawidłowe i dlaczego są lub nie?

1. W lesie rosną drzewa takie jak sosny.

2. W lesie rosną drzewa, takie jak sosny, buki, modrzewie.

Przepisy dotyczące interpunkcji w konstrukcjach porównawczych nie są dość precyzyjne. Według Kieszonkowego słowniczka interpunkcyjnego PWN (Jerzy Podracki, Alina Gałązka) przed wyrażeniem taki jak wprowadzającym porównanie nie stawia się przecinka, co autorzy ilustrują przykładem: "Uczniom takim jak Zbyszek trudno przychodzi nauka". Natomiast według Nowego słownika ortograficznego PWN (red. nauk. Edward Polański) "w porównaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co) możemy postawić przecinek", ale nie musimy, gdyż zależy to od przerwy oddechowej oraz tego, jak silnie chcemy przeciwstawić sobie człony porównania {par. [381]). Biorąc to wszystko pod uwagę, sądzimy, że przecinki w obu przytoczonych przez panią zdaniach zostały postawione poprawnie. W pierwszym zdaniu można by oddzielić przecinkiem słowa takie jak sosny, co uczyniłoby z nich rodzaj względnie samodzielnego uzupełnienia, poprzedzanego w mowie pauzą. W drugim zdaniu nie rezygnowalibyśmy z przecinka, gdyż dłuższe wyliczenie wymaga pauzy i dobrze, jeśli przecinek na to wskazuje.

— Mirosław Bańko

fryzjer-przemytnik

Jeśli w zestawieniu, którego części są równorzędne(np. fryzjer-przemytnik) drugi człon składa się z dwóch wyrazów, a nie z jednego (np. przemytnik złota), to czy między rzeczownikami znajduje się jeszcze łącznik, czy już myślnik?

Dziękuję za odpowiedź.

Przepisy ortograficzne nie wypowiadają się na ten temat. Ze względu na czytelność wypowiedzi lepiej będzie użyć myślnika albo przecinka.

— Mirosław Bańko

taki, a nie inny

taki a nie inny - czy przed a powinien być przecinek?

Owszem, powinien. Tak samo jak w czerwony, a nie zielony.

— Mirosław Bańko

Naszym zdaniem...

Według ekspertów..., Zdaniem ministra... - czy po tych wyrażeniach powinien się znaleźć przecinek?

Nie, nie powinien.

— Mirosław Bańko

I pogrzebał ją w grobie...

1. Czy określenie pogrzebać w grobie można zaliczyć do tautologii i czy jest to poważny błąd?

2. Jakie zasady obowiązują przy zaczynaniu zdania od i? Ktoś uznaje to za poważny błąd, ja twierdzę, że jest to rzadkość, niemniej dopuszczalna i spotykana, przy czym opieram się na dwu zdaniach:

"I tak na przykład przecinek i kropka sygnalizują przerwy w mówieniu" (Nowy Słownik Ortograficzny PWN).

"I w tym zakresie dokonał rzeczy godnych pamięci" (W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii).

Z poważaniem,

Paul Jaworski

Można kogoś pogrzebać w grobie, ale można też w kaplicy, w krypcie itp. Podany przykład nie jest więc tautologią.

Zdania od i zaczyna się dość często - wystarczy spojrzeć choćby do Pisma Świętego.

— Mirosław Bańko

o przecinku

Czy poprawne jest zdanie: "Park maszynowy - skonfigurowany dla zaspokojenia różnorodnych potrzeb - oraz nasze doświadczenie, pozwalają nam zaoferować wygodę, jakiej nie uzyskasz gdzie indziej"?

Zdanie jest poprawne, trzeba tylko skreślić przecinek po słowie doświadczenie. Stoi on w miejscu, gdzie chciałoby się zrobić przerwę dla nabrania oddechu, ale reguły polskiej interpunkcji mają charakter składniowy i nie pozwalają oddzielać przecinkiem grupy podmiotu od grupy orzeczenia.

— Mirosław Bańko

interpunkcja w wyliczeniach - raz jeszcze

Zwracam się do Państwa z zapytaniem z innej beczki w nadziei, że rozwieją Państwo moje wątpliwości w tej kwestii, a nie wiem jak dotrzeć do publikacji, która byłaby w tym pomocna. Chciałabym się upewnić, czy dopuszczalne jest - ze względów graficznych - pozostawianie wyrażeń rzeczownikowych, imiesłowowych i zdań, które nie występują w ciągłym tekście, lecz są poszczególnymi członami wyliczenia, wypunktowania itp., bez kropki, przecinka czy też średnika na końcu, z zachowaniem właściwej interpunkcji w obrębie tych wyrażeń i zdań. Czy można te człony rozpoczynać wielką literą? Wydaje mi się, iż nie ma żadnych przeciwwskazań, zwłaszcza że wielokrotnie z takim rozwiązaniem się spotykałam na różnorakiego rodzaju schematach, slajdach, prezentacjach, również na okładkach nowych słowników PWN, będę jednak bardzo wdzięczna za potwierdzenie mojej opinii lub jej zaprzeczenie.

Z wyrazami poważania,

Justyna Miska

Bardzo podobne pytanie już nam kiedyś zadano i odpowiedź została opublikowana na stronach Poradni (można ją znaleźć na liście odpowiedzi, szukając ciagu znaków: "interpunkcja w wyliczeniach"). Mamy nadzieję, że to wyjaśni większość Pani wątpliwości. Jeśli jeszcze jakieś szczegóły pozostaną niejasne - prosimy pytać.

— Mirosław Bańko

raz a dobrze

Szanowna Redakcjo!

Chciałabym zapytać o pisownię zwrotu raz a dobrze. Czy przed spójnikiem a powinien być przecinek? Czy postawienie przecinka związane jest z różnicą znaczeniową, np. raz, a dobrze (tzn. raz, ale dobrze), raz a dobrze (tzn. raz i dobrze)?

Istotnie, przecinek można by postawić albo nie, zależnie od tego, czy znaczenie spójnika a rozumieć jako 'ale', czy też jako 'i'. Zazwyczaj rozumie się je jako 'i' i przecinka się nie umieszcza.

— Mirosław Bańko

dot. i tel.

Czy poprawny jest zapis dot: zamiast dot.: (dotyczy:), tel: zamiast tel.:? Czy poprawne jest stosowanie spotykanego czasem zapisu tel: na wizytówkach?

Nasze reguły interpunkcyjne przewidują różne możliwości postępowania w wypadku, gdy dochodzi do zbiegnięcia się znaków interpunkcyjnych (najbardziej szczegółowo informuje o tym Wielki słownik ortograficzny PWN). Wynika z nich, że połączenie kropki kończącej skrót i dwukropka powinno być zachowane, toteż zapisy dot.: oraz tel.: należy uznać za wzorcowe. Inna rzecz, czy rzeczywiście po tych skrótach zawsze jest potrzebny dwukropek.

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

Powiedział, że... i że...

Proszę o wyjaśnienie, jak należy prawidłowo stosować interpunkcję w zdaniach złożonych, np.: „Powiedział, że zrobi obiad oraz że posprząta”. Czy spójniki, w tym przypadku oraz, znoszą przecinek, czy też nie? Jeśli nie, to w którym miejscu należy go postawić - przez oraz czy normalnie przed że? Dziękuję za wyjaśnienie.

Pozdrawiam

Jolanta Kurowska

W zdaniach takich, jak zacytowane, nie używa się przecinka. Spójnik współrzędny (oraz)łączy tu dwa jednorodne obiekty (dwie frazy zdaniowe otwarte spójnikiem że), a więc występuje w konstrukcji typu A i B. Skoro zaś nie stawiamy przecinka w zdaniach typu „Przyszedł Jacek i Agatka”, to nie stawiajmy go też przed spójnikiem współrzędnym (ani po nim) w zdaniach postaci „Jacek powiedział, że X i że Y”.

Jak widać, szkolna regułka, która każe stawiać przecinek przed że, jest niedokładna. Interpunkcja polska w większym stopniu zależy od budowy zdania niż od tego, jakich wyrazów się w nim użyje.

— Mirosław Bańko, PWN

npm. czy n.p.m.?

Dzień dobry! Chciałbym zadać pytanie dotyczące interpunkcji w skrótach. Znajomość zasad pisowni kropki po skrótach nie pozwala mi zrozumieć (sic!), dlaczego Słownik ortograficzny poleca pisownię skrótu nad poziomem morza jako n.p.m., podczas gdy według zasady powinna wyglądać tak: npm. :-) Zresztą sprawa kropki w skrótach i skrótowcach w języku polskim jest nieuporządkowana. Wiem, co mówię, bo jestem polonistą i zajmuję się adiustacją książek. Pozdrawiam!

marek styś

Szanowny Panie!

Reguła, do której się Pan odnosi, brzmi następująco: „Stawia się kropkę na końcu skrótu polskiej nazwy wielowyrazowej, jeżeli wyraz drugi (albo i następne) rozpoczyna się od spółgłoski (są jednak wyjątki)” (Jerzy Podracki, Słownik skrótów i skrótowców, PWN, Warszawa 1999, s. 19). Pisownia n.p.m. jest więc wyjątkiem, ale przytoczona reguła wyjątki przewiduje.

Sprawa kropki nie jest uporządkowana i nie wiadomo, czy będzie. Tradycja (niekiedy nieco anarchiczna, gromadząca doświadczenia pokoleń) zmaga się z dążeniem do żelaznej konsekwencji.

Tymczasem ludzie, którzy znają odpowiednie przepisy, „niekompletne i nie zawsze precyzyjne” (J. Podracki, o.c., s. 22), i zapisane w słownikach wyjątki od nich, są cenieni na rynku jako kompetentni adiustatorzy i korektorzy. Niektórzy uczestnicy konkursów ortograficznych wydają się zaś wręcz zachwyceni stanem skodyfikowania polskiej ortografii i interpunkcji, który innych może irytować.

Nadzieja w Radzie Języka Polskiego?

— Artur Czesak, IJP PAN, Kraków

listy wyliczeniowe

Witam!

Tym razem pytanie o tworzenie list wyliczeń. Czy poszczególne podpunkty takiej listy, znaczone np. od pauzy, powinny być pisane wielką/małą literą? Na końcu kolejnego wiersza winien znaleźć się średnik, kropka, przecinek, brak znaku? A czy nagłówek/tytuł takiej listy powinien mieć dwukropek?

Będę ogromnie wdzięczna za odpowiedź.

Magdalena Zięba

Strukturę list wyliczeniowych opisuje dosyć dokładnie Słownik interpunkcyjny J. Podrackiego i A. Gałązki (PWN, 2002). Pisaliśmy też o tym w naszej poradni i przeszukanie archiwum według słów lista lub wyliczenie (z pominięciem końcówek, żeby uwzględnić różne formy) powinno dać jakieś efekty. Tu powtórzę tylko, że podpunkty zdaniowe powinny się zaczynać wielką literą, a niezdaniowe małą. Jeśli podpunkt jest zdaniem, to zamykamy go kropką lub znakiem równoważnym, jeśli nie - przecinkiem lub średnikiem. W spisach treści, reklamach, na plakatach itp. - wszędzie tam, gdzie układ graficzny liczy się nie mniej od treści - podpunktów nie zamykamy żadnym znakiem interpunkcyjnym, gdyż sam koniec wiersza wystarcza. A czy nagłówek listy powinien się kończyć dwukropkiem? W zasadzie tak, i to nawet wtedy, gdy następują po nim podpunkty zdaniowe, pisane wielką literą. Znów jednak układ graficzny może nas zwolnić z obowiązku zamykania nagłówka czymkolwiek. Jeśli np. nagłówek listy jest zarazem podrozdziałem książki lub artykułu, to nie zamykamy go żadnym znakiem przestankowym.

— Mirosław Bańko

nowy spójnik w polszczyźnie?

Szanowni Państwo!

Jest „zbitek” wyrazów przedzielonych ukośnikami, np. pliku/plików. Czy pomiędzy wyrazem a ukośnikiem powinnam używać spacji? Jak podzielić taki ciąg w przypadku przeniesienia do nowej linii w tekście pisanym? Czy ukośnik powinien znajdować się na końcu wyrazu z ciągu, czy też otwierać nową linię i kontynuować ciąg?

Pozdrawiam

Marzena

Użycie znaku / (slasha, po polsku ukośnika) w funkcji spójnika lub jest stosunkowo nowe. Żaden słownik, o ile mi wiadomo, takiego znaku nie opisał, nie ma go też w słownikach ortograficznych na liście znaków przestankowych. Kłopoty z używaniem ukośnika w zwykłych tekstach (w przeciwieństwie np. do tekstów matematycznych) wynikają więc stąd, że zasady jego użycia są dotąd nie ustalone (według nowej pisowni: nieustalone), a sam znak w pewnym sensie nielegalny, bo nie usankcjonowany w przepisach ortograficznych. Dlatego namawiam Panią do zastąpienia go zwykłym spójnikiem, a więc pisania pliku lub plików. Jeżeli jednak z jakichś powodów musi Pani używać ukośnej kreski, to radzę traktować ją tak jak znaki interpunkcyjne, tzn. nie umieszczać odstępu przed nią, lecz tylko po niej i na granicy wierszy dzielić po kresce.

— Mirosław Bańko

niestety

Szanowna Redakcjo!

Zwracam się do Państwa z prośbą o wykładnię interpunkcji związanej z wyrazem niestety. Czy regułą na interpunkcyjny podział zdania jest tylko interpretacja piszącego i potrzeba uzyskania określonego stopnia ekspresywności? Czy poniższe przykłady można uznać za zgodne z tą normą?

Niestety, jestem chory.

Jestem niestety chory.

W odpowiedziach na pytania korespondentów zauważyłem jednak pewną regułę - czy wtrącone niestety nie oddziela się (generalnie) przecinkami?

Słowo niestety oddzielamy przecinkami od reszty zdania, jeśli chcemy, aby czytelnik się na nim zatrzymał, a więc zwrócił na nie uwagę. Słowem tym dajemy do zrozumienia, że oceniamy coś jako niekorzystne. Zatem obecność lub nieobecność przecinków wokół słowa niestety może być miarą niezadowolenia piszącego z tego, o czym mowa. Przy założeniu, oczywiście, że panuje on nad swoim tekstem i zna polską interpunkcję na wylot (co - niestety! - jest dosyć rzadkie).

— Mirosław Bańko

apartament z widokiem na co chcesz

Dzień dobry!

Czy jest potrzeba stawiania przecinka przed na w zdaniu: „Apartament z widokiem na co chcesz”? Chciałbym prosić o uzasadnienie.

Pozdrawiam i dziękuję.

Przecinek jest zbyteczny, a nawet niepożądany. Wyrażenie na co chcesz pełni tu bowiem taką samą funkcję jak np. na morze.

Nawiasem mówiąc, przytoczony przykład ujawnia jedną ze słabości szkolnej procedury dzielenia zdania złożonego na zdania pojedyncze. Choć w zdaniu typu „Wynajmij apartament z widokiem na co chcesz” rozpoznajemy dwie formy osobowe czasowników, nie sposób podzielić go na dwa zdania składowe - wbrew temu, czego oczekuje składnia szkolna. Cytowany przykład ma strukturę zdania pojedynczego i odpowiednią do tego powinien mieć interpunkcję.

— Mirosław Bańko

odnośniki do przypisów

Witam, moje pytanie brzmi: w którym miejscu stawiać gwiazdkę, do której wyjaśnienie znajdzie się na dole strony - przed czy po znaku interpunkcyjnym oznaczającym koniec zdania? Ja uważam, że gwiazdka znajduje się przy słowie, którego dotyczy, i dopiero po niej jest kropka, wykrzyknik lub znak zapytania:

1. Jeśli masz jakiekolwiek problemy w aktywowaniu usługi, zadzwoń na infolinię 0 800 000 000*.

* koszt jednego impulsu

(Gwiazdka przy numerze telefonu, którego dotyczy informacja o kosztach połączenia).

2. Tylko teraz: 1 godzina gratis*!

* równowartość jednej godziny rozmów lokalnych

(Gwiazdka przy słowie gratis, bo wyjaśnienie precyzuje, co się na to gratis składa).

Czy mam rację? Z góry dziękuję za poświęcony mi czas, przesyłam pozdrowienia,

Anna Cmakowska

Rzeczywiście, odnośniki do przypisów umieszcza się przed znakiem interpunkcyjnym, np. kończącym zdanie.

— Mirosław Bańko

„Zdrowaś, Maryjo” i „Szczęść Boże”

Dlaczego piszemy „Zdrowaś, Maryjo” z przecinkiem, zaś „Szczęść Boże” bez przecinka?

Powód jest następujący: „Szczęść Boże” - formuła wyrażająca życzenie owocnej pracy - funkcjonuje jako całość, por. też dawne: „Pomagaj Bóg” oraz „Pożal się Boże”, „Boże odpuść”, „Bóg zapłać”. Natomiast „Zdrowaś, Maryjo” to początek modlitwy (zawierającej pozdrowienie anielskie: „Zdrowaś, Maryjo, łaskiś pełna...”), w której imię własne Bogurodzicy jest - zgodnie z regułą - dwustronnie wydzielone. Tytułowe ucięcie tekstu „Zdrowaś, Maryjo” zachowuje tę interpunkcję.

Łączę pozdrowienia

— Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski

interpunkcja i emotikony

Czy interpunkcja wchłonie emotikony? Chodzi mi oczywiście o prognozy, a pytam dlatego, że używanie ich, choć to tylko zabawa, potrafi nastręczyć pewnych wątpliwości. Na przykład uśmiechnięta buźka, czyli dwukropek i nawias, prezentuje się dobrze, kiedy jest sama. Jeśli kończymy zdanie i chcemy po nim umieścić uśmiech, to najlepiej byłoby pominąć kropkę i dodać odstęp. No ale jak to - zdanie bez kropki na końcu?

W języku potocznym - a znaczna część internetowej korespondencji to język potoczny - emotikony już wygrywają ze znakami interpunkcyjnymi. Ich przewaga polega na tym, że stawia się je według własnego wyczucia, podczas gdy użycie znaków interpunkcyjnych wymaga znajomości reguł, niekiedy dość pogmatwanych. Poza tym emotikony pozwalają na swobodną ekspresję, a możliwość wyrażania uczuć za pomocą znaków interpunkcyjnych jest dość ograniczona. Poeci modernistyczni próbowali te ograniczenia przezwycięzyć, ale łącząc wykrzykniki, pytajniki i wielokropki w wymyślne ciągi, popadli w manierę.

Ciekawe, czy pojawią się jakieś reguły użycia emotikonów (a może już są?). Możliwość swobodnej ekspresji jest cenna, ale cenne są też językowe i pozajęzykowe konwencje, które mówią nam, jak zachować się w typowych sytuacjach.

A jeśli chodzi o szczegół zawarty w pytaniu - stawiać kropkę po „buźce” czy nie? - to myślę, że lepiej nie łączyć ze sobą tych znaków. Emotikony pojawiły się właśnie po to, aby można było uciec od tradycyjnej interpunkcji.

— Mirosław Bańko

przecinek w konstrukcjach apozycyjnych i imiesłowowych

Moje pytanie dotyczy interpunkcji. Czy w zdaniu: „Jak powiedział amerykański poeta W.D. Snodgrass...” po poeta stawiamy przecinek? Zauważyłam, że w niektórych tekstach w podobnych przypadkach przecinek się stawia, w innych natomiast nie.

Podobny problem mam ze stawianiem przecinka przed imiesłowami zakończonymi na -ąc, -łszy, -wszy. Zgodnie z nową zasadą powinno się zawsze stawiać przecinki, jednak często zauważam (również w dobrych pismach literackich), że są one pomijane. Obawiam się zatem, aby również ich nie nadużywać. Czy mogę prosić o wyjaśnienie, kiedy nie należy stawać przecinków przed imiesłowami?

W konstrukcjach takich, jak amerykański poeta W.D. Snodgrass, nazywanych apozycyjnymi przecinka można używać zwłaszcza wtedy, gdy człon apozycyjny (tutaj W.D. Snodgrass) jest dłuższy, rozwinięty i gdy chcemy go wyodrębnić. W przeciwnym razie przecinek jest niepotrzebny, a niekiedy nawet szkodliwy (np. błędem byłoby umieszczenie go w takiej konstrukcji apozycyjnej, jak rzeka Wisła).

Jeśli chodzi o imiesłowowe równoważniki zdań, to według nowej zasady zawsze oddziela się je przecinkiem od zdania nadrzędnego, nawet wtedy, gdy są nierozwinięte, a więc jednowyrazowe. Nie wiadomo jednak, czy ta innowacja interpunkcyjna ma status nakazu, czy tylko zalecenia. Osobiście interpretuję ją jako zalecenie i cieszę się, kiedy nie muszę jej stosować bezwzględnie, gdyż nadmiar przecinków wcale nie pomaga w zrozumieniu wypowiedzi.

— Mirosław Bańko

pisownia i interpunkcja w ankietach

Droga Redakcjo,

Czy w sondażach i kwestionariuszach (typu wielokrotnego wyboru) odpowiedzi piszemy wielką literą? Na przykład:

Jak często pijesz piwo?

Nigdy

Raz w miesiącu

2 - 3 razy w miesiącu

Czy prawidłowo napisane jest 2 - 3 razy w miesiącu?

W przypadku kiedy odpowiedzi są zdaniami, np.:

Jest niejasna

Skłania mnie do ponownego myślenia

Jest dowcipna

czy powinno się je pisać z małej czy wielkiej litery, z kropkami na końcu czy bez?

Jaka jest prawidłowa pisownia przymiotników w odpowiedziach, np.:

Ludzie, którzy piją to piwo, są...?

Zuchwali,

Przyjacielscy

Dowcipni

Pewni siebie

Z góry dziękuję za pomoc.

Można stosować tu zasady takie, jak w rozbudowanych wyliczeniach - zob. Słownik interpunkcyjny J. Podrackiego i A. Gałązki (PWN, 2002), strony 66-67. Wynika z nich, że niezdaniowe składniki wyliczenia, zajmujące samodzielny wers, powinny być wprowadzane małą literą, a składniki zdaniowe - dużą. Po składnikach zdaniowych normalnie stawia się kropkę, a po niezdaniowych średnik lub przecinek.

Tyle teoria. Ponieważ w ankietach sam układ typograficzny wskazuje, gdzie są granice jednostek tekstu, zamykanie odpowiedzi jakimkolwiek znakiem interpunkcyjnym wydaje mi się niekoniczne. Można ewentualnie stosować pytajnik, np.:

Jak często się myjesz:

raz dziennie?

raz na tydzień?

rzadziej niż raz na tydzień?

Jeśli niektóre odpowiedzi na to samo pytanie są zdaniowe, a inne niezdaniowe, to stosowanie raz wielkich liter, raz małych sprawiałoby wrażenie chaosu. W tej sytuacji proponuję konsekwentnie używać albo wielkiej albo małej litery, wbrew zaleceniom cytowanego słownika.

Ostatnia kwestia: jak pisać „2 - 3 razy w miesiącu”? Najlepiej z półpauzą bez odstępów po bokach: „2-3 razy w miesiącu”.

— Mirosław Bańko

lead

Jak nazywamy wstęp do artykułu? Lead czy lid? Czy po takim wstępie (pisanym większą czcionką, innym kolorem itd.) stawiamy kropkę? Rzeczpospolita i Newsweek kropkę stawiają, Gazeta Wyborcza, Przekrój, angielski Time - nie. Co jest normą? Gdzie szukać odpowiedzi na podobne pytania?

Wstęp taki nazywany z angielska lead. Jeśli jest on wyróżniony inną czcionką, nie ma potrzeby umieszczać po nim kropki. Podobnie jest np. na plakatach: rozwiązania typograficzne do pewnego stopnia zwalniają nas z obowiązku stosowania niektórych znaków interpunkcyjnych. Zob. Słownik interpunkcyjny J. Podrackiego i A. Gałązki, wydany przez PWN.

— Mirosław Bańko

zdania rozkazujące

Dzień dobry!

Mam problemy ze zdaniami rozkazującymi. Czy zdanie rozkazujące zawsze musi kończyć się wykrzyknikiem? Czy są to zdania rozkazujące: „Uprawiać sport na świeżym powietrzu!”, „Jeść dużo owoców i warzyw!”? Nauczycielka mojej córki poprawiła te zdania na: „Uprawia sport na świeżym powietrzu!”, „Je dużo owoców i warzyw!”. Według mnie powinno być: „Uprawiaj sport na świeżym powietrzu!”, „Jedz dużo owoców i warzyw!”. Które z tych zdań są poprawne?

Aby uniknąć nieporozumień, należy najpierw wyjaśnić, jak się rozumie zdania rozkazujące. W sensie czysto gramatycznym są to zdania z czasownikiem w trybie rozkazującym: „Odsuń się”, „Uważaj na siebie” itp. W ogólniejszym sensie rozkazujące są wszystkie wypowiedzi wyrażające rozkaz czy polecenie, niekoniecznie zawierające czasownik w trybie rozkazującym i niekoniecznie nawet będące zdaniami: „Odsunąć się”, „Wynocha!” itp. Zdania: „Uprawia sport na świeżym powietrzu!”, „Je dużo owoców i warzyw!” nie są rozkazujące ani w jednym sensie, ani w drugim.

Jeśli chodzi o interpunkcję, to zamykanie wykrzyknikiem zdania rozkazującego (w którymkolwiek sensie) nie jest konieczne. Wykrzyknik świadczy bardziej o emocjonalnym nacechowaniu wypowiedzi niż o jej strukturze gramatycznej.

— Mirosław Bańko

ad

Jak prawidłowo interpunkcyjnie stosujemy obce słowo ad (dotyczy)? Czy stawiamy po ad kropkę, dwukropek, czy inny znak (np. Ad. 1)? Czy po ad piszemy od nowej linijki, akapitu?

DZIĘKUJĘ

To ad pochodzi od łacińskiego przyimka o znaczeniu 'do'. Dlatego nie umieszczamy po nim kropki.

Za pomocą ad zwykle wprowadzamy odnośniki do punktów jakiegoś planu. Dlatego uzasadnione jest pisanie tego słowa wielką literą od nowego wiersza.

— Mirosław Bańko

po 1-3 kapsułek

Jak powinno się mówić: „Zażywać po 1-3 kapsułki” czy też: „Zażywać po 1-3 kapsułek”? „Przyjmować 1-3 kapsułki dziennie” czy też: „Przyjmować 1-3 kapsułek dziennie”?

W Słowniku interpunkcyjnym J. Podrackiego jest przykład następujący: „Po 6-7 dniach musimy się spotkać”, a nie: „Po 6-7 dni” musimy się spotkać. W większości gazet, czasopism, informacji o lekach, produktach spożywczych zamieszczanych na pudełkach znalazłem ten pierwszy zapis („1-3 kapsułki”, „1-3 minuty”). Nigdzie w słownikach nie znalazłem reguły, która jednoznacznie rozstrzygałaby ten problem. Proszę o pilną odpowiedź.

Proszę przeczytać te napisy na głos, a wtedy stanie się jasne, że druga wersja w każdej parze jest poprawna: „Zażywać po jednej do trzech kapsułek”, „Przyjmować od jednej do trzech kapsułek dziennie”.

— Mirosław Bańko

umlauty po polsku

Szanowni Państwo,

mam pytanie z pogranicza polszczyzny, dotyczące pisowni nazwisk obcego pochodzenia, zawierających umlauty: ä, ö, ü. W związku z reformą pisowni niemieckiej spotykamy następujące formy ich pisowni: ae, oe, ue. Zasadę te stosują wybiórczo polskie media, na przykład w przypadku pisowni nazwiska pani Danuty Hübner - zarówno Hübner, jak i Huebner. Czy taka dowolność i ogóle zmiana pisowni nazwisk są dozwolone bez urzędowej zmiany ich zapisu?

Rafał Müldner

Stosowanie znaków ae, oe, ue zamiast (odpowiednio) ä, ö, ü jest zgodne ze zwyczajem, a także z zaleceniem Rady Języka Polskiego, zamieszczonym m.in. pod adresem zob. www.rjp.pl/opinie/ortografia1.php. Takie zastępniki dla niemieckich znaków z pewnością możemy stosować w tekstach nieurzędowych. Z tekstami urzędowymi sprawa jest trudniejsza. Wprawdzie na mocy postanowień Ustawy o języku polskim (art. 13, ust. 1) Rada ma prawo ustalać zasady ortografii i interpunkcji języka polskiego, nie wiadomo jednak, czy urzędnicy gotowi będą respektować np. deklarację podatkową wystawioną przez osobę podpisującą się nazwiskiem Huebner, jeśli w rejestrze podatników figuruje ona jako Hübner. Formalnie (czy może formalistycznie) rzecz biorąc, są to dwa różne nazwiska, choć co prawda w komunikacji urzędowej nazwisko nie jest wyłącznym sposobem identyfikacji osoby.

Konkludując: z językoznawczego punktu widzenia nie widzę powodów, by protestować przeciw używaniu wariantów nazwisk, zwłaszcza że granice tej wariancji są ściśle określone. Niewątpliwie jednak problem powinien zostać też objaśniony z perspektywy prawnej.

— Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

lipiec - sierpień

Dzień dobry Państwu!

Bardzo proszę o odpowiedź na pytanie, która pisownia jest prawidłowa: lipiec-sierpień czy lipiec-sierpień (łącznik czy półpauza i czy bez spacji?).

Z góry dziękuję za odpowiedź.

Anna Matusiak

Pytanie dotyczy kwestii, która zostanie szczegółowo omówiona w rozdziale dotyczącym interpunkcji Wielkiego słownika ortograficznego PWN pod red. E. Polańskiego (słownik oczekiwany jest w marcu 2003). Choć wspomniany passus dotyczy myślnika, który zastępuje określenie od... do... w zdaniach typu: Pieniądze należy wpłacać na konto w terminie 23-28 IV br., to jednak autor Zasad, akceptując powszechną praktykę wydawniczą, pozwala zastępować go półpauzą. Półpauza w tej funkcji nie ma po bokach odstępów.

Tak więc w pisowni lipiec-sierpień tylko łącznik nie wchodzi w grę. Wybór pauzy lub półpauzy zależy od typu czcionki oraz zasad przyjętych przy redagowaniu konkretnych tekstów.

Kwestia ta na łamach naszej Poradni została już zresztą poruszona w odpowiedzi zatytułowanej dywiz, myślnik i półpauza, dostępnej za pomocą wyszukiwarki.

— Katarzyna Sobolewska, PWN

PS. Powyższą argumentację prawnik by nazwał rozszerzającą: uogólnia ona zapisy typu 23-28, zawarte w słowniku, na analogiczne zapisy typu lipiec-sierpień. Analogia jest jednak niepełna, gdyż jeden zapis jest cyfrowy, a drugi słowny. W sumie kwestia jest jeszcze nie unormowana. Wydawcy, wskazując miejsce opublikowania książki, piszą np. Warszawa-Kraków (z półpauzą bez odstępów), ale można wątpić czy tak samo pisaliby Biała Podlaska-Bielsko Biała, gdyż zapis Biała Podlaska - Bielsko Biała wydaje się czytelniejszy.

Choć ortografii ani interpunkcji w zasadzie nie zmienia się zależnie od upodobań, warto pamiętać, że nie nos dla tabakiery, lecz tabakiera dla nosa.

— Mirosław Bańko

Nowy znak interpunkcyjny?

Czy przed i po ukośniku, czyli znaku / stawia się spację? Np. dane rodziców/opiekunów. A jeśli wyrażenia są wieloczłonowe? Np. Martin Brown - gitara elektryczna/gitara basowa.

Kiedy tylko mogę, zniechęcam do używania znaku ukośnika w zwykłych tekstach. Językoznawcy niestety sami dają zły przykład, stosując go w swoich pracach. Proszę zauważyć, że nie ma ukośnika chyba w żadnym słowniku ortograficznym w zasadach pisowni. Przeciwko stosowaniu go przemawia nawet to, że nie wiadomo, czy i gdzie robić przy nim odstępy. Z typograficznego punktu widzenia najlepszy byłby krótki odstęp po obu stronach tego znaku, gdyż w przeciwnym razie tekst jest mało czytelny. Ale normy ortograficzne nie są tym samym, czym normy typograficzne. Ortograficzna poprawność powinna być dostępna każdemu, a nie tylko osobom profesjonalnie zajmującym się składem i drukiem.

W podanych przez Pana przykładach zamiast ukośnika proponuję więc zastosować spójnik lub inny znak interpunkcyjny, np. dane rodziców lub opiekunów albo Martin Brown - gitara elektryczna i gitara basowa, albo Martin Brown - gitara elektryczna lub gitara basowa (zależnie od intencji).

— Mirosław Bańko

kościół i klasztor

Szanowni Państwo!

Moje pytanie wiąże się pośrednio z poruszoną kwestią pisowni nazw zakonów. W słowniku ortograficznym pod hasłem dominikanie znajduję: kościół Dominikanów. Czy chodzi o nazwę własną, konkretnego budynku, czy może o kościół należący do zakonu dominikanów? Co z klasztorem dominikanów? Jak zmienia się pisownia, gdy dodamy: ojców albo oo.?

Dziękuję za odpowiedź.

Pytanie to uświadomiło mi lukę w rozdziale Zasady pisowni i interpunkcji w Nowym słowniku ortograficznym PWN. Niemniej jednak na podstawie przeglądu jego części słownikowej można tę regułę odtworzyć.

Tam, gdzie chodzi o grupę zakonników, stosujemy zwykłą liczbę mnogą od formy dominikanin, bazylianin, czyli: dominikanie, bazylianie. Tam zaś, gdzie mówimy o instytucji, zakonie, stosujemy nazwę własną występującą tylko w liczbie mnogiej: Dominikanie, Bazylianie.

Tak więc, jak Pan (Pani?) słusznie pisze, kościół Dominikanów to kościół należący do zakonu jako instytucji. Zakon zaś czy klasztor dominikanów to z kolei wspólnota mieszkających tam ludzi. Dodawana forma ojców lub jej skrót oo. przysługują raczej osobom, a nie instytucji, a więc dominikanom pisanym małą literą. Taką pisownię poleca w haśle ojciec Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją A. Markowskiego.

— Katarzyna Sobolewska, PWN

zbieg znaków interpunkcyjnych

Poniżej przytoczyłem jedną z udzielonych przez pana Mirosława Bańko odpowiedzi, będzie dobrą ilustracją do pytania, które chcę zadać. Oto ona:

Jeśli natomiast w cudzysłowie jest kilka zdań, to oczywiście tylko kropka zamykająca ostatnie z nich znajdzie się poza cudzysłowem:

Cezar powiedział: „Przybyłem. Zobaczyłem. Zwyciężyłem”.

— Mirosław Bańko

No właśnie. Jak napisać to zdanie, jeżeli wiemy, że Cezar się cieszy (kończy wykrzyknikiem) albo jest pełen zadumy (wielokropek)? Czy przesunięcie tych znaków poza cudzysłów nie będzie równoznaczne z przeniesieniem emocji z Cezara na narratora?

Pozdrawiam,

Tomek Furtak

Jeśli Cezar cię cieszy albo dziwi, albo jeśli jest pełen zadumy, to interpunkcyjne ekwiwalenty jego nastrojów umieścimy przed cudzysłowem: „Przybyłem. Zobaczyłem. Ale czy zwyciężyłem?”.

— Mirosław Bańko

myślnik i cudzysłów

Czy właściwym jest w mowie wiązanej powtarzanie myślnika na początku następnego wersu? Np.:

(...) opromieniając wszystkie co do jednej istoty -

- te czujące i te nie czujące jeszcze (...)

A przy okazji: czy kropkę należy wstawiać przed, czy po cudzysłowie?

Z góry dziękuję za odpowiedź i za całą Waszą arcyużyteczną aktywność.

Wojtek Bianga

Łącznik, który znajdzie się na końcu wersu, powinien być powtórzony na początku następnego. Co do myślnika - nie ma takiego obowiązku. Zresztą mowa wiązana, czyli wiersz, dzisiaj na ogół obywa się bez interpunkcji.

Kropkę należy stawiać po cudzysłowie, nawet jeśli obejmuje on pełne zdanie. Jeśli w cudzysłowie znajdzie się kilka zdań, to interpunkcja wygląda następująco:

„Pierwsze zdanie. Drugie zdanie. Trzecie zdanie”.

— Mirosław Bańko

rozbudowane przydawki

Szanowny Panie Redaktorze,

Tym razem mam pytanie z zakresu interpunkcji. Chodzi mi o wydzielanie przecinkami wstawki, np. rozbudowanej przydawki (tak jak wydziela się zdanie wtrącone). Czy jest ono obligatoryjne, czy też nie? Oto przykład: „Samochód marki X ma bogate wyposażenie, specjalnie przystosowane do zimy, i atrakcyjną cenę”. Czy można by napisać to zdanie bez przecinków?

Pozdrawiam serdecznie

Olga Klecel

Użycie przecinków w celu wydzielenia zdania podrzędnego lub np. rzeczownika w wołaczu jest obligatoryjne. Rozbudowane przydawki przymiotnikowe można i często warto wydzielać przecinkami ze względu na czytelność zdania, mimo że nie jest to bezwzględnie wymagane. Cytowane przez Panią zdanie obyłoby się bez przecinków, ale jego zaprzeczony wariant byłby dwuznaczny: „Samochód marki X nie ma bogatego wyposażenia specjalnie przystosowanego do zimy i atrakcyjnej ceny”.

— Mirosław Bańko

indeks górny i dolny

Szanowni Państwo!

Redaguję teksty naukowe z zakresu nauk biologicznych. Często miewam problemy dotyczące umieszczania pewnych fragmentów skrótów i symboli w indeksie dolnym. Podaję przykład: parametr zwany względnym tempem wzrostu, określany (z angielska) jako RGR. Jeśli jest to RGR dla liści, piszemy RGRl (l w indeksie dolnym - obniżone); jeśli dla pędów - RGR z s w indeksie dolnym. Czy istnieje jakaś reguła mówiąca o tym, kiedy trzeba stosować indeks dolny, a kiedy nie należy tego robić? Czasem ustalenie tego jest naprawdę trudne.

Z poważaniem -

Renata K.

PS W pierwszym zdaniu napisałam „z zakresu nauk biologicznych”. Czy można napisać „w zakresie”?

Redaguje Pani teksty z zakresu nauk biologicznych. Słowa z zakresu wskazują na pochodzenie tych tekstów i są użyte poprawnie.

Co do indeksów, niestety, niewiele mam do powiedzenia. Zasady interpunkcji milczą w tej sprawie. Wydaje mi się, że użycie indeksu górnego lub dolnego w przytoczonych przez Panią przykładach zależy od zwyczaju przyjętego przez specjalistów z danej dziedziny. Gdybym miał sam podejmować decyzję, nie znając zwyczaju środowiska, sięgnąłbym najpierw po indeks dolny jako częściej spotykany. Dopiero gdyby się okazało, że indeks dolny mi nie wystarcza, pomyślałbym o użyciu górnego.

— Mirosław Bańko

Wszystko zależy od przecinka

Szanowni Państwo!

Uprzejmie prosiłbym o zweryfikowanie interpunkcji w tym zdaniu (z artykułu medycznego):

Zapalna ziarnina w miejscu nieszczelnego zespolenia pobudzana przez mocz potrafi bez wznowy nowotworowej doprowadzić do zupełnego zamknięcia światła moczowodu.

Są dwie możliwości:

Zapalna ziarnina, w miejscu nieszczelnego zespolenia pobudzana przez mocz, potrafi bez wznowy nowotworowej doprowadzić do zupełnego zamknięcia światła moczowodu.

albo

Zapalna ziarnina w miejscu nieszczelnego zespolenia, pobudzana przez mocz, potrafi bez wznowy nowotworowej doprowadzić do zupełnego zamknięcia światła moczowodu.

Proszę zauważyć, że zależnie od rozmieszczenia przecinków zmienia się sens zdania. Słowa „w miejscu nieszczelnego zespolenia” w pierwszym przykładzie odnoszą się do miejsca pobudzania ziarniny przez mocz, a w drugim przykładzie do miejsca, w którym ziarnina może doprowadzić do zamknięcia moczowodu. Która z tych wersji jest sensowna, niech oceni specjalista w zakresie urologii.

— Mirosław Bańko

interpunkcja w wyliczeniach

Proszę o informacje, jakie są zasady pisowni po dwukropku. Interesuje mnie zwłasza wyliczanie w przypadku dłuższych tekstów (np. kilka zdań) w każdym punkcie wyliczenia. Czy wówczas kolejny punkt zaczynamy dużą literą? Czy kończymy ostanie zdanie w danym punkcie kropką, przecinkiem czy nie wstawiamy żadnego znaku interpunkcyjnego i przechodzimy do kolejnego punktu wyliczenia? Czy te same zasady mają zastosowanie, gdy punkty numerujemy?

Pozdrowienia AS

W tekście ciągłym - w odróżnieniu np. od plakatów i ulotek reklamowych - poszczególne punkty wyliczenia zamyka się jakimś znakiem interpunkcyjnym. Może to być przecinek (gdy punkty są krótkie), średnik (gdy są dłuższe i same zawierają przecinki) albo kropka (gdy punkty mają charakter pełnych zdań). W tym ostatnim przypadku, a więc gdy punkty są zdaniami, powinno się je otwierać wielką literą. To, czy numerujemy je, czy też np. poprzedzamy myślnikiem, nie ma wpływu na interpunkcję.

Trochę inne zwyczaje panują w drukach ulotnych: plakatach, ogłoszeniach, ulotkach reklamowych - wszędzie tam, gdzie względy wizualne są nie mniej ważne niż treść. Poszczególnych punktów wyliczenia zwykle nie zamyka się tutaj żadnym znakiem interpunkcyjnym, gdyż sam koniec wiersza jest jego ekwiwalentem. Poprzedza się je zaś nie liczbą ani np. literą, ale tzw. punktorem - dużą kropką wielkości litery, kwadratem podobnej wielkości, „ptaszkiem” podobnym do litery V itp.

— Mirosław Bańko

tabele

Szanowna Redakcjo!

Uprzejmie proszę o wyjaśnienie zasad pisowni obowiązującej w tabelach, a mianowicie:

- Czy w pierwszej pionowej rubryce, po liczbie porządkowej stosować wielkie litery?

- Czy wobec tego w kolejnych rubrykach pionowych stosować małe czy wielkie litery?

- Które znaki interpunkcyjne pozostawia się w rubrykach, a z których można (należy) zrezygnować?

Danuta

Nie ma przepisów ortograficznych, które by się odnosiły do tabel. Poradniki dla redaktorów książkowych też nie zajmują się ortografią w tabelach. Rozpowszechniony zwyczaj każe w główce tabeli oraz w tzw. boczku używać wielkiej litery na początku. Napisy wewnątrz tabeli zaczynają się zaś zwykle małą literą, chyba że są nazwą własną.

Znaki interpunkcyjne używane są tylko wewnątrz kolumn - nic dziwnego, gdyż zawartość tych kolumn to na ogół liczby, pojedyncze wyrazy lub krótkie grupy wyrazów. Gdy w jednym polu tabeli znajduje się tekst wielozdaniowy, to każde jego zdanie powinno być zamknięte kropką lub znakiem równoważnym. Nie ma potrzeby natomiast za pomocą kropki lub przecinka oznaczać tych granic w tekście, które wskazane są już granicami kolumn.

— Mirosław Bańko

wyliczenia

Korzystałam już kiedyś z tego sposobu informacji o zasadach pisowni w języku polskim i otrzymałam wyczerpującą odpowiedź. Chciałabym tym razem prosić o wyjaśnienie następującej kwestii (związanej z dwukropkiem, lecz w rozdziale o interpunkcji odpowiedzi na swoje wątpliwości nie znalazłam; pewnie jest to kwestia składni). Czy prawidłowe jest odmienianie rzeczowników w podpunktach, czy nie (np. w poniższym sformułowaniu)?

... na podstawie następujących aktów prawnych:

- ustawa o ...

- rozporządzenie regulujące ...

Wydaje mi się, że odmieniamy w wypadku następującego sformułowania:

... na podstawie:

- ustawy o ...

- rozporządzenia regulującego ...

Pozdrawiam serdecznie i dziękuję już teraz, żeby nie zaśmiecać, szalenie użytecznej, skrzynki pocztowej.

Krystyna Jędryczkowska.

Rzeczowniki w wyliczeniach, zwłaszcza długich, pozostawia się często w mianowniku, nawet gdy kontekst wymaga innego przypadka. Jest tak dlatego, że wyliczenia takie zyskują pewną składniową samodzielność (wyróżnia się je nawet graficznie), a ponadto odtworzenie związku składniowego między zdaniem wprowadzającym wyliczenie a jego odległym punktem może być kłopotliwe. Pierwszy z cytowanych przez Panią przykładów można więc uznać za dopuszczalny, nie gorszy od drugiego, a w wypadku długich wyliczeń wręcz lepszy.

Decydując się na drugą wersję, trzeba uważać, aby rzeczowniki tworzące wyliczenie występowały konsekwentnie w tym samym przypadku. Częstym błędem jest konstruowanie wyliczeń w rodzaju:

... na podstawie następujących aktów prawnych:

- ustawy o ...

- rozporządzenie regulujące ...

— Mirosław Bańko

„Do wiadomości” i „Otrzymują”

Dzień dobry,

Proszę o wskazanie jedynie poprawnego sformułowania lub zasugerowanie lepszej wersji spośród dwóch stosowanych w pismach urzędowych zapowiedzi listy adresatów: „Do wiadomości”, „Otrzymują”. Czy można tu mówić o jakichś różnicach znaczeniowych?

Pytanie dodatkowe: jeżeli „Do wiadomości” jest w ogóle dopuszczalne (lub nie jest odradzane), czy następujący po nim adresaci MUSZĄ być w dopełniaczu, czy MOGĄ pozostać w mianowniku?

Moja komórka organizacyjna stosuje wyrażenie „Do wiadomości”, ale mamy coraz poważniejsze wątpliwości, widząc „Otrzymują” w korespondencji wpływającej.

Osoba, która otrzymuje jakieś pismo do wiadomości, nie jest jego głównym adresatem. Ktoś pisze np. list do dyraktora szkoły, a kopię wysyła do wiadomości kuratorium, ponieważ sądzi, że sprawa jest tak ważna, iż kuratorium powinno o niej wiedzieć. Czasem kryje się za tym obawa, że główny adresat listu mógłby nań nie zareagować, a jeśli kopia zostanie wysłana do wiadomości innej osoby, to sprawa stanie się szerzej znana i milczeć o niej nie będzie można. Tak czy owak, formuła „Do wiadomości” pozwala oddać pewne różnice znaczeniowe, których nie odzwierciedla formuła „Otrzymują”, traktująca równo wszystkich adresatów.

Po słowach „Do wiadomości” zwykle stawia się dwukropek i kończy wiersz, a imiona i nazwiska osób otrzymujących pismo do wiadomości wymienia się niżej, jedno pod drugim. Taka konwencja interpunkcyjno-typograficzna sprawia, że podawanie imion i nazwisk w mianowniku nie razi, mimo że samo wyrażenie do wiadomości wymaga normalnie formy dopełniacza (kogo?) lub zaimka dzierżawczego (czyjej?).

— Mirosław Bańko

wyliczenia raz jeszcze

Dzień dobry,

Czy poniższa konwencja jest dopuszczalna, tzn. czy jeśli elementy listy punktowanej nie są pełnymi zdaniami, ale krótkimi wyrażeniami wielowyrazowymi występującymi w mianowniku, to pierwszy wyraz każdego elementu można pisać wielką literą i na końcu nie stawiać przecinka, a na końcu ostatniego elementu - kropki ? Oto przykład:

Wybierz jedną z następujących postaci:

- Mapa bitowa monochromatyczna

- Mapa bitowa 16-kolorowa

- Mapa bitowa 256-kolorowa

Dziękuje za odpowiedź i pozdrawiam.

Jeśli elementy listy nie są zdaniami, zaleca się pisanie ich małą literą, a zamykanie przecinkiem lub - gdy są dłuższe - średnikiem. Zalecenie to powinno obowiązywać zwłaszcza w tekstach ciągłych, np. książkach, gazetach lub raportach technicznych. W drukach ulotnych, a także np. na stronach internetowych, rygory są mniejsze, a rolę znaków interpunkcyjnych często przejmują elementy graficzne. Na przykład elementy listy poprzedzone tzw. punktorem, powiedzmy kwadratem, wyróżniają się tak silnie, że potrzeba zamykania ich przecinkiem lub innym znakiem interpunkcyjnym jest mniej odczuwana.

— Mirosław Bańko

kultura języka w sieci

Chciałabym się dowiedzieć, czy z punktu widzenia kultury języka istnieją jakieś specjalne zasady konstruowania, pisania e-maili? Czy najlepiej po prostu stosować zasady dotyczące listów tradycyjnych?

Pozdrawiam,

Aleksandra Sobieraj

Ogólne zasady pisania listów stosują się w większości do korespondencji elektronicznej. Różnice wynikają z udogodnień technicznych, np. nie ma potrzeby pisać daty, bo tę dopisuje za nas komputer. Niestety, łatwość pisania i wysyłania listów elektronicznych nie sprzyja staranności w pisaniu ich. Także w pytaniach przychodzących do naszej Poradni wiele jest literówek, błędów interpunkcyjnych i nagminnie brakuje polskich liter. Usterki te poprawiamy i dlatego nie widać ich na stronach Poradni.

Ogólne zalecenie brzmi zatem: piszmy starannie. Przeczytajmy cały list przed wysłaniem go. W korespondencji oficjalnej unikajmy wyrazów nadmiernie emocjonalnych i slangowych. I nie zapominajmy o zwrocie do adresata: Szanowny Panie, Wielce Szanowna Pani Redaktor, Droga Pani Profesor - jest z czego wybierać, oczywiście stosownie do naszych stosunków z daną osobą. Dziś coraz częściej maile rozpoczyna się od bezosobowych zwrotów: Witam albo Dzień dobry!, ale warto pamiętać, że one wciąż rażą wiele osób.

Tradycyjnie pojęta kultura języka nie rozstrzyga wszystkiego, co związane jest z korespondowaniem w sieci komputerowej, dlatego sieciowcy stworzyli własny kodeks, tzw. netykietę (z angielskiego netiquette - połączenie słów net 'sieć' i etiquette 'etykieta'). Mówi ona np., by nie wysyłać zbyt dużych listów bez upewnienia się, że adresat jest na to przygotowany, by pisać zwykłym tekstem, a nie np. w HTML, i by łamać wiersze po 8-10 wyrazach, udaremniając łamanie automatyczne, które może dać brzydki efekt. Gdzież indziej szukać zasad netykiety, jeśli nie w sieci! Proponujemy Pani wpisać słowo netykieta w odpowiednie okienko któregoś z portali internetowych i wybrać jakiś obiecujący tekst na ten temat.

— Mirosław Bańko

...i na rzecz

Moje pytanie dotyczy poprawności interpunkcyjnej. Czy w zdaniu: "Działając w imieniu i na rzecz firmy XXY..." powinienem potraktować i na rzecz jako wtrącenie?

Teoretycznie niemal wszystko można potraktować jako wtrącenie i ująć w przecinki - zależy to tylko od decyzji piszącego. Jednak w cytowanym przez Pana zdaniu oba człony połączone spójnikiem i są równorzędne i trudno byłoby drugi z nich uważać za mniej ważny od pierwszego. Dlatego przecinek jest potrzebny tylko jeden, w celu zamknięcia całej konstrukcji imiesłowowej, np. "Działając w imieniu i na rzecz firmy XXY, sprzeniewierzył majątek wartości 300 milionów złotych".

— Mirosław Bańko

zbieg znaków interpunkcyjnych

Szanowni Państwo,

Uprzejmie proszę o wyjaśnienie zasady interpunkcyjnej, która obowiązuje przy zbiegu znaków interpunkcyjnych na końcu zdania. Wykrzyknik lub pytajnik i cudzysłów zamykający wypowiedzenie. W latach 80. w książeczce Przyłubskich były przykłady bez kropki. W Słowniku interpunkcji Podrackiego jest kropka na końcu. W "Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN" jest przykład bez kropki. Jak powinno być? Przykładowe zdanie: On powiedział: "Nie lubie twojego kota!" (i tu kropka czy nie?).

Pozdrawiam serdecznie

Dorota Reczyńska

W słownikach Jerzego Podrackiego (jest ich kilka) zaleca się interpunkcję:

On powiedział: "Nie lubię twojego kota!".

Jeśli jednak tekst w cudzysłowie nie jest pełnym wypowiedzeniem, nie zamykamy go kropką ani znakiem równoważnym i wówczas kropka lub równoważny jej znak stoi dopiero po cudzysłowie:

Nie lubię twojego "kota".

— Mirosław Bańko

względnie

Mam kłopot z wyrazem względnie, a w zasadzie z interpunkcją w okolicach tego słowa. W zdaniach typu: "Proszę o informację względnie interwencję" traktowałem ów spójnik jak lub i przecinka nie stawiałem. Niestety, w Słowniku Poprawnej Polszczyzny (PWN, 1999) znalazłem: "względnie: 2. spójnik o znaczeniu <>: Do dokumentów prosimy dołączyć oryginał matury, względnie poświadczony notarialnie odpis" -- z przecinkiem!

Pozdrawiam,

Piotr

PS. sjp.pwn.pl w ogóle nie ma spójnikowego znaczenia słowa względnie :-)

Spójnikowe względnie bezwzględnie wymaga przecinka.

— Mirosław Bańko

długie cytaty

W książce, którą tłumaczę, występuje znaczna ilość fragmentów innych utworów, cytowanych w cudzysłowie. Niektóre z nich zajmują więcej niż stronę i podzielone są na paragrafy. Każdy cytat zaczyna się i kończy cudzysłowem. W angielskim oryginale poszczególne paragrafy wewnątrz cytatu otwiera cudzysłów, ale nie zamyka. Końcowy znak cudzysłowu występuje dopiero na zakończenie całego cytatu. Wygląda to mniej więcej tak:

„ Tekst paragrafu pierwszego

„Tekst paragrafu drugiego

„Tekst paragrafu trzeciego

„Tekst ostatniego paragrafu”

W dostępnych mi książkach na temat zasad pisowni polskiej nie mogę znaleźć takiego przypadku cytowania. Tłumaczenie francuskie, hiszpańskie i fińskie zachowuje metodę cytowania angielskiego oryginału (otwarty cudzysłów przy każdym paragrafie, za wyjątkiem ostatniego). Tłumaczenie rosyjskie używa tylko dwu znaków cudzysłowu, na początku i na końcu każdego obszernego cytatu. Jaką formę zastosować w tłumaczeniu polskim? Czy formę angielskiego oryginału, czy raczej podążać przykładem tłumaczenia rosyjskiego? Może jest jeszcze inne rozwiązanie? Będę bardzo wdzięczny za rozwiązanie tej trudnej kwestii.

Załączam wyrazy szacunku,

Paul Jaworski

Najlepiej by było cały cytowany tekst wciąć z lewej strony i być może wydrukować mniejszą lub inną czcionką - wtedy żadne znaki interpunkcyjne nie byłyby potrzebne. Jeśli jednak z jakichś powodów tak postąpić nie można, to pozostaje użyć dwóch cudzysłowów - na początku i na końcu - jak w przekładzie rosyjskim.

— Mirosław Bańko

nie z imiesłowami

Szanowni Państwo!

Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 27) stosuje systematycznie pisownię niebędący, jak na przykład w Art. 4. Ust. 4.: "Właściciele mieszkań niebędący członkami spółdzielni są obowiązani uczestniczyć w wydatkach [...] na takich samych zasadach, jak członkowie spółdzielni". Budzi to moje poważne wątpliwości. Ja napisałbym nie będący osobno, ale spotkałem się z opinią, że polska ortografia ostatnio zmieniła się w tym zakresie i że pisownia razem jest całkowicie poprawna. Będę bardzo wdzięczny za rozwianie moich wątpliwości.

Łączę wyrazy szacunku,

Jan Artur Sieńczewski

Pana informatorzy mają rację: pisownia zaprzeczonych imiesłowów zmieniła się, i to dość dawno. Nasze słowniki ortograficzne już od 1998 roku uwzględniają tę zmianę. Aby się zorientować w jej zakresie, może skorzystać Pan z reguł pisowni i interpunkcji dostępnych na naszych stronach. Może Pan też wpisać literki "imiesł" w okno "znajdź słowa" w naszej Poradni i przeczytać wcześniejsze wypowiedzi na ten temat.

— Mirosław Bańko

spacje a inicjały

Czy zasady interpunkcji określają również odstępy między znakami (spacje)? Interesuje mnie zwłaszcza pisanie inicjałów: zapis K.K. Baczyński (brak odstępu między inicjałami imion, za to odstęp przed nazwiskiem) - to postać określona regułami czy po prostu tak wyszło redaktorom książki? Jeśli nazwisko również chcemy zastąpić inicjałem, to napiszemy K.K.B. (bez odstępów) czy K.K. (odstęp) B.? Czy Julian Tuwim to będzie J. (odstęp) T., a Jan Tadeusz (np. Stanisławski) to J.T. (bez odstępu)?

Serdecznie pozdrawiam,

Jerzy Buczek

Przepisy ortograficzne nie odnoszą się bezpośrednio do tej kwestii. Z przykładów (choćby par [338] w "Nowym słowniku ortograficznym" PWN) można wnioskować, że inicjałów zamkniętych kropką nie rozdziela się odstępami. Ale praktyka jest różna.

Do 1957 roku wolno było stosować kropkę w skrótowcach, jednak po kropce zwykle też nie umieszczano odstępu. Pisano np. P.K.O., a nie P. K. O. Analogia do inicjałów zastępujących imiona jest oczywista.

Warto sobie postawić pytanie, czy przepisy ortograficzne powinny decydować o wszystkim, nie pozostawiając piszącym swobody. Raz wolimy napisać tak, raz inaczej i może nikt nie powinien nam odbierać prawa wyboru, jeśli wariantywność nie grozi nieporozumieniem. Naszym zdaniem kodyfikcja wszystkiego nie ma sensu i grozi całkowitym rozejściem się normy stanowionej i normy zwyczajowej. Na przykład cytowany par. [338] "Nowego słownika ortograficznego" PWN każe zawsze stawiać kropkę po inicjałach imienia i nazwiska - a tymczasem pisownia inicjałów bez kropki (JS lub nawet małymi literami js) jest bardzo często spotykana.

— Mirosław Bańko

otóż

Jakich znaków interpunkcyjnych używa się przed i po otóż w zdaniu?

Serdecznie dziękuję.

Jadwiga Wolak

Słowo otóż występuje na początku zdania, więc poprzedzone może być co najwyżej kropką lub znakiem równoważnym. Po otóż też zwykle nie umieszcza się żadnych znaków interpunkcyjnych, chyba że wymaga ich inny człon zdaniowy, np. wtrącenie lub zdanie podrzędne.

— Mirosław Bańko

interpunkcja w ciągach liczbowych

Jeśli wielokropek zbiega się z przecinkiem - przecinek opuszczamy. Czy zasada ta obowiązuje również przy zapisach matematycznych? Który z poniższych zapisów jest poprawny?

1, 2, 3… 10

1, 2, 3,…, 10

1, 2, 3, …, 10

1, 2, 3, … , 10

Przepisy ortograficzne regulują interpunkcję przede wszystkim w zwykłych tekstach. O tym, jak rozmieszczać znaki interpunkcyjne w formułach logicznych, matematycznych itp., decyduje raczej zwyczaj przyjęty wśród ludzi, którzy takie formuły tworzą i drukują. W książkach matematycznych przyjęto zapisywać ciągi liczbowe następująco:

a1, a2, ..., an, ...

Odpowiada to trzeciemu z wymienionych przez Panią zapisów.

— Mirosław Bańko

wielokropek

Proszę o wyjaśnienie w sprawie wielokropka: kiedy poprzedza go spacja, a kiedy ją pomijamy? W Słowniku ortograficznym tak samo wygląda zastąpienie nim liter w słowie d..., jak i "zawieszenie" toku wypowiedzi. A jeśli poprzedzamy nim paradoks? Patrz przykłady z par. 393, 394 Słownika. Dziękuję.

Niezależnie od swojej funkcji wielokropek przylega do poprzedzjącego go znaku literowego lub interpunkcyjnego. Jedyne znaki interpunkcyjne, które mają przed sobą spację, to myślnik, nawias otwierający i lewy cudzysłów.

— Mirosław Bańko

taka że...

Szanowni Państwo!

Moje pytanie dotyczy interpunkcji w zdaniach często spotykanych w pracach matematycznych:

"m < n wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje dodatnia liczba k, taka że m + k = n."

Pozycja pierwszego przecinka chyba nie budzi wątpliwości. Czy drugi przecinek powinien być postawiony przed słowem taka, czy pomiędzy słowami taka a że?

Pozdrawiam

Marcin Peczarski

Są dwie możliwości, różniące się szykiem: "taka liczba k, że..." albo "liczba k, taka że...". Za pierwszym razem akcent zdaniowy pada na słowo taka, za drugim na słowo k.

Podobna sytuacja, gdy miejsce przecinka zależy od akcentu, dotyczy zdań z "dlatego że". Na przykład: "Cieszę się DLATEGO, że przyjechałaś", ale "Cieszę się, dlatego że PRZYJECHAŁAŚ" (wyrazy akcentowane wyróżniliśmy wersalikami).

— Mirosław Bańko

kodeks i ustawa

1. Jak należy pisać nazwę kodeks cywilny - wyraz kodeks z dużej czy z małej litery, jeżeli chodzi o konkretny kodeks z 1964 r.?

2. Czy wyrażenie ustawa - Prawo o publicznym obrocie jest poprawne interpunkcyjnie - czy myślnik jest tu zbędny?

Jeśli chodzi o konkretny kodeks, to jego tytuł należy zapisać tak jak tytuły książek i czasopism - pierwsze słowo wielką literą, następne małymi.

Nazwę ustawy trzeba jakoś wyróżnić, np. cudzysłowem lub kursywą. Myślnik będzie wtedy zbyteczny.

— Mirosław Bańko

kropka po liczbach

Szanowni Państwo!

Mam pytanie odnośnie kropek stawianych za liczbami. Czy np. można napisać lato 2002. (z kropka)? W pisaniu umów powinno się pisać: jak zostało to opisane w artykule 3. czy też ...w artykule 3 (bez kropki)?

Dziękuję!

Kropka po liczbie jest użyteczna, gdy bez niej mogłaby powstać wątpliwość, czy liczba ta oznacza liczebnik główny, czy porządkowy. Kieszonkowy słowniczek interpunkcyjny PWN ilustruje to przykładami: "Na osiedlu zbudowano 1 kino" (=jedno kino) i "Na osiedlu zbudowano 1. kino" (=pierwsze kino). Sytuacje takie są jednak rzadkie, a cytowane przykłady trochę wydumane. Na pewno lepiej byłoby napisać słowami: jedno kino i pierwsze kino, a do liczb uciekać się dopiero wtedy, gdy ich użycie pozwala zaoszczędzić słów. Tylko że wtedy kropka po liczbie okazuje się niepotrzebna, gdyż kontekst wyrazowy wskaże, czy liczebnik jest główny, czy porządkowy, por.: "W mieście otwarto 131 kino", ale "W mieście otwarto 131 kin".

Gdy liczba oznacza liczebnik porządkowy, można ją zamknąć kropką. Jest jednak tyle wyjątków od reguły (np. nie stawia się kropki w konstrukcjach typu 7 stycznia), że bardzo łatwo popełnić błąd. Bezpieczniej jest więc nie szafować kropkami po liczbach i ograniczyć ich użycie do sytuacji, w których rzeczywiście ich brak mógłby być źródłem niejasności.

Co do Pani przykładów - sugestie nasze są takie: lato 2002 (bez kropki) i do wyboru ...w artykule 3 (bez kropki) albo ...w artykule 3. (z kropką). Jak zawsze trzeba pamiętać o konsekwencji. Jeśli w tekście są odsyłacze np. do 100 artykułów, to pytanie brzmi: sto kropek czy ani jednej? Być może nie ma to większego znaczenia wobec słynnej kwestii Hamleta, ale dla piszącego jednak coś znaczy.

— Mirosław Bańko

zbieg znaków interpunkcyjnych

"Mam problem."

Zastanawiam się, czy kropka w powyższym zdaniu powinna znaleźć się za cudzysłowem czy też - jako zamknięcie całości cytowanego zdania - przed. Czy powyższy zapis jest błędem?

Jeśli cudzysłów obejmuje tylko jedno zdanie, to zamykającą je kropkę stawiamy po cudzysłowie:

Cezar powiedział: "Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem".

Jeśli natomiast w cudzysłowie jest kilka zdań, to oczywiście tylko kropka zamykająca ostatnie z nich znajdzie się poza cudzysłowem:

Cezar powiedział: "Przybyłem. Zobaczyłem. Zwyciężyłem".

— Mirosław Bańko

jeszcze o cudzysłowie

Jak zapisać nazwę Prawo i Sprawiedliwość - w cudzysłowie czy bez? Co zrobić z powstałym od tej nazwy skrótowcem PiS - zostawić bez cudzysłowu? Jak zapisać Samoobronę?

Dziękuję za odpowiedź.

Nazw własnych - ani w pełnej postaci, ani w skróconej - nie ma potrzeby ujmować w cudzysłów. Ten znak służy w zasadzie tylko do wyróżniania tytułów (zwłaszcza jeśli nie jest dostępna kursywa), cytatów i wyrazów, od których piszący chce się zdystansować, np. użytych ironicznie. Dokładniejszy opis zastosowań cudzysłowu podaje Nowy słownik ortograficzny PWN, a także Kieszonkowy słowniczek interpunkcyjny PWN.

— Mirosław Bańko

drobiazgi interpunkcyjne

Chciałabym zapytać, czy poprawne są zapisy (z góry dziękuję):

1. Moje dziecko zaczęło mówić: agu, bu, ra. Czy też "słowa" dziecka powinny być w cudzysłowie?

2. Gra w "a kuku" czy w A kuku, czy gra A kuku?

3. Gra w "państwa, miasta"? Gra w inteligencję?

4. I zapytam z uśmiechem: widzieliście go? Czy może po dwukropku: "Widzieliście go?"

ad 1. Cudzysłów nie jest konieczny, zresztą natłok cudzysłowów źle wygląda. Można użyć kursywy, jeśli jest dostępna. Można też przytoczyć słowa dziecka bez żadnych wyróżnień, po dwukropku.

ad 2, ad 3. Na ogół odradzamy użycie cudzysłowów bez potrzeby, gdyż sprawiają on takie wrażenie, jakby ktoś chciał się zdystansować od tego, o czym mówi. Dłuższe nazwy gier trzeba jednak ująć w cudzysłów, aby je wyodrębnić składniowo, np. Grano w inteligencję, kotka i myszkę, w "człowieku, nie irytuj się". Do tej grupy należy też "a kuku", dlatego napisalibyśmy: Grano także w "a kuku".

ad 4. Obie wersje są poprawne. W powieściach wypowiedzi bohaterów przytacza się jeszcze inaczej - po myślniku, od nowego wiersza.

— Mirosław Bańko

norma i błędy

Mam pytanie: co to jest norma językowa i jakie są kryteria jej poprawności, ewentualnie typy błędów? Gdyby mogli Państwo podać jakąś bibliografię dotyczącą tego zagadnienia.

Serdecznie pozdrawiam

Są różne definicje normy w języku, ale najpowszechniej przyjmuje się, że normą jest to, co jest aprobowane przez wykształconych użytkowników języka. Błąd z kolei można określić po prostu jako nieuzasadnione funkcjonalnie odstępstwo od normy. Choć definicje te brzmią jasno, w praktyce bywają kłopoty z ich stosowaniem i nierzadkie są rozbieżności w ocenie tych samych wyrazów czy wyrażeń. Liczne są też i niekiedy wzajemnie sprzeczne kryteria poprawności językowej (ich przegląd podaje prof. Bogdan Walczak w Poradniku Językowym, zeszyt 9 z 1995 r.). Ostatnio "najmodniejsze" stało się kryterium uzualne (rozpowszechnienie wyrazu wśród wykształconych użytkowników języka) i kryterium autorytetu kulturalnego (akceptacja wyrazu przez ludzi cieszących się autorytetem jako wybitni twórcy kultury i nauki). Mówiąc w uproszczeniu, kiedy w naszej Poradni Językowej doradzamy na podstawie tego, co znajduje poświadczenie w Korpusie Języka Polskiego, to stosujemy kryterium uzualne, a kiedy prosimy o wypowiedź prof. Jerzego Bralczyka lub innego eksperta językoznawcę - polegamy na jego wiedzy i autorytecie.

Pyta Pan nas też o typy błędów językowych. Cóż, można je dzielić rozmaicie, np. ze względu na przyczynę powstania: hiperpoprawność, kontaminacja, nieznajomość znaczenia wyrazu itp. Nauczyciele zwykle dzielą błędy ze względu na to, czego one dotyczą. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić przede wszystkim błędy ortograficzne (i w szczególności interpunkcyjne), fleksyjne, składniowe, leksykalne (w szczególności frazeologiczne), semantyczne (np. wypowiedź wewnętrznie sprzeczna albo, przeciwnie, pleonastyczna, czyli "masło-maślana") i stylistyczne. Krótką a użyteczną lekturą na ten temat może być hasło "Błąd językowy" w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN, str. 1621-1623.

— Mirosław Bańko

dlatego (,) że

Czy dopuszczalne jest w jakichś wyjątkowych przypadkach rodzielanie przecinkiem wyrażenia dlatego że? Słownik interpunkcyjny PWN ("z krukiem") nie wyróżnia pisowni dlatego, że tak często spotykanej w prasie.

Agata Gogołkiewicz

Użycie przecinka zależy od akcentu zdaniowego: jeśli pada on na słowo dlatego, powinniśmy umieścić po nim przecinek, jeśli nie - przecinek należy umieścić przed całym dlatego że. Na przykład: "Cieszę się DLATEGO, że przyjechałaś", ale "Cieszę się, dlatego że PRZYJECHAŁAŚ".

Przykłady przytoczyliśmy za innym PWN-owskim "krukiem" - Słownikiem wyrazów kłopotliwych. Jednak i Słownik interpunkcyjny dopuszcza możliwość postawienia przecinka między dlatego a że - prosimy poszukać dokładniej!

— Mirosław Bańko

kompania

Szanowne Panie i Szanowni Panowie z PWN!

Postanowiłem skorzystać z tej nowoczesnej formy łączności z Wydawnictwem, aby wyjaśnić nurtujący mnie problem. Chodzi mi o odmianę rzeczownika kompania (w znaczeniu 'pododdział wojskowy'). Jaka będzie forma tego rzeczownika w dopełniaczu liczby mnogiej?

1. "Słownik ortograficzny języka polskiego wraz z zasadami interpunkcji", PWN 1986, na stronie 408 podaje "tych kompanii" (przez dwa i).

2. "Mały słownik języka polskiego", wydanie X, 1993 r., na stronie 330 podaje "kompania ż, I, DCMs. - nii" ( przez dwa i).

Z wyjaśnień na stronie XIII pkt. II/5 wynika, że -nii jest stosowane tylko dla liczby pojedynczej (brak dopisku "lm." ). Wobec tego forma tych kompanii jest zła.

Jak rzeczywiście powinna wyglądać odmiana rzeczownika kompania w dopełniaczu liczby mnogiej?

Życzę dalszych sukcesów w nowych uwarunkowaniach ekonomicznych.

Kazimierz Garsztkowiak

Szanowny Panie,

Dopełniacz obu liczb brzmi kompanii - tej i tych. Z tego, że "Mały słownik języka polskiego" podaje formę dopełniacza lp. nie wynika jeszcze, że forma dopełniacza lm. musi być inna. Nawiasem mówiąc, wszystkie rzeczowniki zakończone w dopełniaczu liczby pojedynczej na -ii tak samo kończą się w liczbie mnogiej. Może je Pan poznać po tym, że w mianowniku lp. mają zakończenie -ia wymawiane [-ja], np. amfibia [czyt. amfibja], terapia [czyt. terapja], mania [czyt. mańja], ale Mania [czyt. mańa] i dlatego Mani Kowalskiej, a nie Manii Kowalskiej.

— Mirosław Bańko

Polszczyzna aktów prawnych

Czytając ustawy, rozporządzenia ministrów i inne przepisy, nabieram przekonania, że nikt ich nie sprawdza pod kątem poprawności językowej. Myślę, że inicjatywa Rady Języka Polskiego zmierzająca do uporządkowania tego problemu byłaby bardzo cenna. Tysiące osób codziennie zagląda do różnych aktów prawnych. Z pewnością język, jakim są pisane, odciska swoje piętno na codziennych obyczajach językowych nie tylko prawników, dziennikarzy, ale także - za ich pośrednictwem - ogółu społeczeństwa, powinien zatem być wzorem. Czy istnieje funkcja sekretarzy sejmowych czuwających nad ostateczną formą zapisanego prawa? Podejrzewam, że niestety nie. Jestem przekonana, ze Rada może zaproponować jakieś skuteczne rozwiązanie tego problemu.

Proszę o rozstrzygnięcie sprzeczności zapisanej w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny: Hasło art.: "Decyzję podjęto na podstawie art. 20 [bez kropki] kodeksu cywilnego." Hasło par.: "Został skazany na podstawie art. 148. [kropka], par. 2 [bez kropki] kodeksu karnego". Będę niezwykle wdzięczna za jednoznaczną opinię dotycząca stawiania lub niestawiania kropek po takich zapisach. (...)

Czy powinno się stosować przecinki w zapisie art. 20 §10 ust. 7 pkt 2 (...)?

Jest umowa kupna, umowa sprzedaży. Czy określenie umowy związanej ze zleceniem to umowa zlecenia czy umowa-zlecenie?

Z niecierpliwością czekam na rozstrzygnięcie moich wątpliwości i zaręczam, że dzielę je z co najmniej kilkoma tysiącami osób. Bardzo proszę o odpowiedź. Przesyłam ukłony

Agnieszka Balcerak

Pani Agnieszko,

Taka instytucja istnieje, jest specjalna komórka językowa! Ale w najlepszym towarzystwie trafiają się niedociągnięcia, nawet, jak sama Pani zauważyła, w SPP pojawiają się błędy (drukarskie) i przeoczenia. Niemniej poruszę tę sprawę na najbliższym posiedzeniu Prezydium Rady.

Słowniki interpunkcji (np. prof. Podrackiego) podają, że po numerze porządkowym zapisanym cyfrą arabską zasadniczo stawia się kropki (w 2. tomie), choć, gdy mowa o godzinie i gdy wyraz godzina jest wymieniony, kropki się nie stawia (po godzinie 5 przyjdę). Nie jest to opinia podzielana przez wszystkich językoznawców, ale można ją zalecać. Jestem jej zwolennikiem.

Przecinków po tych numerach nie stawiałbym, gdyby mowa była najpierw o części mniejszej, potem o większej (punkt 3. par. 10. - bo to punkt trzeci paragrafu dziesiątego); gdy odwrotnie, stawiałbym (par. 10., pkt 3. - bo to paragraf dziesiąty, punkt trzeci).

Co do umowy, myślę, że z punktu widzenia języka obie wersje są poprawne, bo umowa i zleceniem być może (umowa-zlecenie), i zlecenia dotyczyć (umowa zlecenia), czego o kupnie np. już powiedzieć nie można, jako że umowa nie jest kupnem.

Pozdrawiam serdecznie

— Jerzy Bralczyk

Interpunkcja w wyliczeniach

Dlaczego na stronie "slowniki.pwn" po dwukropku i wypunktowaniach pytania rozpoczynają się dużą literą? Generalnie - jak rozpoczynać wyliczenia po dwukropku, wypunktowane, jeżeli:

- są pojedynczymi słowami;

- są zdaniami pojedynczymi;

- każdy punkt składa się z kilu zdań (lub różnie);

- poszczególne punkty mają na końcu średnik

Chodzi Pani zapewne o stronę główną naszej poradni. Otóż przykładowe pytania dlatego podano po dwukropku wielką literą, że są pełnymi zdaniami. Gdyby nie były zdaniami, należałoby je zapisać małą literą.

Pyta Pani też o pisownię wyliczeń w sytuacjach, gdy niektóre punkty są zdaniami, a inne nie. Cóż, wyliczenia takie nie są eleganckie, brak im konsekwencji i trudno wymagać od nich konsekwentnej ortografii.

Jeśli poszczególne punkty mają na końcu średnik, to nie powinny zaczynać się wielką literą. Można je wtedy zamykać kropką, ale nie ma takiego obowiązku, gdyż znak wyliczenia sam jest dostatecznym sygnałem, że skończył się jeden punkt i zaczyna następny. Zwłaszcza w tekstach, w których układ graficzny jest nie mniej ważny niż treść (np. w ogłoszeniach lub na okładkach), unika się niepotrzebnych znaków przestankowych.

Więcej informacji o interpunkcji w wyliczeniach podaje Kieszonkowy słowniczek interpunkcyjny PWN, s. 62-65.

— Mirosław Bańko

---