TEMAT: Rodzaje rynków.
Rynek jest kategorią ekonomiczną nierozerwalnie związaną z produkcją i wymianą towarową. Istnieje wiele definicji rynku, różniących się stopniem konkretyzacji. Jednak jednej ogólnej definicji rynku na razie brak. Przykładowymi definicjami rynku ze względu na jego różne znaczenie są:
Rynek to obszar, ogół miejsc, w których sprzedawcy i kupujący dokonują wymiany określonych towarów
Rynek to instytucja, przez którą działają siły kształtujące cenę, popyt i podaż
Ogół interakcji - między sprzedającymi i kupującymi – kształtujących ceny, popyt i podaż.
„Klimczak w znaczeniu ekonomicznym definiuje rynek jako formę nawiązywania kontaktów między kupującymi, a sprzedającymi w celu ustalenia warunków transakcji: sposobu, miejsca, czasu oraz ilości ekwiwalentu nabywanego towaru. Liczba jednostek pieniężnych wymienianych na jednostkę towaru nosi nazwę ceny absolutnej lub normalnej”1. Natomiast w książce Podstawy Ekonomii pod redakcją Romana Milewskiego autorzy definiują rynek jako „całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają”2.
Rynki różnią się znacznie - rozmiarami, urządzeniami i procedurami ( sposobami postępowania przy zakupie i sprzedaży); inne są rynki na takie dobra, jak chleb czy cukier, inne na samochody i telewizory, jeszcze inne – na papiery wartościowe, maszyny dzieła sztuki.
Ekonomiści dokonali klasyfikacji rynków biorąc pod uwagę następujące kryteria:
Zasięg terytorialny
Rynek lokalny- jest przykładem najwyższego stopnia koncentracji przestrzennej sprzedawców i nabywców. Cechą runku lokalnego (miasta lub wsi) jest koncentryczna budowa – na mniejsze rynki lokalne jednych branż nakładają się większe rynki lokalne innych branż, powodując powstanie określonych zależności między rynkami mniejszymi. Wykazuje on tendencję do przekształcania się w rynki regionalne.
Rynek regionalny- (większe miasto, województwo, region kraju). To kompleks przyrodniczo – produkcyjny o wykształconych funkcjach i profilu społeczno – ekonomicznym. Zasięg rynku regionalnego zależy od lokalizacji i struktury sieci handlowej, struktury i stanu sieci komunikacyjnej, kultury i zwyczajów, warunków naturalnych i przyrodniczych. W Polsce są to rynki wojewódzkie. Znajomość liczby i struktury konsumentów zaopatrujących się na danym rynku regionalnym jest podstawą poznania popytu i zaproponowania właściwej oferty towarowej i usługowej (podaży towaru i usług).
Rynek krajowy- terytorium kraju. O jego rozmiarach decyduje ogół stosunków między kupującymi, a sprzedającymi funkcjonujących na terenie danego kraju. Globalny popyt, podaż przy określonym poziomie wyrażony jest w walucie danego kraju.
Rynek zagraniczny- otoczenie handlowe danego kraju, które obejmuje kraje wchodzące w powiązania eksportowo – importowe z tym krajem. Jest kombinacją rynków eksportowych i importowych.
Rynek globalny (światowy)- zunifikowany obszar obejmujący trwałe stosunki wymiany pomiędzy producentami dóbr standardowych, a masowymi odbiorcami. Cechą charakterystyczną tego rynku są duże wymagania co do jakości i cen, które mają odpowiadać ogólnym tendencjom światowym. Przedmiotem obrotu są głównie surowce i materiały o nieznacznych różnicach technologicznych i łatwo jest ustalić standardy jakościowe oraz ceny światowe.
Przedmiot wymiany
Rynek dóbr i usług (rynek konsumpcyjny)- to zespół transakcji kupna – sprzedaży dóbr i usług, które służą do zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych podmiotów indywidualnych konsumentów i gospodarstw domowych oraz podmiotów zbiorowych (wojsko, szpital). Konsumenci na tym rynku dokonują wyborów i podejmują – w ramach posiadanych dochodów pieniężnych – decyzje zakupu środków konsumpcyjnych o danych cechach.3
Rynek czynników wytwórczych - Producenci wytwarzają zapotrzebowanie na czynniki produkcji, zwane inaczej popytem na czynniki produkcji, gdyż są one niezbędne do wytworzenia produktów gotowych, zaspakajających potrzeby ich nabywców. Dzieli się on na:
Rynek pracy- jest miejscem, na którym spotykają się pracownicy oferujący świadczenie swojej pracy (gospodarstwa domowe) z przedsiębiorstwami, które poszukują pracowników, aby wytwarzać towary i usługi. Rynek pracy jest mechanizmem gospodarczym, który reguluje wielkość podaży pracy (ilość pracy, którą oferują pracownicy) i popyt na pracę (ilość pracy, której potrzebują przedsiębiorstwa). Rynek pracy znajduje się w równowadze, kiedy podaż i popyt pracy są równe, co następuje przy określonym poziomie płacy realnej. Jeśli podaż pracy przewyższa popyt - pojawia się bezrobocie.
Rynek kapitału rzeczowego – jest to rynek, na którym kupuje się i sprzedaje maszyny, surowce i materiały wykorzystywane później do produkcji innych dóbr i usług.
Rynek ziemi – rynek w , którym wymianie podlegają wszelkie rzeczy znajdujące się w naturze, włącznie z powierzchnią ziemi. ( obejmuje to wszystkie dary natury takie jak: powietrze, gleby, surowce naturalne oraz całe bogactwo jezior, rzek i mórz).
Rynek finansowy- miejsce zawierania transakcji, których przedmiotem są pieniądze i kapitał. Dzieli się na rynek pieniężny i kapitałowy i walutowy.
Rynek pieniężny jest to część rynku finansowego, na którym przedmiotem obrotu jest pieniądz o nieprzekraczalnym terminie zwrotu do jednego roku.
b) Rynek kapitałowy jest to część rynku finansowego, na którym przedmiotem obrotu jest kapitał o terminie zwrotu ponad rok. Dzieli się na:
- Rynek pierwotny- jest to rynek, na którym lokuje się nowe emisje papierów wartościowych, czyli dokonuje się pierwszej transakcji sprzedaży pierwszym inwestorom.
-Rynek wtórny- jest to rynek, na którym obrót papierami wartościowymi odbywa się miedzy inwestorami. Emitent na nim nie występuje.
c)Rynek walutowy (inaczej forex) to światowa giełda walut, na której instytucje, banki, korporacje oraz indywidualni inwestorzy wymieniają waluty. Giełda ta charakteryzuje się ogromną płynnością – codziennie wymieniane są waluty o wartości 3 trylionów dolarów. W tym ogromnym rynku uczestniczą zarówno banki, instytucje, międzynarodowe korporacje, jak również indywidualni inwestorzy.
Stopień i rodzaj konkurencji
Rynek konkurencji doskonałej - model rynku, na którym występuje wielu nabywców i wielu sprzedawców, a żadni z nich nie mają wpływu na cenę, popyt i podaż4
Rynek konkurencji monopolistycznej- charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, obuwie), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swych wyrobów. Każde z przedsiębiorstw ma jednak ograniczoną możliwość wpływania na ceny własnych produktów, gdyż na rynku istnieją bliskie substytuty (to wyroby, które mają podobne właściwości i mogą alternatywnie służyć zaspokojeniu tej samej potrzeby np.: masło-margaryna). Ceny jednych produktów nie mogą więc zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów.
„Rynek oligopolu – występuje wtedy, gdy w danej dziedzinie działalności gospodarczej dominuje zdecydowanie kilka wielkich przedsiębiorstw.
Rynek monopolu- występuje wtedy, kiedy istnieje tylko jeden dostawca danego dobra”5.
Dominację podmiotu rynku
Rynek sprzedawcy ( producenta) - na tym rynku warunki dyktują producenci dóbr i usług. Rynek ten występował w gospodarce centralnej kierowanej, bo była to gospodarka tzw. Ciągłego niedoboru. W tej sytuacji producenci nie muszą liczyć się z potrzebami klientów, nie dbają o jakość swoich produktów, nie dążą do ich ulepszania.
Rynek nabywcy (konsumenta)- na tym rynku dominują konsumenci. Rynek ten jest typowy dla współczesnej gospodarki rynkowej, w której jest nadmiar towarów. W takich warunkach to konsumenci decydują, jakie dobra są oferowane do sprzedaży, bo producenci starają się wyjść naprzeciw oczekiwaniom klientów i produkują dobra przez nich pożądane, dobrej jakości, modne, ładnie opakowane.
W podziale rynku ze względu na dominację podmiotu rynku można również rozróżnić rynek podmiotów indywidualnych ( nabywcy indywidualni) oraz rynek podmiotów instytucjonalnych ( przedsiębiorstwa i instytucje). Różnią się one od siebie tym, że:
Nabywcy instytucjonalni dokonują zakupu w celu kontynuowania procesu produkcji, użytkowania lub odsprzedaży; konsumenci indywidualni kupują wyłącznie do własnego lub wspólnego ( w gospodarstwie domowym) użytkowania.
Nabywcy instytucjonalni kupują przede wszystkim maszyny i urządzenia, materiały i surowce, natomiast konsumenci indywidualni stosunkowo rzadko kupują tego typu produkty
Podstawę zakupu nabywców instytucjonalnych stanowią najczęściej specyfikacje i dane techniczne, konsumenci indywidualni kierują się przy zakupie ceną, jakością, modą, stylem życia itp.
Zofia Kędzior w swojej publikacji opisuje:
podział rynku w zależności od stopnia wyrównywania się ceny, który dzieli się na:
„rynek doskonały- który, charakteryzuje się spełnieniem trzech postulatów: przejrzystości, racjonalności aktów kupna i sprzedaży oraz jednorodności dóbr. Postulat pierwszy oznacza, że kupujący i sprzedający dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany towar. Postulat racjonalności aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje wyłącznie na podstawie cen, czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje. Jednorodność dóbr oznacza, że towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował. W rzeczywistym życiu gospodarczym spełnienie tych postulatów zwykle nie jest możliwe. Zebrane informacje o warunkach wszystkich transakcji na dany towar wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca. Producenci świadomie, dzięki reklamie dążą do zróżnicowania produktów poprzez znaki firmowe. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek jest doskonały i pozwala na istnienie wielu cen na ten sam towar.
rynek niedoskonały - Rynek jest nie doskonały, wtedy gdy istnieje ograniczona liczba kupujących bądź sprzedających, gdy między niektórymi z nich istnieje zmowa np. co do ceny sprzedażnej wyrobów lub też występuje monopol sprzedaży oraz w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji, w którym występuje rynek homogeniczny - np. rynek ropy, pszenicy i heterogeniczny- np. rynek pracy, występują na nam różne zawody, wymagające odmiennych umiejętności, zdolności i kwalifikacji”6.
Ze względu na formę rynku:
rynek tradycyjny - plac, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania transakcji
rynek nowoczesny - zawieranie transakcji kupna - sprzedaży bez konieczności spotykania się uczestników transakcji.
W zależności od zakresu kontroli:
rynek wolny - to taki rynek, na którym władze gospodarcze nie sprawują bezpośredniej kontroli. Sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w określaniu ilości sprzedawanych i nabywanych dóbr oraz cen, po jakich dokonują wymiany.
Rynek regulowany - to taki rynek, na którym władze gospodarcze sprawują bezpośrednią kontrolę. Czynią to przez udzielanie licencji uczestnikom wymiany, ustalenie obowiązujących cen minimalnych i maksymalnych, określenie minimalnych lub maksymalnych kwot wymiany itp.
„Ze względu na legalność:
rynek legalny (biały)- w pełni zgodny z prawem.
rynek półlegalny (szary)- mamy tu do czynienia z przedmiotami, które nie są objęte zakazem obrotu, jednak ich pochodzenie lub warunki zawierania transakcji nasuwają pewne wątpliwości , gdyż są niepełni zgodne z prawem.
rynek nielegalny (czarny)- istnieje pewna grupa towarów, którymi handel jest zabroniony”7.
B. Klimczak, Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2006, s. 73.↩
A. Jabłońska, S. Krajewski, R. Milewski, Pojęcie i klasyfikacja rynków, w. PWN, Warszawa 2005, s. 40.↩
Pod red. Z Kędzior, Badania rynku, metody zastosowania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, S. 14.↩
D. Begg, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003, s. 223.↩
Pod red. Kędzior Z., Badania Rynku. Metody zastosowania. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, 16.↩
Pod red. Kędzior Z., Badania Rynku. Metody zastosowania. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 16.↩
http://mfiles.pl/pl/index.php/Rynek data:10.03.2013r.↩