1. BADANIE ROZWOJU CZŁOWIEKA

Badania normatywne - starające się opisać cechy specyficzne dla danego wieku lub stadium rozwoju. Dane te dostarczają norm, standardowych wzorców rozwoju lub osiągnięć, opartych na obserwacji wielu osób. Pozwalają na rozróżnienie między wiekiem chronologicznym, a rozwojowym.

Badanie podłużne - wielokrotna obserwacja i badanie danej jednostki, często przez wiele lat. +: nie można pomylić zmian związanych z wiekiem z różnicami wynikającymi z różnych warunków społecznych. -: niektóre rodzaje uogólnień można odnieść tylko do tej samej kohorty (grupy osób urodzonych w tym samym okresie co uczestnicy badania)

Badanie poprzeczne - obserwacja i porównywanie w tym samym czasie grupy badanych w różnym wieku chronologicznym. Wnioski na temat różnic w zachowaniu, które mogą wiązać się z różnicami w wieku. -: zmiany związane z wiekiem krzyżują się z różnicami związanymi z warunkami społecznymi i politycznymi, w jakich wzrastały różne kohorty wiekowe.

2. ROZWÓJ FIZYCZNY W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA

• Rozwój w okresie prenatalnym i w dzieciństwie

• Rozwój fizyczny w macicy

3 tygodnie, 0,5 cm - bicie serca. 6 tydzień, 3 cm - pierwsze reakcje na bodźce. 8 tydz - spontaniczne ruchy. Po 8 tygodniach embrion nazywamy płodem. 16 tydz, 17 cm - matka czuje ruchy.

Proces mnożenia się komórek nerwowych i ich migracja do miejsca przeznaczenia dokonują się w okresie prenatalnym, natomiast procesy rozwoju i rozgałęziania się aksonów i dendrytów zachodzą w przeważającej mierze już po urodzeniu.

Jeśli matka zarazi się różyczką 2-4 tyg. po zapłodnieniu - p=50% że dziecko poniesie negatywne konsekwencje (np. upośledzenie umysłowe, uszkodzenie wzroku, głuchota, wady serca). Anomalie twarzy gdy matka pije w pierwszych 2 mies. Palenie zwiększa ryzyko poronienia, przedwczesnego urodzenia i niskiej wagi urodzeniowej dziecka. U ciężarnych kokaina ogranicza przepływ krwi przez łożysko i zaopatrywanie płodu w tlen.

• Wstępne wyposażenie dzieci w zdolność przetrwania

Dzieci tuż po urodzeniu ujawniają niezwykłe zdolności odbierania informacji za pośrednictwem swych zmysłów i reagowania na nie. Dobrze przygotowane do reagowania na dorosłych opiekunów i wpływania na swoje otoczenie społeczne. Pierwsze 6 miesięcy - szybka poprawa ostrości wzroku. W wieku 4 miesięcy - łączenie informacji napływającej z obu oczu i postrzeganie głębi. Po urodzeniu następuje tworzenie się połączeń między neuronami w korze wzrokowej mózgu.

Robert Fantz - niemowlęta w wieku 4 mies. wolą się przyglądać przedmiotom z konturami niż jednolitym, złożonym niż prostym, całym twarzom.

Eleanor Gibson i Richard Walk - urwisko wzrokowe, reakcja dzieci na informację o głębi. Dzieci, które już umiały raczkować czuły strach przed głęboką stroną, podczas gdy ich nieraczkujący rówieśnicy nie czuli strachu.

• Rozwój i dojrzewanie w okresie dzieciństwa

W chwili narodzin głowa dziecka osiąga 60% swej dorosłej wielkości, ¼ długości ciała.

Fizycznemu wzrostowi dzieci towarzyszy dojrzewanie zdolności ruchowych. Dojrzewanie - proces wzrostu typowy dla wszystkich przedstawicieli gatunku, wychowujących się w typowym dla tego gatunku środowisku naturalnym (habitacie).

• Rozwój fizyczny w okresie dorastania

Pierwszy konkretny wskaźnik końca dzieciństwa - związane z pokwitaniem przyspieszenie tempa wzrostu. Dziewczynki - 10 rok życia, chłopcy - 12 → napływ GH do krwioobiegu.

Pokwitanie - proces prowadzący do osiągnięcia dojrzałości płciowej. U chłopców - wytwarzanie żywych plemników, dziewczynki - menarcha (pierwsza miesiączka).

Przyspieszenie tempa rozwoju mózgu w okresie dojrzewania w płatach czołowych - procesy planowania i regulacja emocji. Następuje to między 10 a 12 rokiem życia, ok. 20. redukcja niewykorzystywanych połączeń.

• Zmiany fizyczne w okresie dorosłości

Wzrok - soczewki oczu żółkną i stają się mniej elastyczne. Ograniczenie zdolności widzenia barw, gorsze widzenie z małej odległości, gorsza adaptacja do ciemności.

Słuch - trudności ze słyszeniem dźwięków o wysokiej częstotliwości. Kłopoty z rozumieniem mowy, szczególnie gdy ktoś mówi wysokim głosem.

Funkcjonowanie rozrodcze i seksualne - menopauza u kobiet (ustanie miesiączki i owulacji). U mężczyzn po 40 roku życia spadek liczby zdolnych do życia plemników, po 60 roku życia spadek objętości płynu nasiennego.

3. ROZWÓJ POZNAWCZY W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA

• Poglądy Piageta na rozwój umysłowy.

• Elementy konstrukcyjne zmian rozwojowych.

Struktury umożliwiające ludziom interpretowanie świata nazwał schematami.

Rozwój poznawczy zachodzi dzięki działaniu dwóch zasadniczych procesów: asymilacji (modyfikowanie nowej informacji tak, aby pasowała do tego, co jest już znane) i adaptacji (restrukturyzacja lub modyfikacja już istniejących schematów tak, aby nowa informacja mogła być lepiej przyswojona).

• Stadia rozwoju poznawczego

1. Stadium sensoryczno-motoryczne - do ok. 2 roku życia. Na początku większość zachowań dziecka opiera się na schematach wrodzonych. W ciągu pierwszego roku życia sekwencje sensomotoryczne są udoskonalane, kombinowane, koordynowane i integrowane. Najważniejszym nabytkiem poznawczym tego okresu jest stałość przedmiotu - zrozumienie przez dziecko, że przedmioty istnieją i zachowują się niezależnie jego działań czy świadomości.

2. Stadium przedoperacyjne - od ok. 2 do 7 roku życia. Udoskonalona zdolność umysłowego reprezentowania obiektów fizycznie nieobecnych. Egocentryzm myślenia - niezdolność dziecka do przyjęcia perspektywy innej osoby. Centracja - tendencja do skupiania się na percepcyjnie najbardziej wyrazistych właściwościach przedmiotów.

3. Stadium operacji konkretnych - ok. 7-11 lat. Dziecko staje się zdolne do przeprowadzania operacji umysłowych, czynności wykonywanych w umyśle, co zapoczątkowuje myślenie logiczne. Rozumie też pojęcie niezmienności i zachowania fizycznych cech przedmiotów.

4. Stadium operacji formalnych - myślenie nabiera charakteru abstrakcyjnego, a także hipotetycznego.

• Współczesne poglądy na temat wczesnego rozwoju poznawczego.

• Dziecięce teorie pierwotne - pierwotne podstawy rozumienia rzeczywistości przez dzieci, tworzone w celu wyjaśnienia posiadanej wiedzy o świec ie. („Które zwierzę ma kości?”)

• Wpływ czynników społecznych i kulturowych na rozwój dzieci.

Wg Lwa Wygotskiego rozwój dzieci polega na internalizacji - przyswajają one wiedzę ze swego otoczenia społecznego, które ma istotny wpływ na przebieg rozwoju poznawczego. Zdolności poznawcze rozwijają się u dzieci po to, aby mogły one wykonywać cenione kulturowo czynności. Podważało to uniwersalność twierdzeń Piageta. Poziom osiągnięć dzieci w zadaniach stosowanych przez Piageta w dużej mierze określa typ nauki szkolnej. Należy więc oddzielać czynniki społeczne i biologiczne w rozwoju poznawczym.

• Rozwój poznawczy w okresie dorosłości.

• Inteligencja: skrystalizowana - komponenty inteligencji składające się na zdolności werbalne, płynna - elementy naszej zdolności szybkiego i dokładnego uczenia się. Inteligencja płynna obniża się wraz z wiekiem, co przypisywane jest ogólnemu spowolnieniu procesów przetwarzania informacji. Starsze osoby, które zapewniają sobie wysoki poziom stymulacji środowiskowej, zachowują wysoki poziom zdolności poznawczych. („używaj lub stracisz”). Selektywna optymalizacja połączona z kompensacją - strategia dobrego starzenia się, opracowana przez Paula i Margaret Baltes. Czerpanie jak największych korzyści i minimalizowanie strat.

Cechy mądrości: bogata wiedza przedmiotowa, bogata wiedza proceduralna, kontekstualizm cyklu życia, niepewność.

• Pamięć. Starzenie się wpływa na procesy umożliwiające skuteczne organizowanie, przechowywanie i wydobywanie z pamięci nowych informacji.

4. PRZYSWAJANIE JĘZYKA

Zdolność uczenia się języka opiera się na podstawach biologicznych, predyspozycja ta jest wrodzona, silna i dość plastyczna.

• Odbiór mowy i odbiór słów.

Początkowo ludzie mają wrodzone zdolności do wykrywania kontrastów dźwiękowych, istotnych dla różnych języków mówionych. Jednak szybko tracimy zdolność dostrzegania kontrastów nie występujących w języku, którego zaczynamy się uczyć.

Mowa kierowana do dziecka (matczyna, rodzicielska) - o wysokiej, przesadnej intonacji. Może ona pomagać niemowlętom w przyswajaniu jeżyka dzięki utrzymywaniu ich zainteresowania i uwagi na tym, co rodzice do nich mówią. Intonacja podkreśla też treść emocjonalną, co może pomóc w wytworzeniu się więzi emocjonalnej między niemowlętami a ich opiekunami.

4,5 miesiąca - wykazywanie w rozpoznawaniu preferencji dla własnego imienia. 6-7,5 miesiąca - niemowlęta uzyskują wgląd w to, iż powtarzające się dźwięki mają znaczenie.

• Uczenie się znaczenia słów.

18 miesięcy - faza eksplozji nazywania. Dzieci w miarę uczenia się mowy nadmiernie rozszerzają znaczenie słów. Zasada kontrastu - różnica formy sygnalizuje dziecku różnicę znaczenia (kangur).

• Przyswajanie zasad gramatyki.

Noam Chomsky - dzieci rodzą się z biologicznie ukształtowanymi strukturami umysłowymi wspomagającymi rozumienie i wytwarzanie mowy.

Dan Slobin - dzieci wnoszą do uczenia się języka wrodzone wskazówki, zwane zbiorem zasad operacyjnych, składających się u dziecka na zdolność wytwarzania języka. Mają one postać dyrektyw. W wieku ok. 2 lat dzieci przechodzą stadium dwuwyrazowe (mowa telegraficzna).

Rozszerzanie - dzieci starają się posługiwać tą samą jednostką znaczeniową lub morfemem w celu oznaczenia tego samego pojęcia. Nadmierna regularyzacja.

5. ROZWÓJ SPOŁECZNY W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA.

• Stadia rozwoju psychospołecznego wg Eriksona.

Erik Erikson (1963) - każda jednostka musi pokonać różne stadia rozwoju psychospołecznego, z których każde niesie ze sobą określony konflikt i kryzys

Wiek	Kryzys	Właściwe rozwiązanie	Niewłaściwe rozwiązanie
0-1,5 lat	Ufność/ nieufność	Podst. Poczucie bezpieczeństwa	Niepewność, lęk
1,5-3 lat	Autonomia/ zwątpienie w siebie	Postrzeganie swej podmiotowości, kontroli ciała, sprawczości działań	Poczucie niezdolności do kontrolowania przebiegu zdarzeń
3-6 lat	Inicjatywa/ poczucie winy	Zaufanie do siebie jako inicjatora i twórcy	Brak poczucia własnej wartości
6 lat-okres pokwitania	Kompetencja/ poczucie niższości	Opanowanie podst. Umiejętności intelektualnych i społecz.	Brak pewności siebie, poczucie klęski
Adolescen-cja	Tożsamość/ pomieszanie ról	Poczucie siebie jako osoby	Poczucie fragmentacji własnego Ja
Wczesna dorosłość	Intymność/ izolacja	Zdolność do nawiązywania więzi i zaangażowania	Poczucie osamotnienia, separacji
Średnia dorosłość	Wielkoduszność/ zaabsorbowanie sobą	Skierowanie troski poza Ja - rodzina, społeczeństwo	Troska o siebie, Brak orientacji na przyszłość
Późna dorosłość	Integralność ego/ rozpacz	Poczucie pełni, podstawo-wa satysfakcja z życia	Poczucie bezowocności życia, rozczarowanie

• Rozwój społeczny w dzieciństwie

• Przywiązanie - ścisła, trwała, społeczno-emocjonalna relacja między np. dzieckiem a matką. Wdrukowanie (imprinting) - u noworodków niektórych gatunków automatyczne ukształtowanie się przywiązania wobec pierwszego poruszającego się obiektu. (Konrad Lorenz). Pojawia się ono raptownie podczas krytycznego okresu rozwoju i niełatwo podlega modyfikacji, proces automatyczny. Wrodzone zachowania sygnalizujące innym, by zareagowali na dziecko, są u niemowlęcia sygnały zachęcające do bliskości - śmiech, płacz, gaworzenie. Wg. Johna Bowlby'ego niemowlęta i dorośli mają biologiczną predyspozycję do wytwarzania wzajemnego przywiązania. Test Obcych Sytuacji - procedura oceny przywiązania. Przywiązanie: bezpieczne (niepokój, gdy matka wychodzi, dążenie do fizycznej bliskości po jej powrocie, powrót do zabawy), lękowo-unikające (powściągliwe zachowanie, ignorowanie matki po jej powrocie), lekowo-ambiwalentne/oporne (zdenerwowanie gdy matka wychodzi, po powrocie okazywanie oporu i złości, jednocześnie pragnienie kontaktu). Występuje umiarkowana zgodność międzykulturowa pod względem rozpowszechnienia różnych typów przywiązania. Wewnętrzny model roboczy - struktura pamięciowa, która przechowuje historię interakcji dziecka z jego opiekunami - interakcji, które stanowiły szczególny wzorzec przywiązania. Dostarcza szablonu, według którego jednostka tworzy oczekiwania dotyczące przyszłych interakcji społecznych.

• Style i praktyki wychowawcze rodziców. Temperament dziecka i zachowanie rodziców wpływają na siebie wzajemnie, przyczyniając się do rezultatów rozwoju, takich jak jakość relacji przywiązania. Różne praktyki wychowawcze stosowane w zależności od konkretnych celów.

→wrażliwość na potrzeby dziecka ↓ Stawianie wymagań	Akceptujący, reagujący na potrzeby, koncentracja na dziecku	Odrzucający, nie reagujący na potrzeby dziecka, koncentracja na rodzicu
Wymagający, Kontrolujący	Autorytatywno-dwustronny , wysoki poziom komunikacji dwustronnej. OPTYMALNY	Autorytarny, Manifestujący władzę
Mało wymagający, słabe próby sprawowania kontroli	Pobłażliwy	Zaniedbujący, ignorujący, obojętny, niezaangażowany

• Pocieszanie przez dotyk i doświadczenie społeczne. Kredensowa teoria przywiązania - bo rodzice dostarczają dzieciom pożywienia. Wg Harry'ego Harlowa niemowlęta mogą również przywiązywać się do osób, z którymi kontakt daje im pocieszenie przez dotyk (contact comfort). Badania nad małpami - okresowe wychowywanie przez matki zastępcze (cross-fostering) daje umiejętność radzenia sobie oraz wiedzę konieczną dla zdobywania wsparcia u innych małp i utrzymywania wysokiej pozycji społecznej w grupie.

• Deprywacja dotykowa u ludzi.

• Rozwój społeczny w okresie dorastania.

• Doświadczenia związane z dorastaniem. G. Stanley Hall - okres „burzy i naporu”. Margaret Mead I Ruth Benedict - teoria ta nie ma zastosowania do wielu innych kultur niż zachodnia.

• Relacje społeczne - jest to pierwszy okres, w którym rówieśnicy rywalizują z rodzicami w kształtowaniu postaw i zachowań jednostki. Poprzez interakcje z rówieśnikami młodzi ludzie stopniowo określają społeczny aspekt swej kształtującej się tożsamości, decydując, jakiego rodzaju ludźmi będą i do jakiego typu relacji będą dążyć.

• Plany na przyszłość.

• Rozwój społeczny w okresie dorosłości.

Wg Eriksona 2 główne zadania tego okresu to intymność i wielkoduszność. W tym okresie szczególną wagę mają zarówno społeczne relacje, jak i osobiste osiągnięcia.

• Intymność - zdolność do pełnego zaangażowania się: seksualnego, emocjonalnego, moralnego w związek z inną osobą. Teoria wybiórczych interakcji społecznych - ludzie, starzejąc się, wybierają swych partnerów społecznych bardziej wybiórczo, tzn. wybierają te osoby, które zaspokajają ich potrzeby emocjonalne.

• Wielkoduszność - zaangażowanie w sprawy wykraczające poza zainteresowanie samym sobą, takie jak rodzina, praca, społeczeństwo lub przyszłe pokolenia. Po 30-40. Pozawala dorosłym uzyskać poczucie dobrostanu psychicznego równoważące tęsknotę za młodością.

• Kulturowe konstruowanie późnej dorosłości. Uprzedzenie związane z wiekiem (ageism) prowadzi do dyskryminacji osób w podeszłym wieku, która ogranicza dostępne im możliwości, izoluje i przyczynia się do powstawania u nich negatywnego obrazu samych siebie.

6. ROZWÓJ TOŻSAMOŚCI PŁCIOWEJ

• Płeć biologiczna a płeć psychiczna.

Płeć psychiczna odnosi się do wyuczonych zachowań i postaw, cechujących zazwyczaj osoby danej płci biologicznej. Tożsamość płciowa - posiadanie przez jednostkę poczucia męskości lub kobiecości, obejmuje świadomość i akceptację swojej płci biologicznej. Role związane z płcią - wzorce zachowań, uważane za właściwe dla mężczyzn i kobiet w danym społeczeństwie.

7. ROZWÓJ MORALNY

Moralność to system przekonań, wartości i podstawowych ocen dotyczących słuszności lub niesłuszności ludzkich zachowań.

• Stadia rozumowania moralnego według Kohlberga.

Lawrence Kohlberg - teoria rozwoju moralnego na podstawie badań nad rozumowaniem moralnym (sądy wydawane przez ludzi na temat tego, jakie postępowanie w danej sytuacji jest słuszne, a jakie niesłuszne). 4 zasady stadialnego modelu rozwoju moralnego: 1) w danym czasie można być tylko w 1 stadium, 2) każdy przechodzi przez te stadia w stałej i niezmiennej kolejności, 3) każde stadium jest bardziej złożone poznawczo niż stadium poprzednie, 4) te same stadia występują w każdej kulturze.

Poziomy i stadia	Powody moralnego zachowania
Moralność prekonwencjonalna Stadium 1: orientacja na przyjemność i unikanie kary S 2: Orientacja na koszty i korzyści; wzajemność - oko za oko	Uniknąć kary lub nie dać się przyłapać Uzyskać nagrodę
Moralność konwencjonalna S 3: Orientacja „dobrego dziecka” S 4: Orientacja na prawo i porządek	Uzyskać akceptację Przestrzegać reguł i uniknąć kary od autorytetów
Moralność oparta na zasadach S 5: Orientacja na „umowę społeczną” S 6: Orientacja na zasady etyczne S 7: Orientacja kosmiczna	Przyczynić się do pomyślności społeczeństwa Osiągać sprawiedliwość, unikać samopotępienia Być wiernym uniwersalnym zasadom i czuć się częścią porządku kosmicznego, który wykracza poza normy społeczne

• Rozwój moralny z perspektywy różnic płciowych i kulturowych.

Carol Giligan - sprzeciw wobec stwierdzenia Kohlberga o uniwersalności.

Niektóre badania wskazują, że kobiety w swoich decyzjach opierają się na zasadzie utrzymania harmonii relacji społecznych, podczas gdy mężczyźni odwołują się częściej do sprawiedliwości. Możemy scharakteryzować rozumowanie dotyczące dylematów moralnych jako połączenie rozważań uwzględniających sprawiedliwość oraz rozważań uwzględniających troskę o innych.

8. Nauka dobrego starzenia się - selektywna optymalizacja połączona z kompensacją.

---