Część pierwsza
ROZWÓD, SEPARACJA
UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA
Teresa Dyrga
Rozdział I
- formy zawarcia małżeństwa
- śmierć małżonka
- rozwód a separacja
- cel rozwodu
- przesłanki rozwodowe
- rozkład zupełny
- rozkład trwały
- przyczyny rozkładu
- równoczesność pożycia z inną osobą
- alkoholizm
- agresja słowna, czynna
- skutek agresji
- brak własnego mieszkania
- trudności finansowe
- różnica charakterów
- impotencja
- homoseksualizm
- brak pożycia, bezpłodność
- przeszkody rozwodowe
- dobro dziecka
- środki dowodowe
- wywiad środowiskowy
- zasady współżycia społecznego: normy moralne, normy obyczajowe
- zgoda na rozwód
- odmowa zgody
- wpis tymczasowy obciąża powoda
- zwrot pozwu
- wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
- 2 egzemplarze pozwu
- załączniki
- posiedzenie pojednawcze
- zwrot wpisu w razie pojednania
- zaniechanie posiedzenia pojednawczego
- skład sądu
- możliwość zabezpieczenia powództwa i jego zakres
- dalsze elementy wyroku
- zaskarżenie wyroku
- apelacja
- nazwisko po rozwodzie
- zachowanie obowiązku alimentacyjnego
- wykluczenie alimentacji
- zwykły obowiązek alimentacyjny
- niedostatek
- szczególny obowiązek alimentacyjny: pogorszenie sytuacji
- wygaśnięcie alimentacji
Rozdział II
- wiek poniżej 18 lat
- ubezwłasnowolnienie całkowite
- choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy
- bigamia
- pokrewieństwo i powinowactwo
- przysposobienie
- wady oświadczenia woli: brak świadomości, błąd, bezprawna groźba
- wady umocowania
- wskutek istnienia przeszkód małżeńskich
Rozdział III
- chwila uznania za zmarłego
- zawarcie nowego małżeństwa w dobrej lub złej wierze
- zła wiara obojga małżonków
- brak złej wiary obu stron
- zła wiara jednego z małżonków
- rodzaje powództwa
Rozdział IV
- definicja
- geneza separacji
- funkcje separacji
- niedopuszczalność separacji
- właściwość rzeczowa sądu
- zniesienie separacji
- koszty separacji
Rozdział I
ROZWÓD
Formy zawarcia małżeństwa
Aktualnie obowiązujące ustawodawstwo dopuszcza dwie formy zawarcia małżeństwa:
1. przez złożenie oświadczenia przez kobietę i mężczyznę równocześnie obecnych, przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego;
2. przez zawarcie związku wyznaniowego, kiedy oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Wówczas duchowny ma obowiązek w terminie 5-ciu dni przesłać do urzędu stanu cywilnego informację o zawarciu związku wyznaniowego, a kierownik USC sporządza akt małżeństwa (związek konkordatowy). Ten sposób zawarcia małżeństwa rodzi podwójny skutek: po pierwsze jest związkiem wyznaniowym, po drugie jest związkiem cywilnym, jeżeli został zarejestrowany w USC.
Śmierć małżonka
Związek małżeński ustaje z mocy zdarzenia losowego, jakim jest śmierć małżonka lub na skutek orzeczenia sądu.
Zdarzenia losowe wykraczają poza ramy poradnika, natomiast rodzaj orzeczeń sądowych i okoliczności do tego prowadzących, zostaną w poradniku przedstawione ze szczególnym uwzględnieniem unieważnienia i rozwodu oraz separacji, jako sposobów rozdzielenia małżonków.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje możliwość ustania małżeństwa poprzez:
1. rozwód,
2. unieważnienie.
rozwód a separacja
Rozwód jest najpopularniejszą formą ustania małżeństwa w trybie orzeczenia sądowego. Nie budzi żadnych wątpliwości dopuszczalność rozwodu małżeństwa zawartego przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Obawę może budzić dopuszczalność orzeczenia rozwodu małżeństwa konkordatowego, wobec przenikania się sfery wyznaniowej ze sferą cywilnoprawną. Sądy powszechne nigdy nie wkraczały, ani nie wkraczają w sferę prawa kanonicznego, które nie dopuszcza rozwodów. Sąd powszechny orzeka w zakresie umowy cywilnoprawnej, której widomym znakiem jest sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika urzędu stanu cywilnego i ten związek może rozwiązać, nie naruszając związku wyznaniowego.
Na gruncie powojennego ustawodawstwa rodzinnego, nie była znana instytucja separacji, będąca rozdzieleniem małżonków, a wprowadzenie jej ustawą z dnia 21 maja 1999 r., która obowiązuje od dnia 15 grudnia 1999 r, pozwoli dopiero po pewnym okresie czasu na analizę, w jakim zakresie separacja wyeliminuje rozwody.
cel rozwodu
W dotychczasowej praktyce rozwód był traktowany jako środek niezbędny do likwidacji społecznie szkodliwych, martwych, formalnie tylko istniejących związków małżeńskich.
przesłanki rozwodowe
Możliwość orzeczenia rozwodu istnieje przy spełnieniu kumulatywnie (łącznie) dwóch pozytywnych przesłanek rozwodowych w postaci rozkładu pożycia:
1) zupełnego,
2) trwałego.
Możliwość orzeczenia separacji powstaje przy spełnieniu minimum jednej przesłanki, którą jest istnienie zupełnego rozkładu pożycia, ale spełnienie obu przesłanek również dopuszcza orzeczenie separacji, jeżeli małżonkowie wybiorą tę formę rozdzielenia.
Graficznie różnice te można przedstawić następująco:
1. Rozkład pożycia - przesłanki pozytywne
Co to jest rozkład pożycia?
Wspólność małżeńska wyraża się istnieniem szczególnego rodzaju więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej łączącej małżonków - brak zatem tych więzi jest przejawem rozkładu pożycia.
rozkład zupełny
Rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza, a więc gdy małżeństwo całkowicie przestaje funkcjonować.
rozkład trwały
Rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały, gdy oparta na doświadczeniu życiowym ocena prowadzi do wniosku, że w okolicznościach sprawy, powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi, z czego wynika, że upływ jakiegoś dłuższego czasu - nie jest konieczną przesłanką trwałości.
przyczyny rozkładu
Rozkład pożycia jest z reguły zjawiskiem narastającym, uwarunkowanym zaistnieniem pewnych faktów, które są przyczynami rozkładu pożycia małżeńskiego ujętymi w następujące grupy:
1) niedochowanie wierności małżeńskiej
2) nadużywanie alkoholu,
3) naganny stosunek do członków rodziny (współmałżonka, dzieci),
4) trudności mieszkaniowe,
5) nieporozumienia na tle finansowym,
6) niezgodność charakterów,
7) niedobór seksualny,
8) inne.
ad 1. Niedochowanie wierności małżeńskiej (zdrada)
"Nawet jednorazowy postępek małżonka może stać się przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu, dotyczy to w szczególności takich faktów jak cudzołóstwo i ciężka zniewaga"
- orzecz. SN z dnia 24 kwietnia 1951 r., C667/50, OSN 1953/1, poz. 9.
równoczesność pożycia z inną osobą
"Pożycie małżeńskie przy jednoczesnym pożyciu jednego z małżonków z inną osobą, jest pożyciem posiadającym cechy rozkładu; małżeństwo takie nie należy do małżeństw zasługujących na ochronę ze względu na interes społeczny"
- orzecz. SN z dnia 20 listopada 1951 r, C839/51, OSN 1952/1, poz. 1.
"Związanie się małżonka z inną osobą węzłem uczuciowym, w którym wprawdzie nie dochodzi do cudzołożnych stosunków, ale któremu towarzyszą wyznania miłości i pocałunki, może być odczute przez drugiego małżonka jako naruszenie, a nawet zerwanie więzi uczuciowej i moralnej, która łączyła małżonków i może być - zależnie od okoliczności - uznane za ważną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego"
- orzecz. SN z dnia 26 marca 1952 r, C813/51, NP. 1953/5, str. 82.
ad 2. Nadużywanie alkoholu
alkoholizm
Praktyka sądowa od lat traktuje nałogowy alkoholizm, jako przyczynę powstania i utrwalenia rozkładu pożycia.
Nałogowe pijaństwo jest czynnikiem unicestwiającym rodzinę, gdyż pijak w miarę postępowania nałogu wykazuje coraz mniejsze zainteresowanie bytem, w szczególności materialnym, założonej przez siebie rodziny. Nie tylko pozbawia rodzinę środków, które mógł jej świadczyć, ale często od drugiego małżonka żąda pieniędzy na wódkę. Następstwem alkoholizmu bywa naganne traktowanie rodziny.
Wręcz niewymierne są szkody moralne, w szczególności w zakresie wpływu na wychowanie małoletnich dzieci, dla których postawa ojca lub matki jest najgorszym przykładem. Dzieci wstydzą się niechlujnego rodzica-pijaka, a także często są narażone na bezpośredni atak bądź obecność przy agresji skierowanej najczęściej przeciwko matce (patrz wzór nr 8).
ad 3. Naganny stosunek do członków rodziny (współmałżonka, dzieci)
agresja słowna
Naganny stosunek do członków rodziny może wyrażać się agresją słowną polegającą na ciągłym używaniu pod adresem współmałżonka wulgarnych, obelżywych słów uznanych powszechnie za obraźliwe, czy też obmawianie współmałżonka wobec innych osób bądź poniżanie jego godności osobistej.
agresja czynna
Agresja czynna polega na bezpośrednim naruszeniu nietykalności cielesnej współmałżonka.
Żadne postępowanie nie jest istotne samo w sobie, ważne jest jako element, który doprowadził do rozkładu pożycia.
skutek agresji
"[...] Żaden czyn ani cudzołóstwo, ani nastawanie na życie współmałżonka, ani inne czyny niedozwolone same przez się nie mogą uzasadnić żądania rozwodu, uzasadnia je stały rozkład pożycia małżonków spowodowany czynami, postępowaniem i zachowaniem się agresywnego małżonka."
- orzecz. SN z dnia 14 września 1948 r, C 500/48, PN 1949/3-4, s. 322.
Małżonek naruszający brutalnie godność i nietykalność osobistą współmałżonka musi się liczyć z ujemną dla siebie reakcją pokrzywdzonego.
"Nie można wymagać od znieważanego i poniżanego małżonka, aby z wyrzeczeniem się własnej godności osobistej, w każdej chwili - w zależności od kaprysu współmałżonka - był gotów "pogodzić się". Sąd powinien ustalić na podstawie wszechstronnego rozważenia konkretnych okoliczności, w jakich powód wyrażał gotowość pogodzenia się, czy można było zachowanie powoda uznać za poważne, nacechowane dobrą wiarą, rokujące nadzieję, że powód zmieni własne niewłaściwe postępowanie w stosunku do żony".
- orzecz. SN z dnia 10 czerwca 1959 r, 4 CR 157/59, RPEiS 1960/2, s. 404.
"Wobec karygodnego zachowania się męża, który bił żonę dotkliwie, stale ją zdradzał, kilkakrotnie opuszczał, a wreszcie całkowicie porzucił żonę, fakt, że żona nie szukała kontaktów z mężem, choć znała jego miejsce pobytu i adres, nie może być poczytany za współwinę rozkładu"
- orzecz. SN z dnia 25 listopada 1950 r, 2 CR 44/59, PiP 1961 nr 7, s.163 (ponadto wzór nr 7).
ad 4. Trudności mieszkaniowe
brak własnego mieszkania
Niewiele młodych małżeństw dysponuje własnym mieszkaniem. Często zamieszkują oni z jednymi czy drugimi rodzicami, dysponując pokojem z używalnością kuchni i łazienki.
Ciasnota rodzi konflikty zarówno z pozostałymi domownikami, jak i między małżonkami, nie mówiąc już o poczuciu skrępowania.
Z kolei wynajmowanie mieszkania przy z reguły niskich dochodach małżonków, najczęściej obciąża rodziców kosztami wynajmu, którzy nie są w stanie długo tych kosztów ponosić.
Przy wspólnym z rodzicami zamieszkiwaniu, powstaje również obawa o ingerencję w małżeństwo, chociażby poprzez przekazywanie małżonkowi, najczęściej swojemu dziecku, ujemnych ocen drugiego małżonka.
"Rozłączenie małżonków (w sensie oddzielnego zamieszkiwania - przypisek autora) obejmuje sytuację, gdy w małżeństwie nie jest realizowany jeden z podstawowych elementów pożycia małżonków, jakim jest wspólne zamieszkiwanie. Sytuacja taka może być w zależności od okoliczności:
- skutkiem rozkładu,
- przyczyną rozkładu,
- a może też zupełnie nie łączyć się z rozkładem"
- orzecz. SN z dnia 7 listopada 1955 r, III CR 1328/54, PiP 1957/2, s. 410 (patrz wzór nr 1).
ad 5. Nieporozumienia na tle finansowym
trudności finansowe
Każde z małżonków, jeżeli jest zdolne do pracy, winno podjąć zatrudnienie, co umożliwi uczestniczenie w domowych wydatkach.
"Zachowanie małżonka, który będąc zdolny do pracy, bez dostatecznego usprawiedliwienia nie pracuje, lub pracuje w stopniu wysoce niedostatecznym, może być uznane za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego"
- orzecz. SN z dnia 9 marca 1956 r., 4 CR 36/55, OSN 1956/4, poz.110.
W zależności od okoliczności, osobiste starania małżonka o dom i dzieci - mogą wyczerpywać jego obowiązek współuczestniczenia w kosztach utrzymania rodziny.
Gorzej jest gdy występują trudności z uzyskaniem pracy, w szczególności dla osób o niskim wykształceniu. Powodują one, że czasami małżonek bądź nawet oboje pozostają bez pracy lub otrzymują zasiłek dla bezrobotnych albo świadczenia z opieki społecznej.
Wówczas można by się zastanawiać jak przekształcenia społeczno-ekonomiczne, wymagające intensywnych zabiegów o znalezienie zatrudnienia, wpłynęły na wzajemną ocenę małżonków w zakresie zapobiegliwości i gospodarności, a w konsekwencji, czy i jak wpłynęły na powstawanie nieporozumień na tle finansowym, a stąd na trwałość związku.
Doświadczenie uczy, że często bieda jest przyczyną rozkładu pożycia, gdyż prowadzi do zachwiania bytu materialnego rodziny, a w konsekwencji do konfliktów.
Bywa też, że małżonek mając nadzieję na rozwinięcie działalności gospodarczej zaciąga długi, które, jeżeli ta działalność nie powiedzie się, obciążają rodzinę, co rodzi sprzeciw drugiego z małżonków prowadzący do rozkładu.
ad 6. Niezgodność charakterów
różnica charakterów
Częstą przyczyną rozkładu pożycia, na którą powołują się małżonkowie jest różnica charakterów.
"[...] Pojęcie różnicy charakterów jest bardzo ogólne. Bez dokładniejszego sprecyzowania na czym polega, jak się na zewnątrz przejawia i jaki wywiera wpływ na pożycie małżeńskie, brak podstaw do oceny, czy różnica charakterów stała się przyczyną rozkładu"
- orzecz. SN z dnia 15 stycznia 1952 r C 502/51 NP. 1953, nr 5, s. 82.
Nieostrość definicji powoduje, że wielorakie okoliczności mogą o tej niezgodności charakterów świadczyć. Małżonkowie często powołują się na różne podejście do życia, do spraw bytowych i materialnych rodziny, różne postrzeganie funkcji i celów małżeństwa czy preferowanie różnych sposobów wychowania dzieci. Próba usegregowania różnic prowadzi do wyodrębnienia:
- różnicy wykształcenia,
- różnicy światopoglądu,
- różnicy wieku.
Aktualnie w salach sądowych, wobec powszechnej dostępności do wykształcenia, ta różnica rzadko jest wskazywana jako prowadząca do rozkładu, chociaż z własnej praktyki pamiętam przypadek, kiedy małżonek mający wykształcenie średnie, zarzucał małżonkowi mającemu wykształcenie zasadnicze zawodowe, że ta różnica spowodowała rozkład.
Częściej zdarza się występowanie różnic światopoglądowych, a raczej wynikających z różnych wyznań (katolik - świadek Jehowy), a także różnica wieku.
Przytłaczająca większość małżeństw zawierana jest między równolatkami bądź przy niewielkiej różnicy wieku, ale wciąż zdarzają się przypadki, że młoda kobieta wychodzi za starca, najczęściej cudzoziemca, bądź kobiety zza wschodniej granicy poślubiają naszych rodaków nie bacząc na "stosowność wieku" - tylko po to, aby uzyskać możliwość pobytu w kraju. Jeżeli młody niedoświadczony mężczyzna poślubia znacznie dojrzalszą od siebie kobietę, często wkrótce przychodzi znużenie małżonką - matką, prowadzące do jej opuszczenia.
"Szczególnie duża różnica wieku między małżonkami, zwłaszcza, jeżeli znacznie starsza jest kobieta, może doprowadzić do rozkładu pożycia. O tym, czy znaczna różnica wieku powinna być uznana za ważny powód rozkładu pożycia w świetle zasad moralności, decydują okoliczności konkretnego przypadku jak np. warunki, w jakich doszło do zawarcia związku małżeńskiego, czas trwania pożycia stron do chwili powstania rozkładu, przebieg tego pożycia, istnienie bądź nieistnienie dzieci z tego małżeństwa".
- orzecz. SN z dnia 16 marca 1956 r, IV CR 127/55, OSN 1956/4, poz. 112 (patrz wzór nr 6).
ad 7. Niedobór seksualny
Pożycie fizyczne jest jedną z najistotniejszych więzi łączących małżonków, która bezpośrednio wynika z wzajemnego ich uczucia.
impotencja
Niedobór seksualny może być wynikiem choroby, np. impotencja charakteryzująca się niemożnością odbywania stosunków płciowych, która może stanowić ważny powód rozkładu i to niezależnie od czasu jej zaistnienia.
Niedobór seksualny może także wynikać z przeszkód natury psychicznej, kiedy strony - mimo, że niedotknięte chorobą - nie są zdolne do współżycia fizycznego ze sobą. Często w takich przypadkach małżonkowie podejmują konsultacje u lekarza- seksuologa, ewentualnie leczenie, ale jeżeli i to nie zmieni sytuacji - może zadecydować o rozkładzie.
homoseksualizm
Podobna sytuacja wystąpi w przypadku pociągu fizycznego do tej samej płci (homoseksualizm).
brak pożycia bezpłodność
Do grupy niedoboru seksualnego należy także zaliczyć nie rozpoczęcie współżycia fizycznego, które jest traktowane jako równoznaczne z rozkładem pożycia i bezpłodność, jeżeli wywołała rozkład.
Znane są przypadki, że małżonkowie głęboko odczuwają brak potomstwa, a jednak nie powoduje to rozkładu. Jeżeli jednak bezpłodność doprowadzi do rozkładu pożycia, to należy ją potraktować jako przyczynę niezawinioną. Wówczas możliwe jest rozwiązanie małżeństwa z przyczyn niezawinionych istniejących po stronie małżonka dotkniętego bezpłodnością.
ad 8. Inne przyczyny
Różnorodne okoliczności mogą doprowadzić do rozkładu pożycia małżeńskiego, próba ich usystematyzowania nigdy nie wyczerpie pełnej gamy przyczyn. Każda sprawa jest inna, jeżeli nawet powołuje zbliżone przyczyny rozkładu, tak jak inni są ludzie doznający określonych przeżyć.
Przykładowo: inną przyczyną rozkładu może być wyjazd małżonka za granicę, choroba, która ten rozkład spowodowała lub pogłębiła, niewłaściwe zachowanie dzieci współmałżonka pochodzących z wcześniejszego związku, czy wreszcie wtrącanie się rodziców w małżeństwo, nastawianie swojego dziecka przeciwko drugiemu małżonkowi przy imputowaniu mu wszelkich złych cech, próba "rządzenia" w małżeństwie młodych itp.
2. Rozkład pożycia - przesłanki negatywne
Mimo zaistnienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, małżeństwo nie może być rozwiązane, jeżeli wystąpią negatywne przesłanki rozwodowe, zwane także przeszkodami rozwodowymi, które służą do obrony zagrożonego małżeństwa.
przeszkody rozwodowe
Aktualne ustawodawstwo wyróżnia następujące przeszkody rozwodowe:
1) dobro wspólnych małoletnich dzieci (obejmuje także dzieci przysposobione),
2) sprzeczność orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego,
3) wyłączna wina małżonka, który żąda rozwodu.
dobro dziecka
Jedną z przeszkód rozwodowych (przesłanek negatywnych), uniemożliwiających rozwiązanie małżeństwa jest dobro dziecka z tego małżeństwa pochodzącego. Zasada ta w naszym ustawodawstwie nigdy nie była kwestionowana, natomiast spór doktrynalny dotyczył pojmowania i stosowania w praktyce tej przeszkody.
Przesłanka ta była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, a o jej wadze świadczy fakt, że orzeczenia dwukrotnie miały charakter wytycznych: z dnia 18 marca 1968 r. (III CZP 70/66, OSNCP 1968, poz. 77) i z dnia 9 czerwca 1976 r. (III CZP 46/75, OSNCP 1976/9, poz. 184), kierunkujących orzecznictwo sądowe w celu wzmożenia ochrony rodziny.
Z tych ukierunkowań wynika konieczność szczególnie wnikliwego badania czy dobro dziecka nie ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu. Odbywa się to poprzez rozważenie:
a) czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego małżonka, przy którym dzieci nie pozostaną,
b) czy po rozwodzie zaspokojone zostaną potrzeby materialne i emocjonalne dzieci w takim przynajmniej zakresie jak obecnie,
c) czy utrzymanie dotychczasowego stanu będzie dla dzieci bardziej korzystne niż orzeczenie rozwodu.
"Wytworzona w rodzinie przez stałe awantury rodziców atmosfera, która zatruwałaby młodość małoletnich dzieci, demoralizowałaby je i zagrażała ich wychowaniu, uzasadnia uznanie, że w takiej sytuacji dobro dzieci nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia rozwodu ich rodziców".
- orzecz. SN z dnia 16 maja 1952 r, C 1110/51, NP 1953 nr 5, s. 82.
środki dowodowe
"Dla oceny, czy dobro dzieci sprzeciwia się rozwodowi, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po orzeczeniu rozwodu; nie można oceniać tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu".
- orzecz. SN z dnia 8 grudnia 1951 r., C 259/51, NP. 1953/5, s. 81.
Przy rozważaniach na temat oddziaływania rozwodu na dobro małoletnich dzieci brany jest pod uwagę ich wiek, dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan ich zdrowia i stopień wrażliwości.
wywiad środowiskowy
Najczęściej stosowanym środkiem dowodowym dla ustalenia sytuacji wychowawczej i bytowej małoletnich dzieci jest wywiad środowiskowy kuratora zawodowego (organ pomocniczy sądu), przeprowadzany na koszt stron i opinie specjalistycznych placówek, w szczególności Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego (RODK).
Koszty opinii RODK i ekspertyzy Instytutu Ekspertyz Sądowych, rozliczane są w orzeczeniu końcowym i stają się przychodem Skarbu Państwa. Natomiast inne placówki za opracowanie i sporządzenie opinii przedstawiają rachunki, które są pokrywane z zaliczek uiszczanych przez strony [patrz wzór nr 4 i nr 8].
Sprzeczność orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego
zasady współżycia społecznego
- normy moralne,
- normy obyczajowe
W literaturze prawniczej przedstawiono wiele poglądów na temat zasad współżycia społecznego. Jednak wszelkie wysiłki zmierzające do ścisłego ustalenia ich treści okazały się bezowocne. Pewnym natomiast jest, że zasady współżycia społecznego zawierają w sobie przede wszystkim normy moralne, ale także powszechnie obowiązujące w danym społeczeństwie zasady obyczajowe i zasady humanitaryzmu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego często był podejmowany temat zasad współżycia społecznego. Przytoczę jedno z orzeczeń dla wykazania, jakimi kryteriami kieruje się sądownictwo przy ocenie konkretnych faktów.
"Niezgodne z zasadami [...] moralności byłoby uznanie za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego nieuleczalnej choroby małżonka, kiedy jego stan wymaga udzielenia mu materialnej i moralnej pomocy. Zasada ta nie może mieć jednak zastosowania w wypadku nieuleczalnej choroby psychicznej współmałżonka.
Przy chorobie fizycznej zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, istnieje pełne odczucie skutków rozwodu ze strony chorego i dlatego względy moralne nakazują udzielenia mu opieki nie tylko materialnej, ale i moralnej tak, aby ulżyć losowi chorego. Natomiast w wypadku choroby psychicznej nie zachodzi możliwość utrzymania więzi duchowej, a sam chory nie odczuwa w tak ostry sposób skutków rozwodu, gdy jeszcze stan jego zdrowia wymaga pobytu w szpitalu drugi małżonek nie może mu praktycznie zapewnić niczego więcej poza dostarczeniem pomocy i opieki materialnej i w tych warunkach udzielenie temu małżonkowi rozwodu może znaleźć usprawiedliwienie w poczuciu moralnym społeczeństwa".
- orzecz. SN z dnia 2 lipca 1960 r. ICR 491/61, OSPiK 1963/3, poz. 68.
W cytowanym wyżej orzeczeniu choroba fizyczna małżonka i potrzeba udzielenia mu pomocy i opieki nad nim może być uznana za okoliczność wyłączającą możliwość udzielenia rozwodu z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.
Innym przykładem może być wzgląd na małoletnie dziecko jednego z małżonków, które pochodzi z innego związku, gdy więź uczuciowa, jaka nawiązała się między tym dzieckiem a małżonkiem rodzica, jest zbliżona do pozytywnych więzi z rodzicem naturalnym. To samo dotyczyć będzie małoletniego dziecka, które znajduje się w rodzinie zastępczej rozwodzących się małżonków.
Przesłanka ta służy do obrony małżeństwa, a więc jest podnoszona w procesie przez osobę, przeciwko której postępowanie jest skierowane (przez pozwanego).
Wyłączna wina małżonka, który żąda rozwodu
Zasada niedopuszczalności rozwiązania małżeństwa, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu, doznaje ograniczeń w dwóch wypadkach:
- gdy drugi małżonek wyraża zgodę na rozwód,
- gdy odmowa zgody jest w świetle okoliczności danej sprawy sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
zgoda na rozwód
Wyrażenie zgody na rozwód przez małżonka, który nie został uznany winnym rozkładu pożycia może wynikać z chęci zapewnienia sobie wreszcie komfortu spokojnego życia, bez obelg, wyzwisk, wulgaryzmów czy złośliwości ze strony współmałżonka, tym bardziej, jeżeli opuścił on mieszkanie lub deklaruje jego opuszczenie.
Wyrażenie zgody stwarza sytuację, jakby drugi małżonek także żądał rozwodu, zgoda jednak musi być wyrażona sądowi orzekającemu w sposób jasny i wyraźny, może być cofnięta i wówczas jest traktowana jakby nie została wyrażona [patrz wzór nr 8].
Najczęściej pozwany wyraża zgodę na rozwód z winy powoda, co rodzi nie tylko skutek w zakresie obciążenia powoda całością kosztów postępowania rozwodowego, ale rodzi także określone skutki w zakresie alimentacji między byłymi małżonkami, co zostało szczegółowo omówione w końcowej części tego rozdziału.
odmowa zgody
Odmowa zgody na rozwód jest traktowana jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego nie tylko wtedy, jeżeli jej motywy z moralnego punktu widzenia zasługują na potępienie, ale także wtedy, gdy nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać niepożądane skutki społeczno-wychowawcze w zakresie stosunków rodzinnych.
"Kiedy małżonek niewinny kieruje się motywami zasługującymi na potępienie z punktu widzenia moralnego, w szczególności, jeżeli istnieje podstawa do ustalenia, że małżonek niewinny odmawia zgody na rozwód wyłącznie w zamiarze szykany albo dla zemsty lub z nienawiści do małżonka winnego, uznanie odmowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie budzi wątpliwości".
- uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 16 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSN 1968, poz. 77.
W szczególności odmowa taka może być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, gdy powód pozostaje w innym faktycznym związku (konkubinacie), z którego pochodzą małoletnie dzieci, a małżeństwo stron jest bezdzietne lub dzieci są już dorosłe, albo też wtedy, gdy wprawdzie powód nie założył nowej rodziny, ale w związku stron od wielu lat brak jest przejawów jakiejkolwiek więzi małżeńskiej.
W procesie rozwodowym na sprzeczność odmowy zgody na rozwód z zasadami współżycia społecznego powołuje się powód, ale dopiero wówczas, gdy zostanie udowodnione, że to on ponosi winę za rozkład pożycia, a drugi z małżonków nie wyraża zgody na rozwód.
3. Powództwo o rozwód
We wcześniejszych wywodach omówione zostały pozytywne i negatywne przesłanki rozwodowe, które dają orientację o możliwości orzeczenia rozwodu w konkretnym przypadku.
Jeżeli zatem małżonek dojdzie do wniosku, że i w jego związku zaistniał zupełny i trwały rozkład pożycia może wystąpić do sądu okręgowego z powództwem o rozwód, wnosząc o:
1) rozwód bez orzekania o winie [wzory nr 1, nr 2, nr 3, nr 4 i nr 5 oraz uwagi do poszczególnych wzorów],
2) rozwód z winy obu stron [nr 6, uwagi do tego wzoru],
3) rozwód z winy pozwanego [nr 8 oraz uwagi],
4) rozwód z winy powoda nr 11 oraz uwagi],
5) rozwód z przyczyn niezawinionych istniejących po stronie pozwanego lub powoda.
Sposoby rozwiązania małżeństwa wskazane w pktach 1-4 zostały bliżej omówione we wzorach pozwów przy nich powołanych.
Nie został opracowany wzór o rozwód z przyczyn niezawinionych istniejących po stronie któregokolwiek z małżonków z uwagi na sporadyczność występowania. Może on mieć miejsce, gdy w czasie małżeństwa powstanie i ujawni się choroba psychiczna któregokolwiek z małżonków, która wywołała rozkład pożycia.
właściwość sądu
Właściwym do rozpoznania spraw o rozwód jest sąd okręgowy ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, jeżeli chociaż jedno z nich nadal tam (w tym samym okręgu) zamieszkuje (art. 17 k.p.c. i art. 41 k.p.c.).
wpis tymczasowy obciąża powoda
Po wniesieniu pozwu o rozwód sąd ustala wysokość wpisu tymczasowego (opłaty wstępnej); aktualnie w granicach od 30 do 600 zł w zależności od sytuacji materialnej powoda (§ 11 Rozp. Min. Spraw. z dnia 17 grudnia 1996 r w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 154, poz. 753 z dalszymi zmianami).
zwrot pozwu
Sąd wzywa powoda do uiszczenia wpisu tymczasowego w terminie tygodniowym od otrzymania wezwania, pod rygorem zwrotu pozwu, co oznacza, że brak opłaty spowoduje zwrócenie pozwu, a wówczas sprawa jest traktowana jakby nie została wniesiona (art. 16 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 13 czerwca 1967 r. - Dz.U. Nr 24 poz. 110 z późniejszymi zmianami).
Uiszczenie wpisu tymczasowego po terminie skutkuje wpisaniem sprawy pod nową sygnaturę.
Jeżeli nastąpił już fizyczny zwrot pozwu i dokumentów - sąd wzywa do ich ponownego przedłożenia w zakreślonym terminie, a nieuzupełnienie tego braku spowoduje zwrot sprawy, mimo, że ma ona już nową sygnaturę.
wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
Jeżeli sytuacja materialna powoda jest na tyle trudna, że nie jest on w stanie bez uszczerbku utrzymania koniecznego siebie i rodziny ponieść kosztów sądowych, może złożyć wniosek o zwolnienie go od ich ponoszenia (art. 113 § 1 k.p.c.).
Wniosek taki może być złożony zarówno po wniesieniu pozwu jak i wcześniej; w każdym przypadku konieczne jest dołączenie do wniosku osobistego oświadczenia, obejmującego dokładne dane o stanie rodzinnym, majątku i dochodach.
Rozpoznanie wniosku przedłuża czynności wstępne związane z uzupełnieniem braków formalnych pozwu.
2 egzemplarze pozwu
Pozew musi być złożony w 2 egzemplarzach (przedłożenie tylko jednego egzemplarza pozwu jest brakiem formalnym wymagającym uzupełnienia - pod rygorem zwrotu pozwu), jeden egzemplarz pozwu pozostaje w aktach sadowych, drugi jest przez sąd doręczany stronie przeciwnej.
załączniki
Koniecznym jest dołączenie do pozwu o rozwód załączników w postaci:
- odpisu skróconego aktu małżeństwa (najchętniej nowo wydanego),
- odpisów skróconych aktów urodzenia małoletnich dzieci,
- zaświadczenia o dochodach,
ponadto, w zależności od okoliczności może zaistnieć celowość przedłożenia dalszych dokumentów, np. zaświadczeń o stanie zdrowia dzieci i stron, zaświadczeń o pobieraniu nauki przez dzieci, przydziału mieszkania, zaświadczeń o składnikach i wartości majątku dorobkowego itp.
Koniecznym wymogiem jest podpisanie pozwu, a brak podpisu wywołuje skutek wezwania do uzupełnienia braków formalnych - pod rygorem zwrotu pozwu.
posiedzenie pojednawcze
Po uzupełnieniu braków formalnych pozwu następuje skierowanie sprawy na posiedzenie pojednawcze (art. 436 § 1 k.p.c.), prowadzone w składzie jednoosobowym przez sędziego zawodowego. Celem i istotą posiedzenia jest nakłonienie stron do pojednania. Przeprowadzenie posiedzenia pojednawczego ma charakter obligatoryjny.
Jeżeli do pojednania nie dojdzie, ale przewodniczący dostrzega celowość dalszych prób pojednawczych, może zaproponować stronom poddanie się rozmowom mediacyjnym w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno-Konsultacyjnym. Rozmowy te prowadzone przez specjalistów: psychologów, pedagogów, bez obecności osób trzecich są przedłużeniem prób pojednawczych i zdarza się, że wynikiem takich rozmów jest złożenie przez strony wniosku o zawieszenie postępowania, bądź powód cofa pozew.
zwrot wpisu w razie pojednania
Jeżeli nastąpi pojednanie na jakimkolwiek etapie postępowania, sąd zwraca z urzędu cały dotychczas uiszczony wpis (art. 36 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Dz.U. Nr 24, poz. 110 z późn.zm.).
zaniechanie posiedzenia pojednawczego
W wyjątkowych wypadkach, jeżeli stawiennictwo jednej ze stron na posiedzenie pojednawcze napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd na wniosek strony może zaniechać przeprowadzenia posiedzenia pojednawczego (art. 437 k.p.c.). Czynnikiem ważącym przy rozpoznaniu wniosku jest odległość miejsca zamieszkania stron od siedziby sądu orzekającego, czy też stan zdrowia powodujący długotrwałą niemożliwość przybycia do sądu.
skład sądu
Wykluczenie możliwości pojednania skutkuje wyznaczeniem rozprawy, prowadzonej w składzie trzyosobowym: przewodniczący - sędzia zawodowy i dwóch ławników. Celem rozprawy jest przeprowadzenie postępowania dowodowego, w zasadzie w zakresie wniosków przez strony zgłoszonych, ale sąd może dopuścić dowody z urzędu, jeżeli zachodzi konieczność wyjaśnienia sytuacji wychowawczej i bytowej małoletnich dzieci stron, ponadto w każdej sprawie o rozwód sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron.
możliwość zabezpieczenia powództwa i jego zakres
Sprawa o rozwiązanie małżeństwa skupia inne postępowania dotyczące rodziny, co oznacza możliwość wydania w trakcie procesu, z urzędu lub na wniosek, postanowień zabezpieczających (zarządzeń tymczasowych) w zakresie:
1) obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny,
2) sposobu roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi,
3) tylko na wniosek jednego z małżonków - także o zakresie i sposobie korzystania z mieszkania oraz o wydaniu małżonkowi opuszczającemu mieszkanie potrzebnych mu przedmiotów (art. 443 § 1 k.p.c.).
Poradnik zawiera opracowane wzory wniosków o zabezpieczenie powództwa składane w trakcie sprawy rozwodowej:
- w zakresie alimentów na małoletnie dzieci [wzór nr 17],
- w zakresie zobowiązania do przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny [wzór nr 18],
- w zakresie kontaktów z małoletnim dzieckiem [wzór nr 19],
- w zakresie użytkowania mieszkania [wzór nr 20],
- w zakresie użytkowania domu [wzór nr 21].
Wniosek o zabezpieczenie powództwa może być złożony przez każdą ze stron, bądź ustnie do protokołu rozprawy, bądź pisemnie w dwóch egzemplarzach z dołączeniem właściwych dokumentów (np. zaświadczenie o zarobkach, jeżeli żądanie dotyczy alimentów lub zaspokojenia potrzeb rodziny) i osobistym podpisaniem wniosku.
Sąd może rozpoznać wniosek w zakresie alimentów i zaspokojenia potrzeb rodziny na posiedzeniu niejawnym, pozostałe tylko po przeprowadzeniu rozprawy.
Wydane, w wyniku rozpoznania wniosku o zabezpieczenie powództwa, postanowienie zabezpieczające, po opatrzeniu go klauzulą wykonalności, staje się tytułem wykonawczym, który pozwala na prowadzenie egzekucji dla wymuszenia jego realizacji.
Postanowienie zabezpieczające jest natychmiast wykonalne, chociaż przysługuje od niego prawo złożenia zażalenia.
W sprawach rozwodowych zdarzają się przypadki nawet parokrotnej zmiany zabezpieczenia w trakcie postępowania (w szczególności w zakresie alimentów na dzieci), jeżeli to postępowanie się przedłuża.
4. Wyrokowanie
Jak już zostało wcześniej podkreślone, w sprawach rozwodowych koniecznym jest przeprowadzenie dowodów z przesłuchania stron, ale niestawiennictwo pozwanego i niezłożenie przez niego pisma procesowego z wyrażeniem swojego stanowiska, stwarza możliwość wydania, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, wyroku zaocznego. Istotą wyroku zaocznego jest przyjęcie za prawdziwe twierdzeń powoda, jeżeli nie budzą one wątpliwości co do zgodności z prawdziwym stanem.
Sąd uzasadnia wyrok zaoczny z urzędu i odpis wyroku wraz z pisemnym uzasadnieniem doręcza obu stronom.
Każdej ze stron przysługuje prawo wniesienia środka odwoławczego od wyroku zaocznego:
- powód może wywieść apelację (w terminie dwóch tygodni od doręczenia),
- pozwany może złożyć sprzeciw w terminie tygodniowym od doręczenia.
Jeżeli obie strony biorą udział w postępowaniu, po ich przesłuchaniu następuje zamknięcie rozprawy i ogłoszenie wyroku (w wyjątkowych wypadkach, gdy sprawa jest skomplikowana, może nastąpić odroczenie ogłoszenia wyroku do dwóch tygodni).
orzeczenie o winie
W wyroku orzekającym rozwód sąd ma obowiązek ustalenia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia, chyba że obie strony zgodnie wniosą o zaniechanie orzeczenia o winie (art. 57 k.r.o.).
dalsze elementy wyroku
Ponadto w wyroku rozwodowym sąd rozstrzyga:
- o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, nie wyłączając ograniczenia, a nawet pozbawienia władzy rodzicielskiej i zakazania kontaktów z małoletnim, czy umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej bądź placówce opiekuńczo-wychowawczej;
- o wysokości udziału w kosztach utrzymania dziecka przez rodzica, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem.
Wysokość alimentów na rzecz małoletniego dziecka bywa w rozwodzie przedmiotem sporów między rodzicami, dlatego poświęcę temu tematowi nieco uwagi. Obowiązek ten jest elementem szerszego obowiązku pomocy, jaką powinni sobie świadczyć bliscy krewni. Dla rodzica sposób realizacji obowiązku alimentacyjnego jest przejawem wykonywania przez niego władzy rodzicielskiej.
O jego zakresie decydują czynniki istniejące po stronie uprawnionego, czyli małoletniego dziecka i czynniki występujące po stronie zobowiązanego, czyli rodzica, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej. Czynnikami tymi są usprawiedliwione potrzeby uprawnionego oraz możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego.
- o sposobie korzystania z mieszkania, jeżeli strony mieszkają razem,
- może, po spełnieniu wymogów - orzec eksmisję uciążliwego, rażąco nagannie postępującego małżonka,
- czy też przyznać lokal jednemu z nich, jeżeli drugi godzi się go opuścić bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego,
- ustala wysokość wpisu ostatecznego (opłaty końcowej) i orzeka, które z małżonków i w jakiej wysokości winno go uiścić [art. 58 § 1 i § 2 k.r.o; patrz wzory nr 2, 3, 6 i 7].
W wyroku rozwodowym sąd może dokonać podziału majątku dorobkowego, jeżeli jeden z małżonków zgłosi taki wniosek i jeżeli rozpoznanie tego zagadnienia nie spowoduje przedłużenia postępowania w samej sprawie o rozwód i tylko wówczas, gdy między małżonkami istnieje pełna zgodność odnośnie:
- składników majątku,
- wartości tych składników,
- sposobu ich podziału.
Chodzi o to, że istotą sprawy rozwodowej jest rozważenie kwestii utrzymania bądź rozwiązania związku małżeńskiego, czyli "być albo nie być" małżeństwa. Kwestie majątkowe są w tym procesie traktowane drugoplanowo i spory ich dotyczące nie mogą zdominować postępowania rozwodowego [patrz wzór nr 5].
zaskarżenie wyroku
Wyrok wydany przez sąd pierwszej instancji nie jest prawomocny. Każdej ze stron w przypadku niezadowolenia z orzeczenia służy prawo wywiedzenia apelacji; można w tym celu, w terminie tygodniowym od ogłoszenia wyroku złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku i doręczenie go stronie (wniosek taki podlega opłacie sądowej w wysokości 40 zł).
apelacja
Następnie w ciągu dwóch tygodni od otrzymania wyroku z uzasadnieniem można wywodzić apelację kierowaną do sądu apelacyjnego za pośrednictwem sądu orzekającego, co oznacza, że apelację adresuje się do sądu apelacyjnego, a składa w sądzie, który wydał wyrok, z dokładnym oznaczeniem sygnatury sprawy.
Ten sam skutek, czyli zaskarżenie wyroku można osiągnąć, wnosząc apelację w terminie trzech tygodni od ogłoszenia wyroku (bez wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia orzeczenia).
Apelacja podlega opłacie sądowej w wysokości ustalonego w wyroku wpisu ostatecznego.
Wyrok niezaskarżony uprawomocni się po trzech tygodniach od jego ogłoszenia.
Z urzędu sąd nie doręcza stronom odpisu prawomocnego wyroku. Czyni to tylko na złożony wniosek podlegający opłacie sądowej w wysokości 12 zł, jeżeli wyrok jest jednostronny lub 18 zł, jeżeli wyrok jest dwustronny - od jednego egzemplarza. Doręcza się dowolną ilość egzemplarzy wyroku.
Odpis prawomocnego wyroku orzekającego rozwód, sąd z urzędu przesyła do urzędu stanu cywilnego, aby zaszłość ta została odnotowana w księgach.
nazwisko po rozwodzie
Osoba, która przez fakt zawarcia małżeństwa zmieniła nazwisko, może po rozwodzie powrócić do pierwotnie noszonego nazwiska (nie obejmuje to dzieci pochodzących z małżeństwa), przez złożenie oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (dowolnego) w terminie trzech miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia - art. 59 k.r.o.
Jest to dobrowolna decyzja byłego małżonka; ani sąd, ani żaden inny organ nie może go skłonić do podjęcia takiej decyzji.
Jeżeli w toku sprawy o rozwód nastąpi śmierć jednego z małżonków - postępowanie ulega umorzeniu (art. 446 k.p.c.).
5. Obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami
zachowanie obowiązku alimentacyjnego
Z momentem rozwiązania małżeństwa czy jego unieważnienia wygasa znaczna część praw i obowiązków z niego wynikających, a w szczególności wygasają prawa, które mają swoje źródło we wspólności majątkowej.
Niektóre obowiązki i do nich należy obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami - trwają nadal. Powinność powyższa wynika z uznania jej za kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy powstałego przez zawarcie związku małżeńskiego. Obowiązek ten jest na tyle trwały, że wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych małżonka żądającego alimentów.
"Obowiązek alimentacyjny współmałżonka w stosunku do drugiego małżonka zarówno w czasie trwania małżeństwa, jak i po jego rozwiązaniu przez rozwód (lub unieważnieniu małżeństwa - przypisek autora), gdy spełnione są przesłanki z art. 60 k.r.o. wyprzedza taki obowiązek wynikający z pokrewieństwa i współmałżonek nie może się bronić tylko tym, że drugiemu małżonkowi niezdolnemu do samodzielnego utrzymania się dostarczają lub mogą dostarczać środków utrzymania jego krewni".
- orzecz. SN z dnia 29 lutego 1952 r, C 1499/51, NP 1953/10, s. 94.
wykluczenie alimentacji
Jedyny wyjątek, który wyklucza możliwość dochodzenia alimentów od byłego małżonka dotyczy osoby uznanej za wyłącznie winną rozkładu pożycia, stąd tak istotne jest ustalenie w wyroku, czy i które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Podkreślam, że chodzi tu o obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami, gdyż na zakres zobowiązań alimentacyjnych byłego małżonka na małoletnie dziecko - sposób rozwiązania małżeństwa nie ma wpływu.
zwykły obowiązek alimentacyjny
Jeżeli były małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, znajduje się w niedostatku, może żądać bądź w sprawie o rozwód bądź w późniejszym postępowaniu zasądzenia alimentów na jego rzecz, gdy:
1) orzeczono rozwód bez orzekania o winie,
2) alimentów żąda małżonek niewinny od wyłącznie winnego,
3) rozwiązano małżeństwo z winy obu stron.
niedostatek
Wymogiem koniecznym uzasadniającym zasądzenie alimentów jest pozostawanie w niedostatku uprawnionego małżonka.
"Pojęcie niedostatku jest względne. Nie odnosi się ono do takiego tylko stanu, gdy uprawniony do alimentacji nie ma żadnych środków utrzymania, lecz określa także i taką sytuację materialną osoby uprawnionej, gdy nie może ona w pełni zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb".
- orzecz. SN z dnia 5 czerwca 1962 r., 1 CR 444/61, OSNCP 1963/10, poz. 227.
szczególny obowiązek alimentacyjny: pogorszenie sytuacji
Kwalifikowaną formę obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami przewiduje art. 60 § 2 k.r.o. Dotyczy on żądania alimentów przez małżonka niewinnego od wyłącznie winnego w sytuacji, gdy rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, a więc w tym przypadku nie jest konieczne wykazanie pozostawania w niedostatku.
"Orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. sąd powinien porównać sytuację, w jakiej małżonek niewinny znajdzie się po rozwodzie z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdyby małżeństwo funkcjonowało prawidłowo".
- wyrok SN z dnia 28 października 1980 r, III CRN 222/80, OSNCP 1981/5, poz. 90.
wygaśnięcie alimentacji
Z przyczyn ogólnych obowiązek alimentacyjny między byłymi małżonkami wygasa z chwilą śmierci uprawnionego albo zobowiązanego. Ponadto wygasa całkowicie w razie zawarcia przez uprawnionego małżonka żądającego alimentów nowego małżeństwa.
Niezależnie od przyczyn wyżej omówionych obowiązek ten wygasa w stosunku do małżonka, który nie został uznany wyłącznie winnym rozkładu pożycia, w ciągu pięciu lat od orzeczenia rozwodu. Ta zasada wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego w terminie pięciu lat od rozwodu doznaje ograniczenia poprzez możliwość przedłużenia tego okresu, gdy zachodzą wyjątkowe okoliczności. Przykładem takich wyjątkowych okoliczności może być wypadek uprawnionego do alimentacji, który spowodował trwałe kalectwo tej osoby, co nawet może uzasadniać przedłużenie dożywotnio obowiązku alimentacyjnego.
"Powództwo o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego małżonka rozwiedzionego, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, może być wytoczone także po upływie pięcioletniego terminu określonego w art. 60 § 3 k.r.o.".
- uchwała SN z dnia 15 września 1978 r., III CZP 57/78, OSNCP 1979/4, poz. 66.
Wykluczone jest badanie w procesie o przedłużenie obowiązku alimentacyjnego winy małżonków w rozkładzie pożycia, jeżeli rozwód orzeczono bez orzekania o winie.
"W procesie o zwolnienie od obowiązku alimentacyjnego drugiego małżonka na zasadzie art. 60 § 3 k.r.o. sąd nie może badać kwestii winy małżonka zobowiązanego, jeżeli rozwód orzeczono bez orzekania o winie za zgodą stron".
- uchwała SN z dnia 2 marca 1957 r., 3 CO 2/57, OSPiKA 1957/3, poz. 67.
Rozdział II
UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA
Sąd powszechny orzeka o unieważnieniu małżeństwa, dla którego akt małżeństwa sporządzono w urzędzie stanu cywilnego, stosuje wówczas przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
O unieważnieniu związku wyznaniowego orzeka Sąd Metropolitalny, stosując przepisy prawa kanonicznego.
Niniejszy poradnik omawia jedynie unieważnienie małżeństwa cywilnego.
Unieważnienie małżeństwa może mieć miejsce wówczas, gdy zostało ono zawarte mimo przeszkody małżeńskiej (przeszkody do zawarcia małżeństwa).
Przeszkody te zostały wyczerpująco ujęte w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, co oznacza, że inne okoliczności nie mogą doprowadzić do unieważnienia małżeństwa. Przedstawienie ich w niniejszej pracy ma charakter kodeksowy, bez rozpatrywania wyjątków, które jedynie potwierdzają regułę i bez przedstawienia rozważań doktrynalnych, które wykraczają poza ramy poradnika.
Przeszkody do zawarcia małżeństwa
Przeszkody te można ująć następująco:
wiek poniżej 18 lat
1) "Nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny" - art. 10 § 1 k.r.o.,
ubezwłasnowolnienie całkowite
2) "Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie" - art. 11 § 1 k.r.o.,
choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy
3) "Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa" - art. 12 § 1 k.r.o.,
bigamia
4) "Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim" - art. 13 § 1 k.r.o.,
pokrewieństwo i powinowactwo
5) "Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi" - art. 14 § 1 k.r.o.
Przykłady powinowactwa w linii prostej: ojczym-pasierbica, macocha-pasierb, teściowa-zięć, teść-synowa.
przysposobienie
6) "Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony" - art. 15 § 1 k.r.o.
Istotą tej przeszkody jest przyjęcie, że między przysposabiającym a przysposobionym powstaje taki stosunek jak między rodzicami i dziećmi, ale przeszkoda ta odnosi się tylko do tych osób, a nie ich krewnych.
wady oświadczenia woli:
7) "Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński [...] zostało złożone:
- brak świadomości,
a) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,
- błąd,
b) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,
- bezprawna groźba
c) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, iż składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste" - art. 151 § 1 k.r.o.
wady umocowania
8) "W razie zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika mocodawca może żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane. Jednakże nie można z tego powodu żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie" - art. 16 k.r.o.
Zasadą jest, że małżeństwo jest zawierane osobiście przez nupturientów (osoby, które zamierzają wstąpić w związek małżeński), a jedynie wyjątkowo dopuszczona jest forma zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika. W takim przypadku ustawodawca warunkuje dopuszczalność zawarcia małżeństwa od uzyskania zgody sądu na złożenie w tym trybie oświadczenia woli i od przedłożenia pełnomocnictwa szczególnego, w formie pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym i z wymienieniem osoby, z którą małżeństwo ma być zawarte.
wskutek istnienia przeszkód małżeńskich
Każde małżeństwo zawarte we właściwej formie jest ważne, natomiast w przypadku zaistnienia którejkolwiek z omówionych wyżej przeszkód małżeńskich związek ten może być unieważniony.
Właściwym do rozpoznania spraw o unieważnienie małżeństwa jest sąd okręgowy, ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, jeżeli choć jedno z nich w tym okręgu stale przebywa. Sprawy rozpoznawane są w trybie procesowym. Najczęściej spotykaną przyczyną unieważnienia małżeństwa jest choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy [patrz wzór nr 12].
Pozew należy złożyć w trzech egzemplarzach, gdyż jeden egzemplarz pozostaje w aktach sądowych, drugi jest doręczany współmałżonkowi, a trzeci doręcza się prokuratorowi i zawiadamia go o terminie rozprawy.
Prokuratorowi służy także prawo samodzielnego wystąpienia z pozwem o unieważnienie małżeństwa i wtedy pozywa on oboje małżonków (art. 448 § 1 k.p.c.).
Wpis tymczasowy od pozwu o unieważnienie małżeństwa ustalany jest w granicach 30 do 600 zł (§ 11 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych).
Rozdział III
USTALENIE ISTNIENIA LUB NIEISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA
1. Uznanie za zmarłego jednego z małżonków
chwila uznania za zmarłego
Oczywistą konsekwencją śmierci małżonka jest ustanie małżeństwa. Podobna sytuacja wystąpi wówczas, jeżeli nastąpiło sądowe uznanie za zmarłego jednego z małżonków. W takim przypadku domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznanie tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci (art. 55 § 1 k.r.o.).
Oznacza to dla drugiego z małżonków zniesienie zakazu przewidzianego w art. 13 § 1 k.r.o., czyli otwarcie możliwości zawarcia nowego małżeństwa, bowiem uważany jest za owdowiałego. Jeżeli jednak małżonek nie zawarł ponownego małżeństwa, po czym okazało się, że małżonek uznany za zmarłego żyje - wówczas w zakresie istnienia małżeństwa nie zmienia się nic; małżeństwo trwało przez cały czas i trwa bez zmiany nadal.
Z chwilą zawarcia nowego małżeństwa - małżeństwo poprzednie ustaje.
zawarcie nowego małżeństwa w dobrej lub złej wierze
Jeżeli zatem małżonek zawarł nowe małżeństwo, po czym okazało się, że małżonek uznany za zmarłego żyje, wtedy istotny jest stan świadomości osób zawierających nowe małżeństwo, co do faktu pozostawania przy życiu małżonka jednego z nich:
zła wiara obojga małżonków
a) kiedy obie strony nowego małżeństwa wiedziały, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu - wówczas drugie małżeństwo jest związkiem bigamicznym i jako takie podlega unieważnieniu,
brak złej wiary obu stron
b) jeżeli żadna ze stron nowego małżeństwa nie wiedziała, że małżonek jednego z nich uznany za zmarłego, pozostaje przy życiu - brak jest podstaw do unieważnienia drugiego małżeństwa,
zła wiara jednego z małżonków
c) mimo, że jedna ze stron nowego małżeństwa (najczęściej małżonek osoby uznanej za zmarłą) wiedział, że małżonek uznany za zmarłego, pozostaje przy życiu - również brak jest podstaw do unieważnienia drugiego małżeństwa.
2. Zawarcie przez drugiego małżonka nowego małżeństwa
Powstaje zatem sytuacja, że w momencie uznania za zmarłego jednego z małżonków, drugi małżonek może zawrzeć nowy związek małżeński, natomiast, kiedy okaże się, że żyje osoba uznana za zmarłą - w stosunku do niej małżeństwo trwa nadal, a więc nie może ona zawrzeć nowego małżeństwa.
rodzaje powództwa
Aby usunąć te nieprawidłowości, koniecznym jest podjęcie określonych kroków prawnych. Na tym tle osobom zainteresowanym, w wypadku, gdy małżonek uznany za zmarłego żyje lub żył w chwili zawarcia przez współmałżonka, drugiego małżeństwa - w zależności od konkretnego przypadku - służą różne powództwa:
1) o unieważnienie małżeństwa, które może być skuteczne w przypadku kumulatywnego (łącznego) spełnienia dwóch przesłanek:
a) pozostawania przy życiu małżonka uznanego za zmarłego w dacie zawierania nowego małżeństwa przez drugiego z małżonków,
b) zła wiara małżonków zawierających drugie małżeństwo, czyli ich świadomość w momencie zawierania małżeństwa, że uznany za zmarłego małżonek jednego z nich żyje [patrz także uwagi do wzoru nr 13].
2) o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, bowiem kiedy okaże się, że żyje osoba uznana za zmarłą, nie ma ona świadomości czy drugi z małżonków pozostawał w złej czy w dobrej wierze zawierając kolejny związek, a w konsekwencji nie wiadomo, jaki jest status prawny pierwszego małżeństwa czyli, czy ono ustało czy też nie, na skutek zawarcia drugiego małżeństwa.
Wniesienie takiego powództwa jest konieczne dla uzyskania autorytatywnego dowodu ewentualnego ustania małżeństwa, gdyż dopiero orzeczenie sądu może być ujawnione w aktach stanu cywilnego [patrz wzór nr 13].
Rozdział IV
SEPARACJA
definicja
"Separacja (prawn.) uchylenie wspólnoty małżeńskiej bez prawa wstępowania przez któregokolwiek z małżonków w nowy związek małżeński (stosowane w prawie kanonicznym i ustawodawstwie niektórych państw)". Taką definicję separacji podaje Słownik Języka Polskiego wyd. PWN Warszawa 1981.
Rozpoczęłam omówienie separacji od przytoczenia słownikowej jej definicji, z tego względu, że instytucja ta w dotychczasowym naszym ustawodawstwie nie była znana, ani w okresie międzywojennym, ani na gruncie obecnie obowiązującego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Możliwość zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uwzględniających separację była przedmiotem prac sejmowych w latach 1992-1994, ale nie doczekała się wówczas ustawowego unormowania.
Dyskusje nad tym projektem w późniejszych latach inspirowane opiniami pochodzącymi z różnych środowisk, spowodowały uaktywnienie prac legislacyjnych, które doprowadziły do wprowadzenia instytucji separacji ustawą z dnia 21 maja 1999 roku o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 52 z dnia 15 czerwca 1999 r., poz. 532).
1. Uwagi ogólne
geneza separacji
Instytucja separacji wywodzi się z prawa kanonicznego, które nie uznaje rozwiązania małżeństwa drogą rozwodu, godzi się natomiast na rozłączenie małżonków w zakresie ich wspólnego pożycia bez likwidowania węzła małżeńskiego. Można zatem powiedzieć, ze separacja jest formalnym rozłączeniem małżonków, którzy po jej orzeczeniu mogą niezależnie od siebie układać sobie życie osobiste, poza zawarciem nowego małżeństwa.
Instytucja separacji jest znana ustawodawstwom niektórych państw europejskich i amerykańskich, gdzie z reguły występuje jako równorzędny z rozwodem środek rozdzielenia małżonków; przy czym na gruncie niektórych systemów separacja poprzedza rozwód, w innych (i tak jest w naszym ustawodawstwie), jest niezależnym od rozwodu środkiem zerwania więzi małżeńskich.
Obie te instytucje mają jednak wiele wspólnego, gdyż obie prowadzą do rozłączenia skłóconych małżonków. Ponadto z orzeczeniem separacji łączą się podobne konsekwencje jak z orzeczeniem rozwodu; stąd ustawodawca odwołuje się w przepisach o separacji do skutków rozwiązania małżeństwa przez rozwód. Odniesienie przy orzekaniu separacji do skutków rozwodu wynika ze zniesienia obowiązku wspólnego pożycia zarówno przy rozwodzie jak i przy separacji.
Nasze ustawodawstwo wprowadziło zasadę równorzędności instytucji rozwodu i separacji, małżonkom pozostawiając wybór.
Ustawodawca stoi na stanowisku, że separacja "może być użyteczna jako alternatywa wobec rozwodu, co ma znaczenie dla osób negatywnie odnoszących się do rozwodu, zwłaszcza z przyczyn natury religijnej ..." - czytamy w uzasadnieniu projektu z września 1998 roku.
Podkreślono tam możliwość pełnienia przez instytucję separacji "różnych funkcji pożytecznych i pożądanych ze społecznego punktu widzenia".
Funkcje separacji
Separacja może zatem spełniać rolę:
1) środka ochrony przekonań religijnych, który umożliwia rozwiązanie problemów małżeńskich w sposób odpowiadający zasadom wyznania katolickiego, ale środka ogólnie dostępnego, niezależnie od światopoglądu osób dokonujących wyboru. Niezależnie bowiem od wyznania szersza możliwość stosowania separacji jest uwarunkowana wieloma czynnikami, do jakich należą:
- podeszły wiek małżonków, którzy nie zamierzają zawrzeć nowego małżeństwa, a zależy im na utrzymaniu statusu osoby pozostającej w związku małżeńskim,
- liczba dzieci i ich wiek,
- opinia rodzinna i środowiskowa;
2) środka ochrony dóbr osobistych poprzez umożliwienie realizacji interesów religijnych, co jest formą ochrony takich wartości jak wolność wyznania i swoboda sumienia,
3) środka umożliwiającego uregulowanie sytuacji małżonków, w szczególności materialnej, pozostających w faktycznym rozłączeniu i uporządkowanie jej pod względem prawnym,
4) środka oddziałującego na rzecz pojednania małżonków, nie traktując bowiem trwałości rozkładu jako przesłanki koniecznej orzeczenia separacji, zakłada, że upływ czasu będzie czynnikiem niwelowania problemów życiowych.
Gwoli równowagi należy jednak zauważyć, że upływ czasu może też pogłębić rozkład, a więc utrwalić go.
Formalna separacja jest środkiem mniej drastycznym niż rozwód; więź małżeńska, mimo że rozluźniona, trwa nadal. Kiedy więc małżonkowie w spokoju przemyślą swoją sytuację rodzinną, własne postępowanie i postawę wobec drugiego małżonka - może to skłonić ich do powrotu do wspólnego pożycia i kryzys okaże się przejściowy.
Ideą wprowadzenia separacji jest zapobieganie nieprzemyślanym, wnoszonym pod wpływem emocji sprawom rozwodowym, które w niektórych przypadkach po pewnym czasie mogą okazać się błędem.
Separacja jest traktowana jako alternatywa wobec rozwodu, co ma znaczenie dla osób negatywnie odnoszących się do tej instytucji prawnej, zwłaszcza z przyczyn religijnych, a tym samym czyni zadość postulatom licznych grup społecznych uznających nierozerwalność związku małżeńskiego.
Separacja zmierza również do umożliwienia regulowania spraw osobistych (poza zawarciem nowego małżeństwa) i majątkowych osobom, które z jakiś względów pozostają w faktycznej separacji, a nie dążą do ostatecznego rozstrzygnięcia swoich problemów poprzez orzeczenie rozwodu.
2. Uwagi szczegółowe
Uchwalona dnia 21 maja 1999 r. ustawa powołująca instytucję separacji wprowadziła zmiany przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego, Prawa prywatnego międzynarodowego, ustawy o funkcji konsulów RP i ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego - dostosowując je do wprowadzonej instytucji.
W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisy te powołane zostały jako Dział V Separacja, usytuowany po Dziale IV Ustanie małżeństwa, który zawiera przepisy dotyczące rozwodu. Wprawdzie skutki rozwodu są dalej idące niż skutki separacji, ale umieszczenie przepisów o separacji po przepisach o rozwodzie ma wykluczyć obawę sugestii, że separacja w stosowaniu poprzedza rozwód.
Różnice i podobieństwa między instytucją separacji i instytucją rozwodu.
Najistotniejszą różnicą między separacją a rozwodem jest fakt, że orzeczenie separacji nie powoduje ustania małżeństwa a więc tym samym zawarcie nowego związku nie jest dopuszczalne.
Przesłanki orzekanej przez sąd separacji nie są identyczne z przesłankami rozwodu. W uwagach o rozwodzie, wyraźnie zostało podkreślone, że pozytywnymi przesłankami rozwodowymi jest istnienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, natomiast przesłanką orzeczenia separacji jest zupełny rozkład pożycia.
Celowym wydaje się w tym miejscu przypomnienie przedstawienia graficznego różnic obu tych instytucji przytoczonego przy rozwodzie.
Podkreślić jednak należy, że w przypadku istnienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia, ustawodawca pozostawia małżonkom, jeżeli zdecydują się na kroki prawne, możliwość wyboru między rozwodem a separacją, natomiast kiedy rozkład jest zupełny, a nie ma cech trwałości wówczas może być orzeczona jedynie separacja.
niedopuszczalność separacji
Różnice w przesłankach pozytywnych separacji i rozwodu, nie są jedynymi, bowiem inaczej niż negatywne przesłanki rozwodowe zostały sformułowane okoliczności wyłączające separację.
Orzeczenie separacji jest niedopuszczalne, jeżeli na skutek tego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci bądź z innych przyczyn orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Obie powyższe przeszkody są negatywnymi przesłankami rozwodowymi i omówienie ich w poprzednim rozdziale, stosuje się do postępowania o orzeczenie separacji. W rozdziale dotyczącym rozwodu dokładnie została omówiona negatywna przesłanka w postaci dobra dziecka, które oponuje przeciwko rozwodowi. Przytoczone tam stanowisko i cytowane orzeczenia mają w pełni zastosowanie do postępowania o orzeczenie separacji.
Druga z przeszkód wyłączających możliwość orzeczenia separacji w przypadku sprzeczności z zasadami współżycia społecznego może wchodzić w grę zwłaszcza wówczas, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga pomocy moralnej, a także materialnej i separacja, która mogłaby go pozbawić tej pomocy, stanowiłaby dla niego nadmierne pokrzywdzenie. Ten przykład nie jest jedynym. Życie stwarza wiele podobnych sytuacji, w których sprzeczność orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego będzie mieć zastosowanie.
Pominięta została, istniejąca przy rozwodzie przeszkoda w postaci wyłącznej winy małżonka żądającego separacji, gdyż ustawodawca wychodzi z założenia, że wina małżonka byłaby raczej czynnikiem oddalającym uzyskanie separacji niż całkowitym zakazem jej orzeczenia, ponadto separacja nie jest środkiem tak drastycznym jak rozwód i stosowanie identycznych obwarowań nie jest celowe - praktyka sądowa wykaże, czy złagodzenie to sprawdzi się w konkretnych sprawach.
Powództwo wzajemne w sprawie o separację (tak samo jak w sprawie o rozwód) jest niedopuszczalne, gdy jeden z małżonków żąda separacji, a drugi rozwodu i żądanie to jest zasadne - sąd orzeka rozwód (art. 612 §1 k.r.o.). Wynika to z zasady procesowej, rozpoznania przez sąd żądania dalej idącego.
Orzeczenie separacji, tak samo jak rozwodu, ustala, które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, chyba, że małżonkowie zgodnie wnoszą o separację - wówczas następują takie skutki jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Ponadto orzeczenie separacji rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, o wysokości alimentów na dziecko od rodzica, któremu nie powierzono władzy rodzicielskiej, zawiera decyzje odnośnie mieszkania, jeżeli małżonkowie mieszkają razem, nie wyłączając możliwości orzeczenia eksmisji, bądź przyznania mieszkania jednemu z nich, gdy drugie zgadza się opuścić mieszkanie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego.
W toku postępowania o orzeczenie separacji mogą być zgłaszane wnioski o zabezpieczenie powództwa w takim samym zakresie jak w trakcie spraw o rozwód, czyli o zabezpieczenie alimentów i środków utrzymania rodziny, o uregulowanie kontaktów z małoletnimi dziećmi oraz korzystania ze wspólnego mieszkania.
Zasadą jest, że orzeczenie separacji ma takie skutki jak orzeczenie rozwodu.
Wyjątkiem od tej zasady jest:
1) niemożność zawarcia małżeństwa przez osobę pozostającą w separacji,
2) obowiązek wzajemnej pomocy małżonków pozostających w separacji.
Różnica w skutkach między rozwodem a separacją w postaci niemożliwości zawarcia nowego małżeństwa jest w pełni zrozumiała, skoro separacja jest jedynie rozdzieleniem małżonków, rozluźnieniem więzi małżeńskich, ale nie jej zerwaniem czyli małżeństwo trwa nadal. Natomiast obowiązek wzajemnej pomocy jest uzasadniony względami słuszności i celowości, obejmuje różne trudne sytuacje życiowe małżonków (np. przykre zdarzenie losowe, wypadek, choroba) czy potrzebę współdziałania w sprawach dotyczących wspólnych dzieci, w szczególności gdy one sprawiają trudności wychowawcze.
Obowiązek wzajemnej pomocy małżonków pozostających w separacji jest niezależny od obowiązku alimentacyjnego między nimi.
Bowiem w sposób identyczny jak przy rozwodzie uregulowany jest obowiązek dostarczania środków utrzymania między małżonkami pozostającymi w separacji. W przypadku jeżeli po orzeczeniu separacji w niedostatku pozostaje małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego separacji, może on żądać od drugiego małżonka środków utrzymania w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom.
Natomiast jeżeli separacja została orzeczona z wyłącznej winy jednego z małżonków i spowodowała pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, chociażby nawet nie pozostawał w niedostatku, może on żądać od małżonka wyłącznie winnego środków odpowiadających jego usprawiedliwionym potrzebom.
Orzeczenie rozwodu znosi wspólność majątkową małżeńską (zarówno ustawową jak i umowną), a orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej, co stwarza możliwość podziału majątku dorobkowego a ponadto powoduje, że każdy z małżonków, majątkiem nabytym po orzeczeniu separacji, zarządza i rozporządza samodzielnie.
właściwość rzeczowa sądu
Właściwym do orzeczenia separacji jest sąd okręgowy ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, który orzeka w trybie procesowym wówczas, gdy o separację wnosi jeden z małżonków, a drugi nie godzi się na jej orzeczenie a także wówczas, gdy z małżeństwa pochodzą małoletnie dzieci, bądź w trybie nieprocesowym na zgodny wniosek małżonków nie mających małoletnich dzieci.
Prawomocne orzeczenie separacji, tak samo jak rozwodu, jest z urzędu przesyłane do USC, celem wpisania wzmianki dodatkowej do aktu małżeństwa [patrz wzór nr 14 i 15].
W razie orzeczenia separacji (na skutek żądania jednego z małżonków bądź na podstawie zgodnego wniosku obojga małżonków) nie jest wyłączone późniejsze żądanie rozwodu.
Oznacza to, że separacja nie jest alternatywną instytucją w stosunku do rozwodu, ale skuteczna separacja jest oznaką spełnienia pozytywnych przesłanek rozwodowych - rozkładu zupełnego trwającego jakiś czas - co w ewentualnym procesie o rozwód, ogranicza postępowanie dowodowe do badania przeszkód rozwodowych.
zniesienie separacji
Ustawa przewiduje możliwość wyeliminowania separacji w trybie sądowego jej zniesienia w postępowaniu nieprocesowym jedynie na zgodne żądanie małżonków.
Ten wymóg zgodnego żądania zniesienia separacji eliminuje postępowania inspirowane przez jednego z małżonków przy sprzeciwie drugiego, a więc wyklucza możliwość prowadzenia procesu w zakresie zniesienia separacji.
Skoro zatem wymagana jest pełna zgodność obojga małżonków do zniesienia separacji, to można się zastanawiać czy do tej czynności prawnej konieczna jest droga sądowa. Czy nie byłoby wystarczające zgodne oświadczenie obojga małżonków złożone np. w trybie właściwym do zawarcia małżeństwa. Uznano jednak i wydaje się to słuszne, że skoro sąd orzeka separację to dla zachowania równowagi właściwym jest, aby również sąd decydował o jej zniesieniu.
Zniesienie separacji, oznacza powrót do stanu sprzed jej orzeczenia również w zakresie wspólności majątkowej, ale na zgodny wniosek małżonków - sąd orzeka o utrzymaniu rozdzielności majątkowej [patrz wzór nr 16].
koszty separacji
Postępowanie w sprawie o orzeczenie separacji, podobnie jak znaczna większość innych postępowań sądowych, jest obwarowane opłatami. Od pozwu w sprawie o separację wnoszonego, gdy brak jest zgody drugiego małżonka na jej orzeczenie, bądź też małżonkowie posiadają jeszcze małoletnie potomstwo - pobiera się wpis stały w kwocie 500 zł. Natomiast od wniosku o separację na zgodne żądanie małżonków pobiera się wpis stały w kwocie 100 zł.
W niniejszym zbiorze przytoczone jest rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 1966 r. w sprawie określenia wysokości wpisów w sprawach cywilnych, wraz ze zmianą z dnia 2 listopada 1999 r., wprowadzającą opłaty od separacji.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA Projekt w asny, skrypty 2
06 pamięć proceduralna schematy, skrypty, ramyid 6150 ppt
Rzeczpospolita w dobie unii polsko – saskiej
II Rzeczpospolita – kraj wielu narodów 2
II Rzeczpospolita – kraj wielu narodów
Rzeczpospolita wielu narodow Mniejszosci narodowe i etniczne
geodezja satelitarna skrypt 2 ppt
Mój skrypt 2011
Mechanika Techniczna I Skrypt 2 4 Kinematyka
MNK skrypt
bo mój skrypt zajebiaszczy
praktyka skrypt mikrobiologia id 384986
Leki przeciwbakteryjne skrypt
Patrologia Ćwiczenia Skrypt
Mechanika Techniczna I Skrypt 4 2 4 Układ belkowy złożony
więcej podobnych podstron