RYNEK
Pojęcie „ rynek „ wywodzi się od niemieckiego słowa „ ring „ oznaczającego miejsce dokonywania transakcji handlowych. W rzeczywistości jednak można spotkać wiele odniesień do pojęcia „rynek”.
Po pierwsze, jest on określany jako miejsce zawierania i przeprowadzania transakcji kupna - sprzedaży. Współcześnie jednak jest to zbyt wąskie ujęcie problemu, gdyż obok rynków tradycyjnych funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby i nie ma bezpośrednich kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami np. giełda papierów wartościowych.
Po drugie, rynek jest definiowany także jako ogół warunków, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych. Jednak i takie określenie rynku nie jest pełne. W rzeczywistości na rynku nie musi dojść do zawarcia kontraktów pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego; mamy bowiem często do czynienia w praktyce ze stanami nierównowagi.
Biorąc pod uwagę wskazane problemy terminologiczne określimy rynek jako ogół stosunków, warunkujących decyzje podmiotów uczestniczących w wymianie handlowej. Podmiotami tymi są nabywcy, tworzący i kształtujący stronę popytową rynku oraz sprzedawcy ( producenci ), reprezentujący stronę podażową. Podmioty te dążą do zawarcia kontraktu na jak najkorzystniejszych dla siebie warunkach, stąd też istota rynku polega na konfrontacji i kompromisie pomiędzy zamierzeniami
( planami ) sprzedawców a nabywców. Pierwsi, dążąc do maksymalizacji swojej funkcji celu, którą jest maksymalizacja zysku, starają się aby ceny rynkowe wytwarzanych przez nich produktów były jak najwyższe i cieszyły się zainteresowaniem klientów. Z kolei nabywcy, dążąc do maksymalizacji użyteczności całkowitej starają się nabyć towar po jak najniższej cenie. Ten konflikt interesów jest jedną z podstawowych cech rynku.
Rynek jest zatem odzwierciedleniem stosunków, które nie mają jednolitego charakteru. Mogą one bowiem przyjmować dwie postacie.
Po pierwsze zachodzą one pomiędzy sprzedawcami a nabywcami
( procesy negocjacyjne )
Po drugie, stosunki zachodzą również między samymi sprzedawcami oraz między nabywcami.( procesy konkurencyjne ).
Rys. 1.1. Rynek jako ogól stosunków
S N
Stosunki wymiany
Stosunki równoległe
S N
Stosunki wymiany
Pierwotne znaczenie dla warunków funkcjonowania rynku mają stosunki wymiany, zachodzące pomiędzy stroną popytową a podażową, zaś stosunki równoległe mają wtórny względem nich charakter. Wynika stąd, że istota rynku opiera się o stosunki wymiany a procesy konkurencji są efektem wtórnym. Wymiana jest skutkiem specjalizacji i podziału pracy a jej celem jest alokacja dóbr zgodnie z zapotrzebowaniem na nie. Wymiana dochodzi do skutku, ponieważ obie strony wymieniają to, co jest dla nich mniej korzystne, na to, co przynosi im większe korzyści.
Zawarcie kontraktu kupna - sprzedaży jest finalnym efektem takich działań jak: ujawnienie przez sprzedawców zamiaru sprzedaży a przez nabywców chęci i gotowości zakupu, wzajemna konfrontacja ujawnionych planów, uruchomienie mechanizmu przetargowego wskutek czego następuję zawarcie porozumienia cenowego ( cena równowagi ), określającego jednocześnie rozmiary zawartych transakcji ( wielkość równoważąca rynek ).
O ile zatem niezbędnym warunkiem funkcjonowania rynku jest ujawnienie przez nabywców i sprzedawców swoich zamiarów, o tyle w trakcie uruchamiania mechanizmu przetargowego dojść może do zmian tych planów. Oczywiście procesy negocjacyjne mają złożony charakter i obejmują takie uzgodnienia jak np. rodzaj produktu, techniczne warunki wymiany ( warunki dostawy, płatności, gwarancji itp. ).
Stosunki wymiany ( proces negocjacyjny ) przebiegają najsprawniej w warunkach nieograniczonego mechanizmu rynkowego ( wolnego rynku ), kiedy cena kształtowana jest wyłącznie siłami popytu i podaży. Jeżeli cena przestaje być składnikiem procesu negocjacyjnego pomiędzy sprzedawcami a nabywcami, a zatem mechanizm rynkowy zostaje ograniczony ( np. przez zmonopolizowanie gospodarki, ingerencję rządu itp. ), proces negocjacyjny przestaje odgrywać kluczowe znaczenie w procesie gospodarowania.
W praktyce wymiana ma obecnie charakter towarowo - pieniężny, stąd współczesne gospodarki noszą miano towarowo - pieniężnych. Oznacza to, że pieniądz jest ekwiwalentem umożliwiającym wymianę towaru ( usługi ) na pieniądz a następnie pieniądza na towar ( usługę ). Ułatwia to proces wymiany i stwarza warunki do rozprzestrzeniania się procesów wymiany handlowej. W dawnych systemach społecznych występowała jednakże gospodarka naturalna, w której wymiana nosiła miano barterowej ( towar za towar ) i odbywała się bez użycia pieniądza.
Stosunki równoległe
Jak już wspomnieliśmy, stosunki równoległe, polegające na procesach konkurencji pomiędzy samymi sprzedawcami bądź samymi nabywcami są wtórnym efektem wymiany handlowej. Treścią tych stosunków jest konfrontacja zamiarów jednych sprzedawców z planami innych i zamiarów jednych nabywców z dążeniami pozostałych.
Procesy konkurencyjne polegają na przedstawianiu na rynku przez sprzedawców bądź nabywców, dążących do realizacji swoich własnych, indywidualnych interesów, ofert korzystniejszych od innych. Obejmują one zatem gromadzenie i porządkowanie przez podmiot w nich uczestniczący informacji o zachowaniu pozostałych podmiotów oraz ustalenie metody reakcji podmiotu na postępowanie innych uczestników gry rynkowej. Podstawą tych procesów jest stale ujawniany konflikt interesów podmiotów rynkowych, co wytwarza dążenie do zwiększania własnych korzyści kosztem korzyści osiąganych przez konkurentów lub przynajmniej do przeciwdziałania zmniejszaniu korzyści, które mogłyby wystąpić pod wpływem działania konkurentów.
W praktyce procesy konkurencyjne przybierają odmienną postać, gdyż konkurencja może odbywać się w formie cenowej bądź niecenowej. Dotyczyć może ona bowiem nie tylko wysokości żądanej ceny, ale także jakości produktu, jego wyglądu, trwałości, a nawet technicznych warunków sprzedaży ( formy i terminy płatności, kwestia transportu, gwarancji itd. )
Rynek określić możemy zatem jako formę nawiązywania kontaktów pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny, w wyniku której określone zostają ceny oraz ilości nabywanych i sprzedawanych dóbr czy usług.
Elementy rynku
Rynek jest areną gry, prowadzonej przez sprzedawców i nabywców. Arena ta ma trzech uczestników : popyt, podaż i ceny. Elementy te i ich zachowanie kształtują warunki rynkowe, w jakich działają podmioty gospodarcze.
Ceny.
Cena to suma pieniędzy, jaką należy zapłacić sprzedawcy w zamian za nabycie towaru czy usługi. Wyraża ona zatem wartość wytworzonego produktu a w efekcie kształtuje koszty utrzymania gospodarstw domowych i zyskowność producentów.
Ceny determinują przebieg procesów gospodarczych a jednocześnie określają wielkość produkcji i konsumpcji. Spełniają więc na rynku istotne funkcje.
Funkcja informacyjna cen polega na dostarczaniu danych wyrażonych za pomocą jednostek pieniężnych dla prowadzenia rachunku ekonomicznego. Oznacza to, że ceny informują każdy podmiot działający na rynku o poziomie jego dochodów, kosztów, zysków itp. Na podstawie tych parametrów podejmowane są decyzje o zmianie wielkości i struktury zarówno produkcji, jak i konsumpcji.
W cenach wyraża się również mierniki ekonomiczne takie jak np. Produkt Krajowy Brutto, krajowe inwestycje prywatne, wielkość wydatków rządowych, wartość eksportu itd.
Funkcja redystrybucyjna i alokacyjna cen polega na podziale dochodów pomiędzy uczestnikami rynku. Ceny obejmują bowiem różnego rodzaju marże, prowizje, zyski, podatki, cła, opłaty przenosząc siłę nabywczą od jednych do innych podmiotów. W praktyce jednak funkcja ta jest mocno ograniczona ze względu na aktywną i bierną działalność na rynku państwa w każdym systemie gospodarczym. Dystrybuując dochody, ceny równocześnie alokują zasoby w gospodarce tak, że trafiają one do branż, gałęzi, dziedzin produkcji, charakteryzujących się wyższą zyskownością z dziedzin mało rentownych.
Funkcja bodźcowa cen polega na motywowania do określonego działania uczestników rynku. Określając poziom otrzymywanych dochodów, ceny determinują odpowiednie zachowania podmiotów, służące zwiększeniu własnej korzyści. Oznacza to, że gospodarstwa domowe dążące do zaspokojenia swoich potrzeb poprzez kształtowanie popytu rynkowego, w efekcie stałego monitorowania i porównywania cen podejmują decyzje o zmianach wielkości popytu. Z kolei przedsiębiorcy wyliczając swoje przychody i koszty, a w konsekwencji wskaźniki zyskowności, rentowności itd., kształtują na ich podstawie rozmiary rynkowej podaży.
Ogólnie rzecz ujmując, konflikt interesów dwóch stron prowadzi je do odmiennych zachowań. Rosnące ceny są na pewno bodźcem pobudzającym producentów lecz jednocześnie parametrem zniechęcającym nabywców. Odwrotnie jest w przypadku spadku cen.
Opierając się na specyfice gospodarki wolnorynkowej i administrowanej możemy analizować ceny z punktu widzenia ich elastyczności ( siły reakcji ).
Mówiąc o cenach wolnorynkowych, mamy na myśli ceny ukształtowane przez relacje popytu i podaży w warunkach nieograniczonego mechanizmu rynkowego. Jednak obok nich, w praktyce w gospodarce rynkowej funkcjonują również ceny administracyjne. Ich specyfika polega na zewnętrznym ustalaniu przez rząd lub agendy rządowe dolnych bądź też górnych pułapów cenowych na wybrane produkty czy usługi, co w efekcie prowadzi do powstawania na rynku nadwyżek lub niedoborów ( stanów nierównowagi ). Zamrożone na ustalonym poziomie ceny, nie mogą giętko ( elastycznie ) dostosować się do zmian innych elementów rynku i przywrócić zachwianej równowagi. Na tej podstawie możemy mówić o cenach elastycznych i sztywnych. Pierwsze natychmiast i ostro reagują na zmiany popytu i podaży, drugie nie wykazują żadnego dostosowania.
Popyt.
Popyt jest wyrazem ujawnionych zamiarów zakupu dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie cen rynkowych, wysokości dyspozycyjnych dochodów, indywidualnych gustach i preferencjach, ilości i strukturze wiekowej nabywców itd. ). Mierzony jest on ilością nabywanych produktów przy danej cenie w danym czasie. Popyt jest strumieniem, co oznacza, że celem ekonomisty jest zbadanie przepływu towarów od sprzedawcy do nabywcy w pewnym okresie czasu ( miesiącu, dniu, kwartale, roku itd. ).
Dokonujący na rynku zakupów konsumenci, kształtują rozmiary jednej z dwóch sił rynkowych - popytu. Proces nabywczy każdej jednostki odbywa się przy tym w odmiennych warunkach, wyznaczonych np. poziomem ceny rynkowej, wysokością otrzymywanych dochodów, gustami itd. Jednak ze względu na występowanie zjawiska rzadkości i ograniczoną siłę nabywczą konsumentów nie wszystkie potrzeby ( popyt potencjalny ) mogą być zaspokojone. Ekonomia zajmuje się więc tylko popytem efektywnym ( popartym możliwościami finansowymi ), badając jego determinanty i właściwości, próbując wyjaśnić czym jest popyt i jak wpływa on na wyznaczanie ceny.
Popyt ulega zmianie pod wpływem wielu czynników, z których część związana jest z rynkiem, spora ilość jednak leży poza nim, jak np. czynniki społeczne ( wiek, wykształcenie itp. ).
Podaż.
Podaż jest wyrazem ujawnionych zamiarów sprzedaży dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie kosztów, postępie naukowo - technicznym, dostępności zasobów, rozmiarach zgłaszanego na rynku zapotrzebowania itd. ). Mierzony jest on jest ilością sprzedawanych przy danej cenie produktów w danym czasie.
Podaż jest podstawą zaspokojenia rynkowego popytu. Rozmiary podaży mają jednak wyznaczone granice. Dolną granicę stanowi próg rentowności, wyznaczający minimalną opłacalną ( przynoszącą zyski ) skalę produkcji. Górne rozmiary wyznaczone są dostępnością nakładów produkcyjnych i efektywnością ich zastosowania, a więc produkcją potencjalną. Kolejnym ograniczeniem rozmiarów podaży jest czas, rozpatrywany w ekonomii jako krótki i długi okres. Oczywiste jest, że w długim okresie podaż jest bardziej elastyczna ( ma większą możliwość zwiększenia swoich rozmiarów ) niż w krótkim, gdzie często nie może odpowiedzieć na zwiększone zapotrzebowanie zgłaszane przez nabywców, ze względu na ograniczenia techniczne, kapitałowe, technologiczne itd.
Dostępna na rynku ilość danego towaru lub danej usługi to rynkowa podaż. Maksymalne rozmiary produkcji ( produkcję potencjalną ) wyznaczają możliwości wytwórcze gospodarki, nagromadzone zapasy oraz możliwości importowe. W praktyce jednak oferowane na rynku ( faktyczne ) ilości towarów nie są równe potencjalnej produkcji w kraju.
Po pierwsze, w rzeczywistości nie wszystkie czynniki wytwórcze znajdują zastosowanie a zatem możliwości produkcyjne nie są w pełni wykorzystywane. Po drugie, część krajowej produkcji zostaje wyeksportowana lub zużyta na wewnętrzne potrzeby, nie trafiając w ogóle na rynek ( np. produkcja na własne potrzeby gospodarstw rolnych, straty i ubytki itd. ). Z drugiej strony krajowa podaż dóbr i usług uzupełniana jest przez towary importowane z zagranicy.
Można zatem stwierdzić, że faktyczną wielkość produkcji oferowaną na rynku, wyznacza stopień wykorzystania możliwości produkcyjnych kraju.
Rynkowa podaż danego towaru jest zatem sumą indywidualnych podaży tego dobra oferowanych przez wszystkich producentów, wytwarzających na danym rynku.
Podaż, podobnie jak popyt ulega zmianom po wpływem czynników cenowych, jak i pozacenowych.
Wolny i ograniczony mechanizm rynkowy
Mechanizm rynkowy jest związkiem przyczynowo - skutkowym, jaki zachodzi pomiędzy elementami rynku czyli podażą, popytem i ceną. Każdy z tych elementów ulega bowiem zmianie ( zarówno w krótkim, jak i długim okresie ), determinując zachowanie pozostałych.
Istotą mechanizmu rynkowego są wyżej opisane procesy negocjacyjne i konkurencyjne oraz ukształtowana w ich efekcie cena rynkowa towaru, będącego przedmiotem wymiany handlowej. Mechanizm rynkowy jest regulatorem zdolnym do samodzielnego wyrównywania wszelkich stanów nadwyżek bądź niedoborów rynkowych. W zależności od panujących w danej gospodarce warunków możemy mówić o konkurencyjnym mechanizmie rynkowym ( wolny rynek ) lub też o ograniczonym mechanizmie rynkowym ( gospodarka regulowana ).
Konkurencyjny mechanizm rynkowy występuje wyłącznie na rynku doskonale konkurencyjnym, na którym działa wiele małych podmiotów tak, że posiadają oni małe udziały w rynku, a zatem samodzielnie nie mogą wpływać na rozmiary popytu czy też podaży i poziom rynkowych cen. Żadna z indywidualnych decyzji pojedynczego uczestnika rynku nie zachwieje osiągniętą równowagą. Jeżeli jednak na skutek czynników zewnętrznych zmiany któregoś z elementów rynku nastąpią, to samoistnie uruchomi się mechanizm korygujący wszelkie deformacje. W ten oto sposób konkurencyjny mechanizm rynkowy oczyszcza rynek z ewentualnych nadwyżek i niedoborów.
Ograniczony mechanizm rynkowy pojawia się w sytuacji, gdy ceny podlegają usztywnieniu tak, że nie mogą one elastycznie usuwać nadwyżek i niedoborów. Sytuacje takie zachodzą w przypadku m.in. ingerencji państwa w procesy ekonomiczne ( np. polityka podatkowa, subwencje, dotacje, ustalanie administracyjnie cen na wszystkie bądź niektóre towary, ustalanie pułapów zmian cen itd. ). Inny przykład to monopolizacja gospodarki, kiedy to jeden, duży podmiot gospodarczy sam kształtuje stronę podaży bądź też popytu i „ dyktuje „ warunki rynkowe.
Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nawet wolny mechanizm rynkowy ulega pewnym ograniczeniom. Jest nim powszechny problem rzadkości zasobów. Zgłoszenie większego efektywnego zapotrzebowania, jak i zwiększenie oferty producentów ( sprzedawców ) może napotkać ograniczenia w sferze realnej
( materialnej, rzeczowej ). Dostępność nakładów czynników produkcji wyznacza zatem granice możliwości produkcyjnych mierzone tzw. produkcją potencjalną, a zatem wyznacza pułap dla możliwości zaspokojenia naszych ludzkich potrzeb.
Rodzaje rynków.
Rynek można rozpatrywać z różnego punktu widzenia np. przedmiotu obrotu, podmiotów ujawniających swoje zamierzenia, zasięgu terytorialnego, formy legalności, jego struktury podmiotowej itd. Na tej podstawie wyodrębniany rodzaje rynków, które następnie, w miarę potrzeb możemy dezagregować. Jednak cechą mechanizmu rynkowego jest to, że tak samo działa on w skali mikro - , jak i makro.
Z punktu widzenia przedmiotu wymiany rodzaje rynku powstają w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany.
Po pierwsze możemy stwierdzić, że przedmiotem wymiany rynkowej są rzeczy ( produkty ), usługi ( odpłatne świadczenia niematerialne ) oraz czynniki wytwórcze
( praca, kapitał i ziemia. Takie podejście upoważnia nas do wyodrębnienia rynku :
towarowego
usług
czynników wytwórczych
Dezagregacja polegać tu będzie na wyodrębnieniu rynków cząstkowych, z których składa się każdy z w.w. rynków. Np. rynek towarowy podzielić można na rynki branżowe a te z kolei, na rynki poszczególnego dobra ( np. rynek złota, rynek węgla, rynek pszenicy itd. ) Rynek czynników wytwórczych tworzy rynek pracy, kapitału i ziemi.
Po drugie, możemy określić rynek jako przepływ materialny i finansowy. Pozwala nam to wyodrębnić rynek realny i finansowy. Pierwszy rodzaj opisuje sferę realną ( meterialno - rzeczową ), drugi zaś sferę finansową ( przepływ pieniądza i kapitału ).
Można także mówić o rynku dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Produkcja pierwszych z nich zaspokaja bieżące potrzeby nabywców, drugich zaś przyszłe potrzeby.
Z punktu widzenia struktury podmiotowej rynku, rodzaje rynku powstają w oparciu o porównywanie cech ekonomicznych, sklasyfikowanych w odpowiedni sposób grup producentów. Pod uwagę bierzemy tu ilość i rozmiary producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru ( jednorodny czy zróżnicowany ), bariery wejścia i wyjścia z rynku ( łatwośćkonsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia ), możliwość kształtowania cen rynkowych.Na tej podstawie ekonomia analizuje zachowanie się podmiotów gospodarczych w takich warunkach rynkowych jak np. monopol, oligopol, konkurencja doskonała itp. Ich właściwości przedstawia poniższa tabela.
Cecha |
Liczba firm |
Produkt |
Możliwość kształtowania ceny |
Wejście i wyjście z rynku |
Przykłady |
Konkurencja doskonała |
Dużo małych |
Homogeniczny |
Żadna |
Brak barier |
Rynek rolny |
Monopol |
Jedna duża |
Nie posiadający substytutów |
Olbrzymia, choć ograniczona rozmiarami popytu rynkowego |
Bardzo trudne, choć w długim okresie możliwe do przezwyciężenia |
Sieć energetyczna, |
Konkurencja monopolistyczna |
Wiele |
Zróżnicowany |
W wąskim zakresie |
Względnie łatwe |
Handel detaliczny |
Oligopol |
kilka |
Zróżnicowany lub standaryzowany |
Ograniczona zachowaniem innych oligopolistów |
Poważne przeszkody |
Rynek samochodów, stali |
Z punktu widzenia przestrzeni terytorialnej możemy mówić o rynku wewnętrznym ( krajowym ) i zewnętrznym ( globalnym ). Możemy także wyodrębnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, kontynentalny, światowy, międzynarodowy.
Biorąc jako kryterium stopień legalności rynku wyodrębniamy rynek formalny
( akceptowany społecznie mechanizm rynkowy ) i rynek nielegalny ( tzw. czarny rynek lub szara strefa gospodarki ), charakteryzujący się zazwyczaj społeczną szkodliwością i silnym zdeformowaniem procesów rynkowych.
\
POPYT
Popyt kształtowany jest na rynku przez stronę nabywców. Podlegają oni w swych decyzjach wpływowi rozmaitych czynników natury ekonomicznej, społecznej, ludzkiej. Stąd funkcja popytu jest funkcją wieloczynnikową. W praktyce jednak ograniczymy się do przedstawiania popytu jako zależności pomiędzy poziomem ceny a rozmiarami zapotrzebowania.
DETERMINANTY POPYTU
Dla potrzeb analizy ekonomicznej czynniki kształtujące rozmiary popytu można podzielić na dwie podstawowe grupy :
cena rozpatrywanego dobra
czynniki pozacenowe ( ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, wysokość dyspozycyjnego dochodu, indywidualne gusta i preferencje )
.
Wśród tych determinantów znajdują się takie, które można mierzyć ( ich zależność z popytem można przedstawić matematycznie - np. cena, wielkość dochodów ) oraz takie, które są niemierzalne ( np. indywidualne preferencje każdego nabywcy ). W przypadku tych ostatnich, ekonomia stara się wskazać ogólne kierunki ich oddziaływania.
Cena rozpatrywanego dobra lub usługi
Prawo popytu
Zależność między poziomem ceny a wielkością zgłaszanego zapotrzebowania na dane dobro nosi miano prawa popytu. Mówi ono, że przy pozostałych czynnikach ( pozacenowych ) stałych, wzrost ceny oznacza spadek wielkości popytu i odwrotnie, gdy cena spada, rozmiary zapotrzebowania rosną. Graficzną prezentacją prawa popytu jest typowa - ujemnie nachylona krzywa popytu.
Krzywa popytu
Ustalono, że w przeważającej liczbie przypadków ( o pozostałych nieco później ) , popyt zmienia się w odwrotnym kierunku do zmian cen. Tę funkcjonalną zależność popytu względem ceny Q = f ( P ) przedstawia ujemnie nachylona krzywa DD ( krzywa popytu ). Pokazuje ona, jakie ilości dobra konsumenci chcą nabyć przy różnych poziomach cen, w sytuacji gdy niezmienne są ich dyspozycyjne dochody, gusta, ceny innych towarów i pozostałe warunki.
Przyjmijmy, że student dysponuje miesięcznym dochodem w wysokości 100 zł i w całości pragnie go przeznaczyć na zakup płyt CD. W zależności od ceny tego towaru zmieniają się możliwości nabywcze konsumenta, co ilustruje poniższa tabela.
|
Zapotrzebowanie ( sztuki ) |
|
10 |
|
5 |
|
2 |
100 |
1 |
Nanosząc dane z tabeli na układ współrzędnych otrzymujemy graficzną prezentację zależności pomiędzy ceną a wielkością zgłaszanego przez studenta zapotrzebowania na płyty CD, czyli krzywą popytu indywidualnego.
Jej urywany przebieg wynika z niedoskonałej podzielności zarówno jednostek pieniężnych, jak i samego towaru. Analizę przeprowadziliśmy bowiem wyłącznie dla czterech wybranych poziomów cen, pomijając przy tym jej pośrednie wysokości np. 98 zł, 55,5 zł, 42,33 zł itd. To samo dotyczy płyt CD, których nie można kupić np. 1,4 sztuki. Jeżeli jednak pominiemy kwestię niedoskonałej podzielności interesujących nas kategorii, to otrzymamy wygładzoną krzywą popytu indywidualnego, która zobrazuje nam rozmiary popytu przy każdym możliwym poziomie ceny.
Cena
Wielkość zapotrzebowania
Charakterystyczną cechą tego wykresu jest odwrotne niż stosowane w matematyce oznaczenie osi, bowiem zmienna zależna ( wielkość popytu ) jest tutaj oznaczona na osi odciętych zaś zmienna niezależna ( poziom ceny ) na osi rzędnych. Zabieg ten jest słuszny dla przeprowadzenia czytelnej analizy zachowań całego rynku.
Analizując wpływ ceny rozpatrywanego towaru na wielkość zapotrzebowania posuwamy się wzdłuż krzywej popytu DD :
w górę ( jeśli cena dobra rośnie a wielkość popytu spada )
w dół ( jeśli cena dobra spada a wielkość popytu rośnie ).
Chcąc np. dowiedzieć się, jak zmieni się wielkość popytu studenta na płyty CD przy wzroście ceny z 10 zł do 50 zł, musimy przesunąć się wzdłuż krzywej popytu w górę, odczytując wielkość indywidualnego zapotrzebowania na kasety przy wyższym poziomie ceny. Okazuje się w takiej sytuacji, że nasz student będzie zmuszony ograniczyć swoje zakupy z 10 do w sztuk miesięcznie. Podobne działanie wykonujemy, jeżeli cena analizowanego dobra spada.
Przyczyny działania prawa popytu są dość oczywiste. Kiedy cena dobra wzrasta, niektórzy nabywcy redukują jego zakupy, inni zaś w ogóle rezygnują z nabywania tego towaru. Z reguły bowiem każdy produkt posiada substytut ( dobro zastępujące ), co umożliwia zaspokojenie tej samej potrzeby, choć w nieco odmienny sposób np. zamiast masła można kupić margarynę a nasz student zamiast płyt CD może nabyć kasetę magnetofonową. Istotną kwestią jest także zmiana sytuacji finansowej konsumenta, którego siła nabywcza - przy stałym dochodzie nominalnym i rosnących cenach - pogarsza się ( zmniejsza się dochód realny ). W ekonomii opisane zjawiska nazywane są efektem substytucyjnym i dochodowym i wyjaśniają opadającą krzywą popytu rynkowego.
Efekt substytucyjny.
Obserwowany przy wzroście ceny spadek konsumpcji jest spowodowany m.in. działaniem tzw. efektu substytucyjnego. W sytuacji gdy wzrasta cena jednego dobra, zaś ceny pozostałych towarów nie ulegają zmianie, dobro to staje się relatywnie droższe. Inaczej mówiąc zmienia się jego cena w relacji do pozostałych towarów. Aby utrzymać dotychczasowy poziom kosztów utrzymania konsumenci starają się zastąpić drożejące dobro innym, względnie tańszym - substytutem, który zaspokoi tę samą potrzebę. Wyobraźmy sobie np., że przy innych cenach stałych i niezmiennym dochodzie, wzrasta cena biletów do kina. W takim przypadku ludzie będą poszukiwać tańszych źródeł rozrywki np. przedstawienia teatralne, kasety video itp. Obserwowany przez nas student mógłby dojść do wniosku, że zakup płyty CD po cenie 100 zł jest „drobną przesadą” a wtedy najprawdopodobniej nasz meloman kupowałby tylko najciekawsze dla siebie pozycje.
Efekt substytucyjny uwidacznia się także po drugiej stronie rynku- u przedsiębiorców. Kiedy wzrastają koszty ( cena ) jednego z czynników wytwórczych, przestawiają oni swoje metody produkcji w taki sposób, aby droższe nakłady zastąpić relatywnie tańszymi. Dzięki temu mogą oni wytwarzać ten sam produkt przy najniższym koszcie całkowitym, podobnie jak konsumenci kupują swoją satysfakcję po najniższym koszcie. Jednym z przykładów jest np. zastępowanie w posiadanych przez firmę środkach transportu paliwa, gazem. Drobny zabieg techniczny w samochodzie umożliwia bowiem zmniejszenie kosztów transportu, a to prowadzi do zwiększenia zyskowności.
Efekt dochodowy
Kolejnym wytłumaczeniem spadku popytu w przypadku wzrostu cen jest tzw. efekt dochodowy. Odnosi się do realnych możliwości finansowych konsumenta. Kiedy bowiem cena towaru rośnie a dochód nominalny konsumenta nie ulega zwiększeniu, jego siła nabywcza zmniejsza się, szczególnie w sytuacji, gdy drożejący towar zajmuje ważną pozycję wśród stałych wydatków. Naturalną tego konsekwencją jest zmniejszenie zakupów rozpatrywanego dobra a często i pozostałych wydatków.
Nasze założenie o przeznaczaniu całego dochodu na zakup płyt CD jest mało realne.Najprawdopodobniej student kochający muzykę faktycznie większość pieniędzy spożytkowałby na zakup płyt CD, jednak trudno przypuszczać, że zrezygnuje on zupełnie z innych wydatków np. na wyjście do kina, pubu czy na zakup modnych adidasów. Kiedy ceny
płyt CD będą coraz wyższe, a student nadal otrzymywać będzie miesięcznie 100 zł, jego sytuacja jako nabywcy wyraźnie pogorszy się, szczególnie, że większość swoich dochodów wydatkował na drożejący towar. W takim przypadku należy się spodziewać, że ograniczy on zakupy płyt CD.
Siła oddziaływania obydwu opisanych powyżej efektów jest różna w zależności od rodzaju dobra, z jakim mamy do czynienia i od indywidualnych cech konsumenta. Wiadomo na przykład, że efekt substytucyjny i dochodowy będzie słaby np. w przypadku soli, która jako wydatek nie zajmuje ważnego miejsca w naszych kosztach utrzymania ( jest relatywnie tanim produktem, kupowanym w stosunkowo niewielkich ilościach ) a poza tym nie posiada bliskich substytutów. Mówimy zatem, że popyt na sól jest sztywny, czyli nie ulega zmianie pod wpływem zmiany ceny.
Poza tym konsument może zachować się nieracjonalnie i nie zmniejszyć zakupów towaru, którego cena rośnie. Dzieje się tak np. w przypadku używek np. papierosy, alkohol itp. Chociaż produkty te są nabywane w takich wypadkach w dużych ilościach i nie posiadają substytutów , to wzrost ich ceny z reguły nie odstrasza ich nabywców.
Nietypowe krzywe popytu
Opisana powyżej generalna zasada, że wzrost ceny powoduje redukcję zapotrzebowania na dany towar nie jest zawsze prawdziwa. Na rynku obserwowane są bowiem sytuacje, gdy krzywa popytu DD nie jest ujemnie nachylona, czyli ilustruje nietypowe zachowania konsumenta.
Po pierwsze, popyt może w pewnych sytuacjach zmieniać się w tym samym kierunku, co ceny. Oznacza to, że w miarę wzrostu cen, rośnie wielkość zapotrzebowania na dany towar Jednak dla podkreślenia wyjątkowego charakteru tych przypadków, noszą one miano paradoksów.
Po drugie, popyt może w ogólne nie reagować na zmiany cen ( popyt sztywny ) lub reagować skrajnie silnie ( popyt doskonale elastyczny ). W takich sytuacjach krzywa popytu jest odpowiednio pionową lub poziomą linią prostą.
Paradoksalne zachowania popytu
Graficzną ilustracją paradoksów konsumenckich jest dodatnio nachylona ( rosnąca ) krzywa popytu DD. Wskazuje ona, że wyższym poziomom cen odpowiadają większe rozmiary zgłaszanego przez konsumenta popytu.
Cena
Wielkość zapotrzebowania
Paradoks Giffena
Pierwszy z obserwowanych na rynku paradoksów to paradoks Roberta Giffena ( 1837 - 1910 ), angielskiego statystyka, który analizował zachowania konsumpcyjne najuboższych rodzin irlandzkich pod koniec XIX wieku.
Paradoks ten związany jest z efektem dochodowym wywołanym wzrostem cen dóbr niższego rzędu ( np. ziemniaków, chleba ). Towary te mają duży udział w ogólnych wydatkach najbiedniejszych gospodarstw domowych, stąd wzrost ich ceny powoduje silny spadek ich dochodów realnych. Nietypowe zachowanie nabywców objawia się w zwiększeniu zakupów tych produktów, a zatem w zmianie struktury ogólnego spożycia.
Zjawisko to ma dość proste wytłumaczenie. W przypadku wzrostu ogólnego poziomu cen (w tym również cen dóbr niższego rzędu ), towary te i tak pozostają nadal stosunkowo najtańsze na rynku. Stąd ubogie rodziny zwiększają zapotrzebowanie na wyżej opisane produkty, rezygnując z konsumpcji pozostałych artykułów żywnościowych ( np. mięsa, warzyw, owoców itd. ).
Podsumowując, paradoks Giffena dotyczy dóbr niższego rzędu, których wzrost ceny wywołuje wystąpienie efektu dochodowego silniejszego aniżeli efekt substytucyjny. Towary cechujące się tą właściwością nazywamy „ dobrami Giffena „. Należy zauważyć, że dobra Giffena zawsze są dobrami niższego rzędu, lecz nie każdy towar niższego rzędu musi być dobrem Giffena.
Paradoks Veblena.
Kolejnym nietypowym zjawiskiem na rynku jest paradoks zaobserwowany przez amerykańskiego uczonego Thorsteina Veblena ( 1857 - 1929 ). Stwierdził on, że popyt na drogie kosmetyki zachowuje się paradoksalnie - zwyżka ich ceny traktowana jest bowiem automatycznie jako oznaka poprawy ich jakości, zaś spadek ceny- jako pogorszenie jakości. Stąd, gdy towary te drożeją wzrasta zapotrzebowanie na nie, zaś gdy ich cena spada - popyt również zostaje zredukowany.
Paradoks snoba.
Jeszcze innym przypadkiem, podobnym do opisywanego wyżej paradoksu Veblena, choć o nieco innych przyczynach jest paradoks snoba. Sytuacja ta dotyczy dóbr luksusowych ( jachty, futra, biżuteria, drogie samochody itp. ), nabywanych nie ze względu na ich wartości użytkowe, lecz na prestiż, o którym świadczy ich posiadanie. W takim przypadku, zapotrzebowanie na te dobra rośnie w miarę wzrostu ich ceny. Posiadanie bowiem drogiego, niedostępnego cenowo dla większości nabywców produktu podnosi według nabywcy jego statut społeczny. Konsumpcja ma w tym wypadku charakter ostentacyjny.
Paradoks spekulacyjny.
Kolejnym przykładem nietypowego zachowania się nabywców jest paradoks spekulacyjny. Zdarza się bowiem, że konsument nabywa towary w większej ilości, jeżeli ich cena wzrasta, przewidując jej jeszcze większy wzrost. Jeżeli zaś cena dobra spada, konsumenci powstrzymują się od zakupów.
Zjawisko takie jest podstawą funkcjonowania giełdy papierów wartościowych,
obserwowane jest również w warunkach nasilającej się inflacji.
Paradoks owczego pędu.
Często mówi się również o paradoksie owczego pędu. Polega on na nietypowym zachowaniu konsumentów w wyniku oddziaływania producentów poprzez reklamę, promowanie pewnego stylu życia, modę. Istnieje bowiem grupa nabywców, którzy kupują takie dobra jak ich znajomi, sąsiedzi i najbliższe otoczenie. Jeżeli więc obowiązujący styl nakazuje posiadanie pewnego dobra, to podnoszenie cen przez producentów wcale nie redukuje zapotrzebowania na nie - wręcz przeciwnie.
Skrajne zachowania popytu
Poza opisanymi paradoksami należy zauważyć także dwa charakterystyczne rodzaje popytu.
Pierwszym z nich jest popytu sztywny. Charakteryzuje się on brakiem jakiejkolwiek wrażliwości na zmiany ceny a jego graficzną ilustracją jest pionowa krzywa DD.
Cena ( P )
Wielkość popytu ( Q )
Popyt sztywny dotyczy dóbr, które zaspokajają podstawowe potrzeby i nie posiadają substytutów np. insulina dla cukrzyka, usługi pogrzebowe itd. Poza tym często ich cena jest stosunkowo niska tak, że jej zmiana nie ma wpływu na wielkość zgłaszanego zapotrzebowania np. sól.
Oczywiście opisywany brak reakcji ma miejsce przy kilkuprocentowej zmianie cen a nie wówczas, gdy cena zmienia się o kilkaset procent. Jednak przypadki takie zachodzą na rynku a zatem należy zdawać sobie z nich sprawę.
Drugim charakterystycznym przypadkiem jest popyt doskonale elastyczny, który krańcowo silnie reaguje na zmiany cen. Przypadek ten jest czysto teoretyczny i analizowany w modelu rynku doskonale konkurencyjnego. Interpretacja tego zjawiska jest następująca: jakiekolwiek, możliwe dla małej firmy zmiany produkcji, nie będą miały wpływu na cenę rynkową wytwarzanego towaru. Graficzną ilustracją tej sytuacji jest pozioma krzywa DD.
Cena ( P )
Wielkość popytu ( Q )
Przeanalizujmy zachowanie np. warszawskich cen w przypadku produkcji ziemniaków. Jest to towar homogeniczny ( jednakowy u każdego producenta ) a więc kupując je nie będziemy wiedzieć kto je wytworzył. Poza tym produkcja rolna charakteryzuje się z reguły występowaniem wielu drobnych wytwórców, którzy dostarczają indywidualnie relatywnie małą produkcję na rynek. Jeżeli jeden z nich postanowiłby podnieść cenę swoich ziemniaków, to nie wpłynęłoby to na cenę rynkową tego towaru a on sam najprawdopodobniej nie sprzedałby swojej produkcji. Jego nabywcy bowiem przenieśliby swoje zakupy do konkurencji, która utrzymywałaby ceny na stałym poziomie. W takiej sytuacji popyt na swój towar, rolnik uważa za doskonale elastyczny.
Dla analizy zachowań rynku i procesów dostosowawczych istotna jest zależność pomiędzy ceną a wielkością popytu. Jednak popyt można w rzeczywistości przedstawić jako funkcję wielu zmiennych - dochodów, gustów, rozmiarów rynku itd. Można także w analizowanym dotychczas układzie współrzędnych uwzględniać działanie istotnych czynników pozacenowych.
O ile badając wpływ ceny na popyt analizujemy ruch wzdłuż krzywej popytu DD, o tyle zmiany któregokolwiek z pozacenowych determinantów ilustrowane są przesuwaniem krzywej DD w prawo - jeżeli czynniki te powodują wzrost popytu, bądź też w lewo - jeżeli powodują one spadek wielkości zapotrzebowania.
Powróćmy do przykładu naszego studenta. Utrzymajmy założenie, że całość swoich dochodów przeznacza on na zakup płyt CD a ich ceny kształtują się w identyczny sposób, jak we wcześniejszym przypadku. Obecnie jednak przeanalizujemy zakupy studenta przy wzroście jego dochodu ze 100 zł do 200 zł. Obrazuje to poniższa tabela.
Cena ( zł ) |
Zapotrzebowanie ( sztuki ) przy dochodzie 100 zł |
Zapotrzebowanie ( sztuki ) przy dochodzie 200 zł |
10 |
10 |
20 |
20 |
5 |
10 |
50 |
2 |
4 |
100 |
1 |
2 |
Graficzną ilustracją opisywanego zdarzenia jest przesunięta na prawo krzywa popytu DD. Wynika z niej, że na skutek działania czynnika pozacenowego ( w naszym przypadku dochodu ) rosną rozmiary popytu przy każdym poziomie ceny.
2. Wpływ czynników pozacenowych na wielkość popytu
Dochód a wielkość popytu
Pojęcie dochodu konsumenta jest znacznie szersze aniżeli jego pieniężne wpływy z pracy zarobkowej. Obejmuje ono bowiem także niepieniężne wpływy, wcześniej zgromadzone oszczędności i inne aktywa ( np. domy, samochody itp. ), które w razie potrzeby można spieniężyć i przeznaczyć na zakupy koniecznych dóbr i usług.
Ważnym rozróżnieniem jest przy tym podział na dochód nominalny ( wyrażony w jednostkach pieniężnych ) i realny ( wskazujący siłę nabywczą konsumenta ). Analizując wpływ dochodu na zachowania konsumenckie posługiwać się będziemy kategorią rozporządzalnego dochodu realnego. Wyraża on sumę dóbr i usług, jakie można nabyć za określoną kwotę dochodu nominalnego. Zatem wysokość realnych dochodów rozporządzalnych uzależniona jest od wysokości dochodu nominalnego a także cen rynkowych.
Dochód realny wzrastać może w kilku przypadkach:
jeżeli ceny rosną wolniej niż dochód nominalny
jeżeli ceny pozostają stałe przy wzroście dochodu nominalnego
jeżeli ceny spadają a dochód nominalny jest stały bądź też rośnie
jeżeli ceny spadają szybciej aniżeli dochód nominalny
Zmiany ceny prowadzące do zmian dochodu realnego nosi w ekonomii miano dochodowego efektu zmiany ceny.
Na ogół, wzrost dochodu realnego prowadzi do wzrostu ilości nabywanego dobra, przy czym dobra zaspokajające podstawowe potrzeby są mniej wrażliwe na zmiany dochodów aniżeli dobra luksusowe.
Jeżeli na skutek wzrostu dochodu realnego, rośnie zapotrzebowanie na dobra i usługi mówimy o dobrach normalnych. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy wzrost dochodu realnego przyczynia się do spadku konsumpcji niektórych dóbr. Nazywamy je dobrami niższego rzędu. Są to towary najtańsze i przeważnie pośledniej jakości takie jak np. najtańsze wędliny,
kartofle, używana odzież .
Jeżeli ubogie gospodarstwa domowe odczuwają wzrost dochodu realnego, zmieniają nieraz strukturę swoich zakupów. Nie muszą bowiem nadal kupować dóbr poślednich, stać ich obecnie na dobra lepszej jakości i oczywiście droższe.
Wzrost dochodu w przypadku dóbr normalnych Wzrost dochodu w przypadku dóbr niższego powoduje wzrost popytu na nie rzędu powoduje spadek popytu na nie
Spadek dochodów w przypadku dóbr normalnych Spadek dochodów w przypadku dóbr niższego powoduje spadek popytu na nie powoduje wzrost popytu
Dotychczasową analizę opieraliśmy na założeniu, że ceny pozostałych dóbr pozostają na stałym poziomie. W praktyce okazuje się jednak, że ceny innych towarów mają niebagatelne znaczenie na zachowanie się popytu na inne dobra. Kierunek tego wpływu uzależniony jest od tego, czy dobra pozostają ze sobą w związku substytucji czy też są komplementarne. Dla każdego sprzedawcy istotna jest zatem wiedza nie tylko na temat rynku własnego produktu, ale również na rynku innych towarów. Przeanalizujmy, jaki wpływ na popytu rozpatrywanego dobra mają substytuty i dobra komplementarne.
Ceny dóbr substytucyjnych a wielkość popytu
Dobra substytucyjne to towary zastępujące się w zaspokojeniu tej samej potrzeby. Oznacza to, że konsument może dokonywać wymiennie zakupu jednego z tych konkurencyjnych towarów. Oczywiście stopień substytucji może być różny. Przykładowo, masło i margaryna są bliskimi substytutami, zaś telefon komórkowy i domowy aparat telefoniczny trudno uznać za doskonałe substytuty ze względu na znacznie odmienne koszty użytkowania.
Popyt na dobro substytucyjne zmienia się w odwrotnym kierunku
Jeżeli wzrasta cena dobra substytucyjnego np. masła, to popyt na drugie dobro np. margarynę rośnie. Margaryna, której cena pozostała niezmieniona staje się bowiem w takim wypadku dobrem relatywnie tańszym.
Odwrotnie jest w sytuacji, gdy spada cena jednego z substytutów. Wtedy na rynku drugiego dobra obserwujemy spadek popytu, który przenosi się na dobro relatywnie tańsze.
Graficzną ilustracją wzajemnych zależności występujących pomiędzy dobrami substytucyjnymi jest obraz dwóch rynków - substytutu, którego cena uległa zmianie oraz substytutu, którego cena pozostała stała.
Wykres a Wykres b
Rynek masła Rynek margaryny
Wzrost ceny masła, powoduje spadek zapotrzebowania na ten towar. Ilustracją tego jest ruch w górę wzdłuż krzywej popytu na masło ( wykres a ). W efekcie na rynku margaryny ( wykres b ), popyt rośnie, co przedstawia równoległe przesunięcie na prawo krzywej popytu na to dobro z poziomu DD do D'D'.
Dobra komplementarne a zachowanie popytu.
Dobra komplementarne to towary wzajemnie uzupełniające się w zaspokajaniu tej samej potrzeby, które bez siebie nie przedstawiają wartości użytkowej. Jako dobra doskonale komplementarne traktuje się np. prawy i lewy but, komputery i oprogramowanie itp. Popyt na dobra komplementarne zmienia się w tym samym kierunku.
Kiedy rośnie cena jednego z dóbr komplementarnych, popyt na nie oraz na dobra uzupełniające spada. Kiedy zaś cena jednego towaru spada, to popyt na to dobro oraz na wszystkie inne pozostające w związku wzajemnego uzupełniania się rośnie.
Wykres a Wykres b
Rynek paliwowy Rynek samochodów
Wzrost ceny dobra komplementarnego - paliwa ( wykres a ) oznacza spadek popytu na ten towar a jednocześnie redukcję konsumpcji dobra komplementarnego ( wykres b ).
Indywidualne upodobania konsumentów.
Gusta i preferencje nabywców są trudno mierzalne, jednak nie można bagatelizować ich oddziaływania na rozmiary popytu. Kształtowane przez modę, narzucony sposób życia, reklamy ulegają zmianom i determinują zachowania popytu na dobra i usługi tak, że popyt na niektóre towary podlega dużym i częstym zmianom.
Każdy z konsumentów posiada własne gusta odnoszące się do kupowanych towarów. Pojawiają się jednak modne kolory, fasony, fryzury, urządzenia wnętrz itd. W rezultacie popyt na preferowane towary wzrasta.
Przeważnie jednak moda i związane z nią gusty są zjawiskiem przejściowym stąd wzrost upodobania nabywców prowadzi do zwiększenia konsumpcji, jednak po pewnym czasie spadek zainteresowania tym asortymentem przejawia się w redukcji popytu.
Dobrym przykładem, ilustrującym opisywane zjawisko jest zaobserwowana ostatnio w krajach wysoko rozwiniętych moda na tzw. „ zdrowy styl życia”. Ma to ogromne konsekwencje w zmianach popytu na pewne rodzaje żywności, usługi rekreacyjno - sportowe itp.
Niektórzy ekonomiści twierdzą, że w sferze zainteresowań ekonomii, gdyż nie jesteśmy w stanie wyjaśnić źródeł ich powstania i ich zmian. Równocześnie nie potrafimy ich zmierzyć a w konsekwencji oszacować ich wpływu na zmiany popytu. Jednak warto zdawać sobie sprawę z ogólnego kierunku ich oddziaływania. Jeżeli atrakcyjność towaru rośnie w oczach konsumentów, to zwiększą oni zgłaszane na rynku zapotrzebowanie na ten produkt i odwrotnie.
Wielkość rynku a popyt
Wielkość rynku można mierzyć liczbą ludności, dokonujących na nim zakupów. Wzrost liczby nabywców zwiększa popyt rynkowy zaś spadek ma przeciwne konsekwencje.
Nie mniej istotna jest również struktura „ jakościowa „ rynku a więc wykształcenie nabywców, ich wiek, płeć itd. Również te czynniki określają rozmiary zapotrzebowania na niektóre towary i produkty.
Przykładem mogą posłużyć tu przewidywania liczebności przyszłych roczników demograficznych. Wzrost liczby urodzeń oznacza np. dobrą koniunkturę dla przemysłu zabawkarskiego, i innych producentów wytwarzających produkty dla dzieci.
Każda firma zabiega o nowe rynki zbytu. Nie zawsze oznacza to geograficzną ekspansję; może to być rozszerzenie swojej oferty na różne grupy wiekowe, płciowe itd.
Przewidywania przyszłych cen i dochodów
Każdy człowiek antycypuje swoją przyszłą sytuację materialną. Wyznacza ją przypuszczalny poziom przyszłego dochodu i przewidywane ceny towarów i usług. Zachowania nabywców uzależnione są w takiej sytuacji również od innych warunków zewnętrznych, takich jak np. dostępność i koszty kredytu, możliwość dokonywania zakupów ratalnych itp.
Przewidywany wzrost dochodów najprawdopodobniej skłoni nabywców do ograniczania popytu na pewne dobra i usługi. Jeżeli np. konsument spodziewa się w przyszłym miesiącu otrzymać premię, to ewentualny zakup nowych mebli może przełożyć na czas dogodniejszy finansowo.
Z kolei przewidywany wzrost cen najprawdopodobniej skłoni konsumentów do zwiększania bieżącego zapotrzebowania, aby wykorzystać obecną dogodniejszą sytuację materialną.
W rzeczywistości jednak silniejsze wydaje się oddziaływanie antycypowanych cen a nie dochodu na zachowania konsumentów. Nasze dochody bowiem nie ulegają częstym zmianom, a proces ten potrafi być bardzo rozłożony w czasie. Poza tym potrzeby konsumpcyjne wydają się większe w okresie stosunkowo niskich dochodów, kiedy młodzi ludzie zdobywają dopiero doświadczenie zawodowe ( a zatem ich zarobki są jeszcze relatywnie niskie ) .
Podsumowując wpływ czynników pozacenowych na wielkość popytu możemy stworzyć dwa wykresy porównawcze:
Wzrost popytu pod wpływem czynników Spadek popytu pod wpływem
pozacenowych czynników pozacenowych
wzrost dochodów dla dóbr normalnych a. spadek dochodów dla dóbr normalnych
spadek dochodów dla dóbr niższego rzędu b. Wzrost dochodów dla dóbr niższego rzędu
wzrost ceny substytutów c. Spadek cen substytutów
spadek ceny dóbr komplementarnych d. Wzrost ceny dóbr komplementarnych
wzrost rozmiarów rynku e. Zmniejszenie rozmiarów rynku
uatrakcyjnienie towaru w oczach nabywców f. Spadek atrakcyjności towaru
optymistyczne przewidywania cen i dochodów g. Pesymistyczne oczekiwania przyszłych
warunków gospodarowania
POPYT INDYWIDUALNY A POPYT RYNKOWY
Popyt indywidualny, to popyt zgłaszany przez pojedynczego nabywcę, kierującego się osobistymi możliwościami nabywczymi i indywidualnymi preferencjami. Każdy jednak nabywca zgłaszając swój indywidualnie ukształtowany popyt określa w pewnym stopniu rozmiary popytu rynkowego. Popyt rynkowy jest bowiem sumą popytów indywidualnych.
Graficzną krzywą popytu rynkowego otrzymujemy poprzez poziome zsumowanie indywidualnych krzywych popytu. Upraszczająco działa to tak:
popyt pana A + popyt pana B = ...... popyt pana N = popyt rynkowy.
Wyprowadzenie krzywej popytu rynkowego
PODAŻ
Pojęcie podaży może być w praktyce rozmaicie interpretowana.
Po pierwsze, może chodzić o ilość dobra, jaka oferowana jest przez sprzedawców ( producentów ) przy analizowanym poziomie ceny. Mówimy wówczas o wielkości podaży przy danej cenie.
Po drugie, może chodzić o ilość dobra, jaką sprzedawcy ( producenci ) oferują przy różnych poziomach cen. Mówimy wówczas o krzywej podaży względem ceny.
Po trzecie, może chodzić o ilość dobra, jaką oferują sprzedawcy ( producenci ) przy różnych poziomach cen i różnych wartościach innych determinantów określających wielkość podaży. Mówimy wtedy o wieloczynnikowej funkcji podaży.
Podaż jest ilością dóbr czy usług, jaki producenci ( sprzedawcy ) są chętni zaoferować przy danym poziomie cen rynkowych w określonym czasie, przy stałych pozostałych determinantach wyznaczających jej wielkość.
Wartość podaży ( Q ) wyznaczona jest zatem ilością dostępnych na rynku towarów i poziomem ich cen rynkowych. W najprostszej postaci możemy to zapisać jako :
Q = f ( P ), ceteris paribus
DETERMINANTY PODAŻY
Czynniki określające rozmiary podaży również analizuje się pod kątem:
ceny wytwarzanego dobra
czynników pozacenowych.
Cena jest jedną z wielu determinantów podaży takich jak: koszty, ceny czynników wytwórczych, ceny innych dóbr wyznaczających rentowność produkcji, technologia, cele działania firmy, oczekiwania producentów, czynniki losowe. Przyjrzyjmy się zatem bliżej, jaki wywierają one wpływ na rynkową podaż.
Cena danego dobra a podaż rynkowa
Prawo podaży
Ogólna zależność pomiędzy wielkością oferowanych na rynku dóbr i ich ceną jest jednokierunkowa. Oznacza to, że wyższym poziomom ceny towarzyszy zwiększenie podaży; jeżeli zaś rynkowa cena produkowanego dobra spada, maleje również jego podaż. Zasada ta nosi miano prawa podaży i obowiązuje wyłącznie w warunkach, gdy pozostałe czynniki określające rozmiary podaży są niezmienne.
Wytłumaczenie tego zjawiska jest dość proste. Kiedy rosną ceny wytwarzanego towaru, rośnie przychód producenta, co przy niezmienionych pozostałych warunkach produkcji ( m.in. przy stałych kosztach ) podnosi zyskowność produkcji. W takich warunkach każdy z producentów dąży do zwiększenia rozmiarów swojej produkcji; poza tym na rynek wchodzą również nowi producenci. W efekcie podaż rynkowa wzrasta.
Przy omawianiu teorii przedsiębiorstwa będziemy dowodzić, że kształt krzywej podaży względem ceny można również wyjaśnić wzrostem kosztów związanych z wytwarzaniem dodatkowych jednostek produkcji. Przy danych zasobach niektórych czynników produkcji ( zwłaszcza środków trwałych ) zwiększenie produkcji wiąże się ze wzrostem kosztów jednostkowych. Firmy oczekują zatem wyższych cen, aby zrekompensować wzrost kosztów.
Krzywa podaży
Funkcyjną zależność pomiędzy wielkością podaży a ceną rynkową ( ilustrację prawa podaży ) przedstawia graficznie krzywa podaży rynkowej SS.
Jej nachylenie, mierzone stosunkiem zmiany ceny ΔP do zmiany podaży ΔQ jest dodatnie , stąd też krzywa podaży jest krzywą rosnącą.
Cena
Wielkość podaży
Krzywa podaży rynkowej obrazuje różne wielkości podaży przy każdym poziomie ceny rynkowej. Jest ona, w przeciwieństwie do krzywej popytu, nachylona dodatnio, co wskazuje, że zmiany obu tych wielkości idą w tym samym kierunku.
Zmiany ilości podaży wywołane zmianami cen ilustrujemy ruchem wzdłuż krzywej podaży SS:
w górę, jeżeli cena rynkowa wytwarzanego dobra rośnie i wzrasta jego podaż rynkowa
w dół, jeżeli cena rynkowa wytwarzanego dobra spada i maleje jego podaż rynkowa
Nietypowe krzywe podaży
Nietypowe krzywe podaży ilustrują dwa przypadki: podaż sztywną i doskonale elastyczną. Graficznym przedstawieniem tej pierwszej jest pionowa krzywa podaży SS, zaś drugiej - pozioma.
Podaż sztywna
Cena P
Wielkość podaży Q
Podaż sztywna nie reaguje na zmiany cen, ilość oferowana przez producentów nie zmienia się pod wpływem wahań poziomu cen. Sytuacja taka odpowiada w ekonomii bardzo krótkiemu okresowi, kiedy zmiany rozmiarów produkcji są fizyczną niemożliwością dla wszystkich producentów. W tym bardzo krótkim horyzoncie czasowym, podaż nie będzie dostosowywała się do zmian cen i do zmieniającego się popytu rynkowego.
Podaż doskonale elastyczna
Podaż doskonale elastyczna skrajnie silnie reaguje na zmiany cen.
Pozacenowe determinanty popytu
Pozacenowe determinanty popytu zwiększają bądź zmniejszają podaż przy każdym poziomie cen. Graficzną ilustracją tego procesu jest równoległe przesunięcie krzywej podaży SS
w lewo, w górę, jeżeli na skutek działania pozacenowych czynników podaż uległa spadkowi
w prawo, w dół, jeżeli skutkiem działania pozacenowych czynników jest wzrost podaży
Koszty produkcji a podaż
W rachunku ekonomicznym prowadzonym przez każdego producenta koszty zajmują ważną pozycję. Wyznaczają one bowiem wysokość osiąganych zysków przy danej wielkości przychodów. Oczywiście pojęcie „ kosztów produkcji „ jest bardzo szerokie i w praktyce obejmuje wszelkie wydatki przedsiębiorstwa, niekoniecznie związane z samym procesem wytwórczym.
Przy niezmiennym poziomie przychodów, wzrost kosztów produkcji prowadzi z pewnością do spadku zyskowności przedsiębiorstw, a tym samym ogranicza podaż rynkową. Z kolei spadek kosztów produkcji stymuluje podmioty rynkowe do zwiększenia rozmiarów produkcji.
Wzrost kosztów wytwarzania Spadek kosztów wytwarzania
Wszystkie czynniki, które wpływają na poziom kosztów producenta decydują o położeniu krzywej podaży SS.
Postęp techniczno - technologiczny
Wprowadzenie nowej technologii produkcji ma na celu zmniejszenie kosztów produkcji czyli wzrost zyskowności i utrzymanie bądź poprawę pozycji konkurencyjnej zajętej na rynku.
Spadek kosztów produkcji wywołany unowocześnieniem metod wytwarzania, przy stałych cenach oferowanego produktu zwiększa zyskowność firmy. Racjonalnie postępujący producent, dążąc do maksymalizacji zysku, zwiększy w takiej sytuacji rozmiary swojej produkcji a tym samym podaż rynkową.
Wzrost kosztów produkcji wywołany stosowaniem przestarzałych metod produkcji powoduje z kolei spadek zyskowności i zmniejszenia podaży.
Na uwagę zasługuje fakt, że w krótkim okresie technikę i technologię produkcji uważamy za stałą, dopiero w długim okresie mówimy o postępie technicznym, kiedy to zostaną opracowane i wdrożone efektywne technologie wytwórcze.
Podatki i subsydia
Kolejnymi czynnikami kształtującymi koszty produkcji są instrumenty polityki państwa tzn. podatki i subsydia. Instrumenty te działają dość selektywnie różnicując siłę oddziaływania na pojedyncze podmioty.
W praktyce podatki płacone przez producentów traktowane są przez nich jako koszty związane z procesem produkcji. Podatki te bowiem odnoszą się np. do wysokości osiąganych dochodów ( podatek dochodowy od osób prawnych ), wytworzonej wartości dodanej ( podatek Vat ), a nawet do powierzchni zajmowanego lokalu produkcyjnego ( podatek lokalowy ). W takiej sytuacji, wzrost obciążeń podatkowych producentów zmniejsza ich zyskowność powodując zmniejszanie a niekiedy nawet całkowite zaprzestanie produkcji. Podaż rynkowa maleje. Z kolei redukcja obciążeń podatkowych pobudza producenta do zwiększania rozmiarów produkcji a tym samym powoduje wzrost podaży rynkowej.
W odróżnieniu od podatków, które zmniejszają zyskowność produkcji, subsydia ją zwiększają. Otrzymana z zewnątrz dopłata jest elementem zmniejszającym koszty produkcji, a zatem stymulująco wpływającym na podaż.
Dostępność czynników produkcji.
Dostępność czynników wytwórczych jest elementem określającym koszty zastosowania czynnika pracy, kapitału i ziemi. Zgodnie z zasadą: im rzadsze dane dobro, tym wyższa jego cena zwiększenie dostępności czynników wytwórczych ( np. odkrycie nowych pokładów złóż, nowych technologii wykorzystujących powszechniejsze zasoby, nowych źródeł energii itp. ) zmniejsza w perspektywie ich cenę. Spadek kosztów wykorzystania czynników wytwórczych a zatem spadek kosztów produkcji, prowadzi w konsekwencji do wzrostu podaży. Przeciwnie rzecz się ma w przypadku ograniczenia dostępności czynników wytwórczych np. w wypadku kataklizmu.
Ilość przedsiębiorstw w gałęzi
Ilość funkcjonujących w danej gałęzi firm określa zakres swobody działania i pozycję konkurencyjną pomiędzy producentami danej grupy towarowej. Zwiększenie liczby producentów oznacza zwiększenie podaży rynkowej będącej sumą indywidualnych ofert poszczególnych wytwórców. Jeżeli jednak ilość firm w gałęzi ulegnie redukcji, rozmiary podaży rynkowej również spadną.
Ceny innych towarów i usług.
Ceny innych produktów służą porównywaniu opłacalności produkcji między różnymi rodzajami produkcji. Jeżeli ceny jednych towarów pójdą w górę, producent może przestawić produkcję na ich wytwarzanie, oczekując większej zyskowności. Według powyższego wzrost opłacalności w jednych branżach, wywołany wzrostem cen wytwarzanego produktu, powoduje w konsekwencji przenoszenie czynników produkcji z dziedzin mniej rentownych do bardziej zyskownych.
Oczekiwania przyszłych warunków ekonomicznych4
Każdy producent, podobnie jak konsument, antycypuje sobie swoją przyszła sytuację ekonomiczną. Przewidywania te dotyczą rozmiarów popytu, ponoszonych kosztów, obowiązujących na rynku cen, przewidywanych rozmiarów eksportu i importu itp. Jeżeli są one optymistyczne zwiększają podaż rynkową.
Podsumowując oddziaływanie pozacenowych determinant podaży możemy przedstawić wykres porównawczy:
Wzrost podaży na skutek czynników Spadek podaży na skutek czynników
pozacenowych pozacenowych
spadek kosztów produkcji a. wzrost kosztów produkcji
unowocześnianie metod wytwórczych b. Przestarzałe metody wytwórcze
zwiększenie dostępności zasobów c. Zmniejszenie dostępności zasobów
zmniejszenie obciążeń podatkowych d. Zwiększenie obciążeń podatkowych
zwiększenie subwencji e. Zmniejszenie subwencji
zwiększenie dostępności czynników f. Zmniejszenie dostępności czynników
spadek ceny czynników wytwórczych g. Spadek cen czynników wytwórczych
spadek liczby firm w gałęzi h. Wzrost liczby firm w gałęzi
optymistyczne oczekiwania i. Pesymistyczne oczekiwania producentów
Podaż indywidualna a podaż rynkowa
Podaż rynkowa dotyczy globalnej ilości produktu lub usługi oferowanej przez wszystkich producentów na rynku. Jej ogniwami jest podaż indywidualnych wytwórców.
Graficzne wyprowadzenie podaży rynkowej polega na poziomym zsumowaniu wielkości oferowanej na rynku przy każdym poziomie cen przez każdego pojedynczego producenta ( podaży indywidualnej ).
MECHNIZM RYNKOWY I PROCESY DOSTOSOWAWCZE
Istotą mechanizmu rynkowego jest jego zdolność do regulowania procesów gospodarczych.Samoistnieprzywracaonzachwianą równowagę rynkową .Równowaga rynkowa jest to stan uzgodnienia zamiarów nabywców i sprzedawców, zakończony wyrównanymi rozmiarami popytu i podaży. Określana jest ona przez cenę równowagi i ilość równoważącą rynek.W warunkach równowagi rynkowej, przy danej cenie wielkość popytu jest równa wielkości podaży a zatem na rynku nie występują niedobry bądź nadwyżki. Ilość, jaką zamierzają nabyć konsumenci jest dokładnie taka sama, jak ilość, jaką zamierzają sprzedać wytwórcy.
Graficzną ilustracją równowagi rynkowej jest punkt przecięcia krzywej popytu i podaży. Konflikt interesów strony popytowej i podażowej, odzwierciedlony jest na poniższym wykresie odmiennymi nachyleniami krzywej DD i krzywej SS., a tak położone funkcje muszą się przeciąć przy jednym tylko poziomie ceny CE równoważącym wielkość popytu i podaży
Cena C
D S
S D
Q
Jeżeli jednak rynek zostałby wytrącony ze stanu równowagi, wówczas samoczynne mechanizmy rynkowe przywrócą ją automatycznie
Stany nierównowagi rynkowej wystąpią przy każdym poziomie ceny odbiegającym od poziomu ceny równowagi .Brak równowagi oznacza albo występowanie niedoborów rynkowych albo istnienie nadwyżki podaży nad popytem Im różnica ta jest większa tym większe nadwyżki lub niedobory.
Cena C D S
nadwyżka
C1
E
CE
C2
niedobór
Q1Q2 QE Q3 Q4 Wielkość popytu i podaży Q
Przy jakimkolwiek poziomie ceny, wyższym od ceny równowagi rynkowej
( np. C1 > CE ) wielkość podaży przekracza wielkość efektywnego zapotrzebowania rynkowego co oznacza powstanie nadwyżki podaży nad popytem ( Q4 - Q2 ).
W takiej sytuacji u producentów powstają zapasy, co związane jest z dodatkowymi kosztami ( np. przechowywania ). Jedynym sposobem zlikwidowania niesprzedanej produkcji jest obniżenie cen. Konkurujący między sobą sprzedawcy zaczną więc redukować ceny swoich wyrobów.
Obniżka cen będzie miała dwojakiego rodzaju konsekwencje.
Po pierwsze, spadek cen oznaczać będzie wzrost rozmiarów popytu(ruch po krzywej popytu) , z drugiej jednak strony prowadzić będzie jednocześnie do zmniejszenia rozmiarów podaży. W ten sposób nadwyżka będzie stopniowo zmniejszać aż do jej całkowitej eliminacji ,a rynek powróci do stanu równowagi.
Przy jakimkolwiek poziomie ceny mniejszym od ceny równowagi rynkowej
( np. C2 < CE ) rozmiary podaży są mniejsze aniżeli rozmiary popytu powstaje zatem zjawisko niedoboru rynkowego, którego poziom stanowi różnica ( Q3 - Q2 ). Cena kształtująca się poniżej ceny równowagi rynkowej nie skłania producentów do zwiększania wielkości podaży, jednak jest bodźcem do zbyt dużych w stosunku do możliwości ich realizacji zakupów.
W opisywanych warunkach cena będzie mieć tendencje do wzrostu. Producenci bowiem zdają sobie sprawę z faktu, że ich aspiracje w dziedzinie sprzedaży zostaną w pełni zaspokojone. Niedobór rynkowy oznacza dla producentów pewność ulokowania i sprzedania na rynku całej wytworzonej produkcji. Dopóki będzie on istniał, podnosząc ceny, nie ma obawy utraty rynków zbytu.
Wzrost cen przynosi w efekcie spadek zapotrzebowania i równoczesny wzrost podaży. W ten sposób niedobór rynkowy ulegać będzie stopniowej redukcji aż zostanie wyeliminowany.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że w określonym czasie na rynku występuje cena bieżąca, która zbliża się do ceny równowagi. Siły rynku utrzymują cenę bieżącą wokół ceny równowagi rynkowej, gdy w określonym czasie czynniki determinujące popyt i podaż są względnie stabilne.
Co się jednak stanie, gdy determinanty podaży bądź popytu ulegają zmianie ? Jaki wpływ wywrze to na stan równowagi rynkowej ?
Zmiany popytu a równowaga rynkowa
Jeżeli zmianie ulegnie jakikolwiek czynnik pozacenowy kształtujący rozmiary popytu rynkowego, krzywa DD ulegnie równoległemu przesunięciu. W konsekwencji przetnie się ona z krzywą podaży rynkowej SS w innym punkcie, a to oznacza inny poziom ceny równowagi i i nową ilość równoważącą rynek. Przeanalizujmy możliwe przypadki.
Osiągany w opisanych poniżej przypadkach nowy punkt równowagi rynkowej, jest konsekwencją współzależności zachodzących pomiędzy elementami rynku, których pierwotnym źródłem są zmiany wielkości popytu wywołane np. zmianami dochodów konsumentów, zmianami cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych, zmianami preferencji konsumentów czy też zmianami obciążeń podatkowych, stóp procentowych, warunków kredytowania itd.
Wzrost popytu pod wpływem Spadek popytu pod wpływem
czynników pozacenowych czynników pozacenowych
a równowaga rynkowa a równowaga rynkowa
Cena C. Cena C
D' S D
D S
D'
CE1' E1
E0 CE0 E0
CE0
CE1' E1
QE0 QE1 Q QE1 QE0 Q
Przy wzroście popytu pod wpływem czynników Przy spadku popytu pod wpływem
pozacenowych ( równoległe przesunięcie czynników pozacenowych
krzywej popytu w prawo ) nowy stan równowagi ( równoległe przesunięcie krzywej
osiągnięty zostanie przy wyższej cenie równowagi popytu w lewo ) nowy stan równowagi
i większej ilości równoważącej rynek. osiągnięty zostanie przy niższej
cenie równowagi i mniejszej ilości
równoważącej rynek
Zmiana któregokolwiek czynnika pozacenowego, prowadząca do wzrostu popytu powoduje wzrost efektywnego zapotrzebowania przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją takiego przypadku jest równoległe przesunięcie krzywej DD na prawo, do pozycji D'D'.
Przesunięcie w prawo krzywej popytu, przy danej, niezmienionej krzywej podaży, prowadzi do zmiany punktu równowagi rynkowej z E0 do E1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniejsze są zmiany popytu pod wpływem pozacenowych determinant. Zawsze jednak nowy stan równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach wyższej ceny równowagi i większej ilości równoważącej popyt.
Przeanalizujmy krok po kroku, co naprawdę dzieje się na rynku
Cena C
D D'
S
CE1 E1
CE0 E0
Popyt, podaż Q
Początkowo sytuacja na rynku kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( QD = QS ) wynosiła QE0. Na skutek wzrostu popytu pod wpływem czynników pozacenowych, wielkość podaży nie uległa zmianie i nadal wynosi QS0, zaś wielkość popytu wzrosła do poziomu QD1.. Na rynku powstał zatem niedobór ( QD1 - QS0 ) wynikający z chwilowego niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. W efekcie cena rynkowa musi wzrosnąć do poziomu CE1 i w ten sposób osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowej CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1 (przy czym CE1 > CE0 zaś Q1 > Q2)
Jeżeli natomiast zmianie ulegnie którykolwiek czynnik pozacenowy zmniejszający popyt rynkowy, to efektywne zapotrzebowanie spadnie przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją tej sytuacji będzie równoległe przesunięcie krzywej DD w lewo do położenia D'D'.
Przesunięcie w lewo krzywej popytu, przy danej, niezmiennej krzywej podaży prowadzi do zmiany punktu równowagi z E0 do E1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniej zareagował popyt na zmianę pozacenowych determinant. Zawsze jednak nowy punkt równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach niższej ceny równowagi rynkowej i mniejszej ilości równoważącej rynek.
Cena C
D' D
S
E1
CE1 E1
CE0
E0
Popyt, podaż Q
Początkowo sytuacja na rynku kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( QD oraz Qs ) wynosiła Q0. Na skutek redukcji popytu pod wpływem czynników pozacenowych, wielkość podaży nie uległa zmianie i nadal wynosi QS0, zaś wielkość popytu spadła do poziomu QD1.. Na rynku powstała zatem nadwyżka ( QS0 - QD1 ) wynikająca z chwilowego niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. W efekcie cena rynkowa musi spaść do poziomu CE1 i w ten sposób osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowej CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1( przy czym CE1 < CE0 zaś QE1 < QE0).
Zmiany podaży a równowaga rynkowa
Równowaga rynkowa może zmieniać się nie tylko pod wpływem zmian popytu, ale także na skutek zmian podaży. Podaż nie jest bowiem stabilnym elementem rynku, gdyż warunki tworzenia jej podłoża materialnego w postaci produktów i usług ulegają nieustannym zmianom. Zmiany podaży mogą być przy tym większe, im dłuższy jest okres, w którym jest ona rozpatrywana. W takiej sytuacji podaż staje się pierwotnym źródłem zmian ceny równowagi i ilości równoważącej rynek.
Jeżeli zmianie ulegnie jakikolwiek czynnik pozacenowy kształtujący rozmiary podaży rynkowej, krzywa SS ulegnie równoległemu przesunięciu. W konsekwencji przetnie się ona z krzywą popytu rynkowego DD w innym punkcie, a to oznacza inny poziom ceny równowagi i i nową ilość równoważącą rynek. Przeanalizujmy możliwe przypadki.
Osiągany w opisanych poniżej przypadkach nowy punkt równowagi rynkowej, jest konsekwencją współzależności zachodzących pomiędzy elementami rynku, których pierwotnym źródłem są zmiany wielkości podaży wywołane np. zmianami poziomów kosztów produkcji, zmianami cen innych towarów, oczekiwaniami producentów, polityką fiskalną państwa itd.
Wzrost podaży pod wpływem Spadek podaży pod wpływem
czynników pozacenowych czynników pozacenowych
a równowaga rynkowa a równowaga rynkowa
C. C
S D
D S'
S' S
CE1 Eo
E0 Pe CE0 E1
CE0
CE1' E1
QE0 QE1 Q QE0 QE1 Q
Przy wzroście podaży pod wpływem czynników Przy spadku podaży pod wpływem
pozacenowych ( równoległe przesunięcie czynników pozacenowych
krzywej podaży w prawo ) nowy stan równowagi ( równoległe przesunięcie krzywej
osiągnięty zostanie przy \niższej cenie równowagi podaży w lewo ) nowy stan równowagi
i większej ilości równoważącej rynek. osiągnięty zostanie przy niższej
cenie równowagi i mniejszej ilości
równoważącej rynek
Zmiana któregokolwiek czynnika pozacenowego, prowadząca do wzrostu podaży powoduje wzrost oferty producentów przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją takiego przypadku jest równoległe przesunięcie krzywej SS na prawo, do pozycji S'S'.
Przesunięcie w prawo krzywej podaży , przy danej, niezmienionej krzywej popytu , prowadzi do zmiany punktu równowagi rynkowej z E0 do E1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniejsze są zmiany podaży pod wpływem pozacenowych determinant. Zawsze jednak nowy stan równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach niższej ceny równowagi i większej ilości równoważącej popyt.
Przeanalizujmy krok po kroku, co naprawdę dzieje się na rynku
Cena C
D S
S'
CE0 Eo
CE1 E1
Popyt, Podaż Q
Początkowo sytuacja na rynku kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0 ilość równoważąca rynek ( QD0 = QS0 ) wynosiła QE0. Na skutek wzrostu podaży pod wpływem czynników pozacenowych, wielkość popytu nie uległa zmianie i nadal wynosi QDo, zaś wielkość podaży wzrosła do poziomu Qs1.. Na rynku powstała zatem nadwyżka ( QS1 - QD0 ) wynikający z chwilowego niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. W efekcie cena rynkowa musi spaść do poziomu CE1 i w ten sposób osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowej CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1 (przy czym w nowych warunkach CE1 < CE0 , zaś QE1> QE0)
Jeżeli natomiast zmianie ulegnie którykolwiek czynnik pozacenowy zmniejszający podaż rynkową, czego wyrazem jest przesunięcie krzywej z pozycji SS do pozycji SS', to oferowane przez producentów ilości spadną przy każdym poziomie ceny.
Przesunięcie w lewo krzywej podaży , przy danej, niezmiennej krzywej popytu i cenie rynkowej oznacza powstanie niedoboru rynkowego ,uruchomi to znany nam już mechanizm przywracanie równowagi poprzez wzrost cen. W efekcie rynek znajdzie się w nowym punkcie równowagi E1. Punkt ten będzie tym bardziej oddalony od początkowego E0, im silniej zareagowała podaż w efekcie zmian pozacenowych czynników determinujących wielkość popytu. Zawsze jednak nowy punkt równowagi rynkowej osiągnięty będzie przy wyższej cenie równowagi rynkowej i mniejszej ilości równoważącej rynek.
Cena C
D S'
S
E1
CE1
CE0 E0
Popyt, Podaż Q
Początkowo sytuacja na rynku kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( QD oraz Qs ) wynosiła QE0. Na skutek redukcji podaży pod wpływem czynników pozacenowych, wielkość popytu nie uległa zmianie i nadal wynosi Qd0, zaś wielkość podaży spadła do poziomu Qs1.. Na rynku powstał zatem niedobór ( QD0 - QS1 ) wynikający z chwilowego niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. W efekcie cena rynkowa musi spaść do poziomu CE1 i w ten sposób osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowe CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1 (przy czym CE1 > CEO1 zaś QE1 < QE0).
Zmiana równowagi rynkowej pod wpływem równoczesnych zamian popytu i podaży
Sytuacja, która analizować będziemy obecnie jest najczęściej spotykaną na rynku i dotyczy równoczesnych zmian popytu i podaży. W zależności od ich kierunku i siły równowaga rynkowa może być przywracana przy różnym poziomie cen i dla różnych wielkości równoważących rynek.
Wszystkie możliwe do wystąpienia układy ceny i ilości równowagi rynkowej wynikają z odpowiednich przesunięć krzywej DD i krzywej SS. Można je uzyskać nakładając wyżej przedstawione sytuacje zmian popytu bądź zmian podaży na jeden wykres. W efekcie otrzymamy 9 możliwych przypadków zachowania się mechanizmu rynkowego prowadzącego do przywrócenia stanu równowagi..
Na uwagę zasługuje jednak fakt, że w sytuacji równoczesnych zmian zarówno wielkości popytu, jak i wielkości podaży, istnieje możliwość przywrócenia równowagi przy pierwotnym poziomie ceny równowagi rynkowej. Sytuację tę ilustruje poniższy wykres Jednoczesny wzrost popytu i wzrost podaży
Cena P
D'
D S
S'
E0 E1
CE0
Q
Nowy punkt równowagi rynkowej zostanie osiągnięty wówczas, gdy nowe rozmiary popytu ( D' ) będą dokładnie równe nowym rozmiarom podaży ( S' ) przy jednym poziomie ceny nazywanym ceną równowagi.
W analizowanym przypadku, siły wpływu czynników pozacenowych, zwiększających popyt i podaż ustaliły położenie nowej krzywej DD i nowej krzywej SS tak, że nowy punkt równowagi rynkowej E1 został osiągnięty przy cenie pierwotnego stanu równowagi CE0. Zwiększeniu natomiast uległa ilość produktów i usług, które stają się przedmiotem wymiany.
ZALETY RYNKU DOSKONALE KONKURENCYJNEGO
Działanie mechanizmu rynkowego oparte jest na nieskrępowanym współoddziaływaniu wszystkich elementów rynku. Proces ten przybrał miano
„ niewidzialnej ręki rynku „
Koncepcja niewidzialnej ręki A. Smitha porównuje proces rynkowy do niewidzialnej ręki, która pcha podmioty gospodarujące na tym rynku do takiego postępowania, aby mając na względzie swój wyłączny, prywatny interes przyczyniały się do korzyści ogółu. Poprzez naturalny proces toczący się w gospodarce konflikty są rozwiązywane bardziej efektywnie, niż w wyniku wszelkich zarządzeń wymyślonych przez istoty ludzkie. Smith wyraził to dobroczynne działanie sił rynkowych następująco
„Ponieważ zaś każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swego kapitału w wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy. Co prawda nie zamierza on na ogół popierać interesów społecznych, ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera. Kiedy woli popierać wytwórczość krajową, a nie zagraniczną, ma wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo, a gdy kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku. A jednak w tym, i wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągać. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na uwadze swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego. Jest to zresztą objaw niezbyt powszechny wśród kupców i niewielu słów potrzeba, aby im to odradzić”
Na podstawie doktryny ekonomicznej A. Smitha wykształcił się nurt popierający nieskrępowane działanie mechanizmu rynkowego zwany leseferyzmem. Jest on przeciwny jakiekolwiek zewnętrznej ingerencji w procesy rynkowe, w tym także opowiada się przeciwko interwencjonizmowi państwowemu.
Prywatny interes w warunkach nieregulowanej gospodarki przekształca się w dobro publiczne. Klucz do zrozumienia tego, w jaki sposób z rozbieżnych interesów podmiotów rynkowych oraz z ich dążenia do maksymalizacji funkcji celu rodzi się w pewnym zakresie harmonia, spoczywa w aktywności niezależności podmiotów gospodarczych.
Producenci w swym postępowaniu kierują się zasadą maksymalizacji zysku. To, że konsumenci mogą nabyć niezbędne dobra i usługi nie jest wcale wynikiem życzliwości producentów, lecz sposobem generowania przez nich zysków. W celu zwiększenia swoich dochodów producenci wytwarzają dobra, na które konsumenci zgłaszają efektywne zapotrzebowanie. Konkurencja między producentami prowadzi zaś do tego, że produkcja wytwarzana jest po najniższych kosztach. Tworzą je nakłady finansowe na opłacenie zużytych w procesie produkcji czynników wytwórczych oraz koszty ich alternatywnego zastosowania.
Jeżeli w jakiejś gałęzi pojawiają się zyski przewyższające przeciętną zyskowność, spowoduje to wejście na rynek przedsiębiorstw z zewnątrz, a zatem liczba firm w gałęzi wzrośnie. Efektem będzie obniżenie cen do poziomu kosztów produkcji, przy których taka nadwyżka zysków nie występuje. Producenci będą licytować się między sobą o poszczególne czynniki produkcji, oferując wyższe ceny za czynniki bardziej produktywne i umożliwiające w ten sposób przesunięcie siły roboczej i ziemi do tych dziedzin gospodarowania, gdzie ich wydajność jest największa.
Nabywcy, poprzez głosowanie swoimi pieniędzmi na rynku kierują procesami rynkowymi. Zmiany ich pragnień przejawiają się w zniżkach i zwyżkach cen, a co za tym idzie, we wzroście i spadku zysków.
W opisany powyżej sposób, na konkurencyjnym ( nieregulowanym ) rynku samoistnie dochodzi do optymalnej alokacji zasobów.
Na konkurencyjnym ( wolnym ) rynku gospodarstwa domowe są właścicielami czynników produkcji ( pracy, kapitału i ziemi ). Sprzedają one te zasoby przedsiębiorstwom, osiągając w ten sposób dochód uzależniony od ilości posiadanych czynników oraz od ich rynkowej ceny. Jednocześnie firmy wykorzystujące te nakłady płacą za nie ustaloną na rynku czynników wytwórczych cenę a więc ponoszą koszty związane z produkcją.
Ponieważ wykorzystywane w procesie wytwórczym czynniki są rzadkie, podstawowym problemem do rozwiązania są pytania: co?, jak ? i dla kogo produkować ?
Funkcjonujący w systemie gospodarczym mechanizm rynkowy, zapewnia efektywną alokację czynników wytwórczych, gdyż w wyniku jego działania następuje przepływ zasobów od branż i gałęzi nierentownych do dziedzin, w których są one najbardziej wydajne. Jest to największa zaleta mechanizmu rynkowego. „Żaden inny system gospodarczy znany z historii świata nie zapewnił nigdy tak spektakularnego rozwoju gospodarczego oraz wzrostu dobrobytu, jaki w XIX i XX wieku stał się udziałem społeczeństw opierających swe życie gospodarcze na solidnych podstawach systemu rynkowego.”
W przeciwieństwie do rynków regulowanych, których skrajnym przykładem jest gospodarka centralnie planowana, wolny rynek poprzez proces konkurencji i podział zysków i strat samoistnie rozwiązuje trzy podstawowe problemy: co ?, jak ? i dla kogo produkować ?
W drodze ustalanie cen towarów, usług, czynników produkcji, wolny rynek wyznacza wielkość i strukturę produkcji, określa sposób wytwarzania zapewniający producentowi zyskowność oraz podział produktów.
O tym co będzie produkowane, czyli jakie dobra i usługi znajdą się w ofercie rynkowej decydują za pomocą pieniądza sami konsumenci a także producenci podejmujący decyzje dotyczące kosztów i rozmiarów podaży.
Wyrazem rynkowego głosowania nabywców jest podejmowanie decyzji o zakupie określonych dóbr i usług i jednoczesnym nie nabywaniu innych produktów. Wydane pieniądze konsumentów trafiają do kas przedsiębiorstw i w ostatecznym rozrachunku służą jako wypłata wynagrodzenia za wypożyczone czynniki wytwórcze ( pracę, kapitał i ziemię ). W ten oto sposób z powrotem trafiają one do rąk gospodarstw domowych.
Z drugiej strony firmy dążące do maksymalizacji zysku ( czyli do osiągnięcia możliwie największej dodatniej różnicy pomiędzy przychodami a kosztami ) starają się wytwarzać takie towary, na które zgłaszany jest duży popyt, gdyż to zapewnia większą rentowność ich produkcji. Kierując się tą zasadą przechodzą one do bardziej zyskownych branż i gałęzi, i w nich lokują wypożyczone czynniki produkcji.
O tym jak będą wytwarzane dobra i usługi decyduje konkurencja między producentami. Z ich punktu widzenia sposobem na osiągnięcie jak najwyższego zysku i pokonania konkurentów jest minimalizacja kosztów produkcji. Jest to jednak możliwe jedynie przy stosowaniu najefektywniejszych technologii produkcji - każda tańsza metoda wyprze droższą. Można zatem stwierdzić, że decyzje o sposobie wytwarzania podejmowane są poprzez analizę systemu cen zarówno sprzedawanych produktów, jak i cen zużywanych w procesie produkcyjnym nakładów.
O tym, dla kogo wytwarzane są dobra i usługi decydują rynki czynników wytwórczych ( pracy, kapitału i ziemi ). Prywatnym właścicielom tych nakładów, przedsiębiorstwa wypłacają pieniądze za ich użytkowanie. W ten sposób na rynkach tych ustala się poziom płac, stopy procentowej, zysków itp. W zależności od ilości posiadanych czynników wytwórczych i ich cen, następuje podział dochodu wśród wszystkich gospodarstw domowych. To one wyznaczają możliwości nabywcze konsumentów a zatem rozstrzygają kogo będzie stać na zakup danego dobra a kogo nie. Oczywiście podział dochodu w praktyce determinowany jest również czynnikami pozarynkowymi takimi jak np. początkowy rozkład własności, nabyte lub odziedziczone zdolności i umiejętności, szczęście, problem dyskryminacji lub jego brak.
Stosowanie systemu rynku konkurencyjnego do rozwiązywania kwestii co ?, jak ? i dla kogo? ma dwie zasadnicze zalety.
Po pierwsze, jest to system dość dokładny. W przeważającej liczbie przypadków ilość wytwarzana przez producentów zmierza do zrównania się z ilością towarów, jaką chcą i pragną nabyć konsumenci. Takie działanie nie wywołuje nadwyżek i niedoborów rynkowych.
Po drugie, system rynkowy maksymalizuje wielkość produkcji, jaką mogą nabyć konsumenci.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że „ efektywność rynku oznacza maksymalizację produkcji wynikającą z właściwej alokacji zasobów, przy danych ograniczeniach podaży ( kosztów ponoszonych przez firmy ) i popytu ( preferencji konsumentów ). Osiągnięcie poziomu najwyższej możliwej efektywności oznacza, że dobrobyt konsumentów lub producentów uległby ograniczeniu przy powiększaniu lub zmniejszaniu wielkości produkcji.
Przeanalizujmy obecnie kombinacje ceny i ilości akceptowane przez obydwie strony rynku. Powyżej zamieszczono trzy wykresy Pierwszy z nich (A) ilustruje krzywą popytu rynkowego, drugi (B) krzywą podaży rynkowej, zaś trzeci (C) układ sił rynkowych (podaży i popytu )
Na wykresie ( A ) zacieniony obszar obrazuje kombinacje akceptowane przez konsumentów. Są one zlokalizowane na samej krzywej popytu rynkowego DD lub też pod nią. Jeżeli bowiem nabywca zdecydowany jest za wielkość Q2 zapłacić cenę P2, to na pewno byłby zainteresowany taką samą ilość towarów ( Q2 ) nabyć po niższej cenie ( Pn < P2 ).
Na wykresie ( B ) zacieniony obszar ilustruje kombinacje ilości i ceny akceptowane dla producentów. Leżą one na krzywej podaży rynkowej bądź nad nią. Jeżeli bowiem producent akceptuje cenę P2 za ilość Q2, to tym bardziej zgodzi się na wyższą cenę ( Pn > P2 ) za tą samą wielkość dostarczonej na rynek produkcji ( Q2 ).
Na wykresie ( C ) przedstawiono rynek analizowanego towaru. Spotykają się na nim nabywcy oraz sprzedawcy akceptujący swój zbiór kombinacji ilości i ceny. To właśnie mechanizm rynkowy umożliwia dostosowanie ich preferencji ,a rezultatem tego są rozmiary maksymalnej produkcji QE akceptowane przez obie strony rynku.
Poza kwestią alokacji mechanizm rynkowy rozwiązuje także problem redystrybucji dochodów. Każdy właściciel czynników produkcji otrzymuje za ich wypożyczenie wynagrodzenie w postaci płacy, renty gruntowej, procentów. Jego wysokość zależy od ilości i jakości posiadanych nakładów oraz od ich rynkowej ceny. Właściciel czynników wytwórczych otrzyma dochód jedynie wówczas, gdy zostaną one zatrudnione do produkcji tego, co ludzie zechcą kupić. Jeżeli czynniki wytwórcze nie ulegałyby szybkiemu przesunięciu w odpowiedzi na zmiany zapotrzebowania nabywców, to na rynkach pojawiłyby się niedobory a tym samym rosłyby ceny.
Otrzymane dochody gospodarstw domowych kierowane są powtórnie na rynek z przeznaczeniem na zakup dóbr i usług zaspokajających potrzeby członków rodziny. Zatem od rozkładu dochodów zależą rozmiary popytu rynkowego.
WADY KONKURENCYJNEGO MECHANIZMU RYNKOWEGO
Pomimo olbrzymich zalet wynikających z działania niekontrolowanego mechanizmy rynkowego opartego na wzajemny oddziaływaniu na siebie niczym nieskrępowanych sił podaży i popytu ,współczesna ekonomia wskazuje również na wiele niesprawności związanych z jego funkcjonowaniem.
Po pierwsze, w rozwiniętych systemie gospodarczo - społecznym istnieje konieczność zabezpieczenia go od strony instytucjonalno - prawnej. Chodzi tu przede wszystkim o tworzenie przez państwo warunków ( norm prawnych i instytucji ) stojących na straży wyłączności ( prywatności ) praw własności. Nieskrępowane działanie mechanizmu rynkowego możliwe jest bowiem wyłącznie w sytuacji, gdy czynniki wytwórcze są własnością prywatną licznych gospodarstw domowych, zaś decyzje podejmowane przez obie strony rynku są suwerenne.
Po drugie, w praktyce mechanizm rynkowy ulega deformacjom na skutek zjawisk monopolistycznych, niedoskonałej informacji, ograniczonej mobilności czynników wytwórczych a to w konsekwencji prowadzi do nieefektywnej alokacji zasobów i obniżenia dobrobytu społecznego.
Po trzecie, z procesem produkcji i konsumpcji związane są pozytywne, ale i negatywne efekty zewnętrzne. Przykładem ich może być zanieczyszczenie środowiska , hałas itp. Wolnorynkowe przedsiębiorstwa nie będą dobrowolnie usuwały tych negatywnych skutków swojej działalności, co związane byłyby z podniesieniem kosztów produkcji ( np. instalowanie urządzeń zmniejszających zatrucie środowiska )
Po czwarte, w rozwiniętym społeczeństwie istnieje potrzeba dostarczania dóbr i usług, które są społecznie niezbędne, ale których produkcja nie wiąże się z osiąganiem zysków. Dobra te to dobra publiczne jak: latanie morskie, wojsko, policja, służba zdrowia, oświata, parki itd. Ich wytwarzanie jest mało opłacalne dla producenta, gdyż w większości przypadków albo nie możliwości ustalenia na nie ceny, albo koszty ich są tak wysokie, że żaden pojedynczy konsument nie mógłby pozwolić sobie na ich nabycie.
Po piąte, mając na względzie szeroko rozumiany dobrobyt społeczny, należy zdawać sobie sprawę z faktu, że na nieregulowanym rynku mogą aktywnie działać producenci wytwarzający dobra szczególnie niekorzystne dla społeczeństwa ( np. broń, narkotyki itd. ).
Po szóste, działanie mechanizmu rynkowego może prowadzi do nieakceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych, które osłabiają członków społeczeństwa o niskich dochodach oraz sprzyjają różnego rodzaju konfliktom społecznym. Poza tym należy pamiętać o ludziach pozbawionych opieki, osobach starszych, inwalidach, którym rynek nie zapewni nawet przeciętnych warunków egzystencji.
Po siódme, efektywność wolnego mechanizmu rynkowego oparta jest na założeniu działań optymalizujących. Istnieją jednak liczne dowody świadczące przeciwko takiej aktywności podmiotów.
„ ... empiryczne obserwacje (..) wskazują, że menadżerowie raczej nie maksymalizują wyraźnie wyodrębnionego celu jakim jest ( .. ) zysk. Jeśli już postępują według określonego scenariusza, to w grę wchodzi tu wiele celów stojących przed firmą i opisywanych przez funkcje użyteczności. W świetle zaś bardziej radykalnego stanowiska, menadżerowie dużych korporacji tak naprawdę w ogóle nie są zainteresowani optymalizacją wielkości finansowych; wysiłki ich skierowane są w pierwszym rzędzie na rozwój organizacji, dzięki czemu wzrasta zasięg władzy rozumianej jako kontrola otoczenia przez technostrukturę. W tym przypadku dokonywane kalkulacje, będące podstawą racjonalnego postępowania, wykraczają daleko poza kryterium zysku.
W odniesieniu do gospodarstw domowych jako uczestników rynku, krytyka pod adresem optymalizujących zachowa jest znacznie dalej posunięta. Ogólnie biorąc, jest ona oparta na tezie, że konsument - podlegając emocjom i przypadkowemu nastrojowi chwili - w ogóle nie jest w stanie „ rozwiązać „ zadania optymalizującego. Innymi słowy potrafi on jedynie porządkować dostępne wybory, tworząc zbiór rozwiązań dopuszczalnych, natomiast wybór jednego z nich dokonuje się w sposób przypadkowy.To ostatnie stwierdzenie radykalnie zaprzecza konstrukcji tzw. równowagi konsumenta” ( o której dowiemy się z kolejnych rozdziałów )
Na podstawie przedstawionych niedoskonałości wolnego mechanizmu rynkowego uzasadnia się w procesach gospodarczych pewien stopień ingerencji państwa.
Koncepcje opowiadające się za koniecznością oddziaływania państwa na procesy rynkowe nie zakładają ani zastępowania rynku mechanizmami nakazowymi ani zastępowania rynkowej alokacji innymi jej rodzajami. Podkreślają one jedynie konieczność przeciwdziałania wszelkim niedoskonałościom wolnego rynku i przejmowania tych funkcji, których rynek nie może skutecznie wypełnić. Problem jednak w tym, że konieczność ta jest uznaniowa.
RYNEK WOLNY A RYNEK ADMINISTROWANY
Ceny administrowane
Obok cen wolnorynkowych, kształtowanych siłami popytu i podaży rynkowej, we współczesnej gospodarce funkcjonuje także system cen administracyjnych.
Pierwszym ich rodzajem są ceny monopolowe ( kartelowe ), ustalane przez producenta posiadającego wyłączność produkcji i sprzedaży unikalnego na rynku towaru, nie posiadającego bliskiego substytutu lub też przez przywódcę cenowego w danej gałęzi. Ceny te ustalane są na pewnym założonym poziomie i deformują procesy rynkowe.
Innym przykładem cen administrowanych są ceny urzędowe, pospolicie stosowane w gospodarce nakazowej. Ustalane są one przez organy władzy państwowej obejmując różny zakresy towarów i usług np. energia elektryczna, łączność, telekomunikacja, czy ważniejsze surowce.
Kolejnym rodzajem cen administrowanych są ustalane uznaniowo przez rząd ceny minimalne i maksymalne. Oznacza to, że ceny mogą swobodnie kształtować się na rynku, jednakże ich zmiany mogą następować jedynie do poziomu ustalonej przez rząd ceny minimalnej lub maksymalnej. Idea tego rodzaju cen związana jest z dążeniem rządu do przeciwdziałania spadkowi realnych dochodów nabywców i sprzedawców.
Cena maksymalna
Cena maksymalna jest ustalana przez rząd w celu ograniczenia spadku realnych dochodów konsumentów. Aby zatem dobrze spełniała swoje zadanie, przy stałym poziomie dochód nominalnych, musi być ona ustalona na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej np. P. max ( P. max < Pe ).
Cena maksymalna jest zatem obowiązującą, najwyższą ceną, jaką producenci mogą żądać za wyprodukowany towar czy usługę. Jest ona zatem barierą ograniczającą spadek popytu na wybrane towary lub usługi.
Jednakże konsekwencją zastosowania ceny maksymalnej jest powstający niedobór rynkowy. Ilustruje to poniższy wykres
Cena P.
D S
Pe
P. max niedobór
Q1 Qe Q2 Popyt, podaż Q
Usztywnienie ceny na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej
( np. P.max. ) zawsze w konsekwencji doprowadzi do powstania niedoborów rynkowych. Niższy poziom cen działa bowiem pobudzająco na nabywców , w efekcie czego zgłaszają oni na rynek większe niż pierwotnie efektywne zapotrzebowanie na dobra i usługi ( Q2 > Qe ). Z drugiej jednak strony, niskie ceny zmniejszają opłacalność produkcji, co znajduje wyraz w redukcji podaży ( Q1 < Qe ). W ten sposób na rynku powstaje nierównowaga wyznaczona przez niedobór ( Q2 - Q1 )
Ustalanie przez państwo ceny maksymalnej na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej może prowadzi w efekcie do negatywnych następstw jak np.:
alokacja ( wymiana ) produktów na zasadzie losowej
alokacja, w której podstawowe znaczenie mają preferencje producentów
( sprzedawców )
reglamentacji produktów przez państwo
powstanie drugiego obiegu wymiany ( czarny rynek )
Cena minimalna
Cena minimalna ustalana jest przez rząd w celu zapewnienia opłacalności produkcji jak największej licznie producentów. Aby zatem dobrze spełniała swoje zadanie musi być ustalona powyżej ceny równowagi rynkowej np. na poziomie
P. min ( P.min > Pe ). Poza tym jest wprowadzenie musi być obowiązkowe dla wszystkich producentów danego towaru.
Cena minimalna jest zatem obowiązującą, najniższą ceną, jaką producenci mogą żądać za wyprodukowany towar czy usługę. Jest ona zatem barierą ograniczającą spadek podaży towarów lub usług.
Jednakże konsekwencją zastosowania ceny minimalnej jest powstająca nadwyżka rynkowa. Ilustruje to poniższy wykres
Cena P.
D S
P. min nadwyżka
Pe
Q1 Qe Q2 Popyt, podaż Q
Usztywnienie ceny na poziomie przewyższającym cenę równowagi rynkowej
( np. P. min. ) zawsze w konsekwencji doprowadzi do powstania nadwyżki rynkowej. Wyższy poziom cen działa bowiem pobudzająco na producentów, w efekcie czego dostarczają oni na rynek większe niż pierwotnie ilości towarów i usług ( Q2 > Qe ). Z drugiej jednak strony, rosnące ceny zmniejszają możliwości nabywcze konsumentów, co znajduje wyraz w redukcji efektywnego zapotrzebowania. ( Q1 < Qe ). W ten sposób na rynku powstaje nierównowaga wyznaczona przez nadwyżkę ( Q2 - Q1 )
Ochrona interesów producentów za pomocą ceny minimalnej wywołującej nadmiar podaży może zmuszać państwo do podejmowania decyzji, skierowanych na ożywienie popytu.
W praktyce ceny minimalne stosowane są najczęściej na rynku produktów i usług rolnych. W Polsce zajmuje się tym Agencja Rynku Rolnego. Powstała w konsekwencji nadwyżka rynkowa jest skupywania po obowiązujących cenach minimalnych przez państwo i najczęściej eksportowana lub magazynowana jako rezerwy.
Płace minimalne.
Szczególnym przypadkiem ustalania cen administrowanych jest wprowadzana powszechnie przez rząd cena minimalna na rynku pracy ( płaca minimalna ). Rynek ten, podobnie jak rynek towarów i usług, złożony jest z trzech elementów:
ceny ( płacy jako wynagrodzenia za użyczenie zasobu siły roboczej )
popytu na pracę ( zgłaszanego przez przedsiębiorstwa )
podaży pracy ( reprezentowanej przez osoby chętne i gotowe podjąć zatrudnienie)
Wprowadzenie płacy minimalnej na poziomie przewyższającym płacę równowagi rynkowej ma takie same konsekwencje, jak wprowadzenie ceny minimalnej na rynku produktów.
Płaca W
D S
W. min nadwyżka
We
Q1 Qe Q2 Popyt, Podaż Q
Konsekwencją zatem takiego postępowania rządu będzie:
spadek zatrudnienia ( popyt na pracę jest niższy od podaży pracy a zatem wzrost bezrobocia, liczonego jako nadwyżka siły roboczej ( Q2 - Q1 )
wzrost płac pracowników ( obowiązująca płaca minimalna przekracza płacę równowagi rynkowej P. min > Pe )
pojawienie się drugiego obiegu na rynku pracy ( nielegalne zatrudnianie pracowników, którzy zaakceptują płacę niższą od oficjalnie ustalonej na rynku pracy )
Podatki i subwencje
Kolejnym przykładem ingerencji państwa w procesy rynkowe jest system stosowanych podatków i subwencji.
Polityka podatkowa nakierowana jest w praktyce na pozyskiwanie dochodów przez państwo oraz na sterowanie wielkościami dochodów, od których zależy wielkość zgłaszanego na rynku popytu i poziom cen, jak również pośrednio wielkość podaży.
Podatki dochodowe.
Podatki dochodowe wpływają na zmniejszenie się dochodów zarówno gospodarstw domowych ( podatki dochodowe od osób fizycznych ), jak i przedsiębiorstw ( podatki dochodowe od osób prawnych ). W pierwszym przypadku obniżają one możliwości nabywcze, a w drugim traktowane są jako dodatkowe koszty produkcji.
Podatki dochodowe od osób fizycznych
W przypadku wprowadzenia do konkurencyjnego mechanizmu rynkowego podatku dochodowego nałożonego na osoby fizyczne, rynek zostanie wytrącony z równowagi i poprzez uruchomienie mechanizmu dostosowawczego osiągnie ją przy niższej ceni i mniejszej ilości równoważącej rynek.
Cena P
D' D
S
Popyt, podaż Q
Podatki dochodowe od osób prawnych W przypadku zwiększenia obciążeń podatkowych w stosunku do osób prawnych
( producentów ), są one traktowane jako wzrost kosztów produkcji, co ogranicza rozmiary oferowanej na rynku podaży. W konsekwencji zachwiana zostanie dotychczasowe równowaga rynkowa, a procesy dostosowawcze przywrócą ją na poziomie niższej ceny i mniejszej ilości równoważącej rynek
Cena P
D S'
S
Popyt, Podaż Q
Podatki pośrednie.
Opisane powyżej podatki, bezpośrednio wpływają na poziom osiąganych dochodów czy zysków. Jednak w praktyce funkcjonuje również inny rodzaj podatków - podatki pośrednie, które nakładane są pośrednio na dochody a bezpośrednio dotyczą produktów i usług, będących przedmiotem wymiany handlowej.
VAT.
Podatek Vat ( podatek od wartości dodanej ) nakładany jest na nabywcę towaru. Charakterystyczną jego cechą jest fakt, że podatnikiem jest w tym przypadku nabywca, zaś płatnikiem sprzedawca. Czy faktycznie jednak podatek ten obciążą wyłącznie nabywcę ?
Na poniższym wykresie przedstawiliśmy rynek pewnego towaru, na którym wprowadzono podatek Vat. Obciążając konsumentów wywołuje on, jako czynnik pozacenowy, spadek popytu przy każdym poziomie ceny ( równoległe przesunięcie krzywej popytu DD w lewo do D'D') Obecnie bowiem kupując dany towar, nabywca musi zapłacić zań cenę rynkową i dodatkowo, ustaloną przez rząd stawkę podatku.
Cena P. t -stopa podatku ( % )
D
S
X
Pe' + t D' t
Pe Z
t
Pe' Y
Qe' Qe Popyt, podaż Q
Początkowo, równowaga rynkowa była osiągnięta przy cenie Pe i wielkości równoważącej rynek Qe. Na skutek redukcji popytu, wywołanej wzrostem obciążeń podatkowych, krzywa popytu rynkowego przesuwa się równolegle w lewo ( proporcjonalnie do stawki podatkowej t ). Uruchomione procesy dostosowawcze doprowadzają do osiągnięcia nowej równowagi przy niższej cenie Pe' i mniejszej ilości równoważącej rynek Qe'. Czy zatem Vat nie jest cenotwórczy ?
Faktyczna cena zakupu towaru obłożonego podatkiem Vat wynosi
Pe + t. Zatem obciążenie nabywcy z tytułu wprowadzenia podatku Vat wynika ze zwiększenia faktycznej ceny rynkowej Pe' + t w stosunku do jej poziomu wyjściowego Pe. Okazuje się bowiem, że cena nowej równowagi rynkowej nie jest mniejsza od pierwotnej ceny równowagi o wartość równą wprowadzonemu podatkowi..
Graficzną ilustracją tego obciążenia jest prostokąt ( Pe; Pe” +t; X, Z ). Obciążenie nabywcy można bowiem mierzyć jako iloczyn wyższej ceny ( Pe' + t ) i zakupywanych ilości Qe'.
Z kolei obciążenie producenta wiąże się ze spadkiem ceny równowagi rynkowej z poziomu Pe do Pe'. Obecnie bowiem za każdą jednostkę sprzedanego swojego towaru, producent otrzyma mniejszą cenę. Obciążenie producenta z tytułu wprowadzenia podatku Vat lustruje prostokąt ( Pe'; Pe; Z; Y ). Obciążenie producenta można bowiem mierzyć jako iloczyn niższej ceny ( Pe' ) i sprzedawanych ilości Qe.
Podatek obrotowy
Innym rodzajem podatku pośredniego był podatek obrotowy, który zgodnie z zamierzeniami ustawodawcy nakładany był na producenta towarów i usług. Jak jednak zaraz pokażemy, także ten rodzaj obciążenia rozkładał się na stronę popytową i podażową rynku.
Na poniższym wykresie, przedstawiamy rynek pewnego towaru obłożony podatkiem obrotowym. Wprowadzenie takiego obciążenia na producentów potraktowane zostało, jako wzrost kosztów ich produkcji i w konsekwencji doprowadziło do redukcji podaży.
Cena P. t - stopa podatku
S'
D S
Pe'
Z
Pe
Y
Pe' - t
Qe' Qe Popyt, podaż Q
W efekcie nałożenia na producenta obowiązku płacenia podatku obrotowego, krzywa podaży przesunęła się równolegle w lewo o stawkę podatku t. W efekcie został osiągnięty nowy punkt równowagi rynkowej opisany wyższą ceną równowagi Pe' i mniejszą ilością równoważącą rynek Qe'. Okazuje się zatem, że podatek obrotowy jest cenotwórczy.
Obciążenie producenta z tytułu podatku obrotowego wynika z faktu, że cena nowej równowagi nie wzrosła o całą wysokość podatku, jaką ma on zapłacić. W takiej sytuacji faktyczny przychód producenta ze sprzedaży jednostki swojego produktu, wyniesie Pe' - t
Graficzną prezentacją obciążenia producenta jest prostokąt ( Pe' - t; Pe; Z, Y). Możemy bowiem je mierzyć jako iloczyn niższej ceny Pe' - t i sprzedawanej ilości Qe'.
Z kolei obciążenie konsumenta wynika z cenotwórczości podatku obrotowego. Obecnie bowiem za każdą nabytą jednostkę towaru, nabywca zapłaci nie Pe lecz Pe'. Graficzną prezentacją tej sytuacji jest prostokąt ( Pe, Pe'; X, Z ). Można je bowiem mierzyć jako iloczyn wyższej ceny Pe' i zakupywanych ilości Qe”.
Subsydia
Subwencjonowanie działalności producentów ma miejsce wtedy, gdy ponoszone przez nich koszty produkcji kształtują się poniżej możliwego do osiągnięcia lub ustalonego przez państwo poziomu cen. Jest to zatem działalność mająca na względzie realizację ważniejszych celów, aniżeli efektywność gospodarowania producentów objętych subwencjonowaniem ( np. zmniejszenie bezrobocia, podtrzymywanie produkcji społecznie potrzebnej itd. ).
Subsydia można traktować jako zewnętrzne pokrycie części kosztów, a zatem poprawiają one opłacalność produkcji. Efektem tego jest równoległe przesunięcie podaży w prawo i związane z tym konsekwencje nowego stanu równowagi rynkowej.
Tę część rozdziału opracowano na podstawie W. Wrzosek : „ Funkcjonowanie rynku „ PWE Warszawa 1997
W rzeczywistość określa wartość wszelkich przychodów i wydatków wszystkich podmiotów gospodarczych: konsumentów, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych, rządu i jednostek administracji publicznej, instytucji finansowych itd.
A. Smisth; „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” PWN Warszawa 1954 . t.2 str 45 - 46
Tę część opracowana na podstawie H. Landereth i D. Colander; „ Historia myśli ekonomicznej „ PWN Warszawa 1998
W. Jakóbik: „ Zmiany systemowe a struktura gospodarki w Polsce” PWN Warszawa 2000 str. 68
potrzeby
Preferencje
POPYT
Cena rynkowa
Podaż
Czynniki pozacenowe
Dochody dyspozycyjne
Ceny innych towarów
Indywidualne preferencje
Wielkość i struktura rynku
Skłonność do konsumpcji
Oczekiwania
Cena rynkowa
Popyt
PODAŻ
Maksymalizacja zysków
Konieczność zaspokojenia potrzeb nabywców
Czynniki pozacenowe
Przewidywania
Regulacje państwowe
Ceny innych towarów
Koszty produkcji
Dostępność zasobów