RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA (1454-1795)
Forma Państwa
Model ustrojowy szlacheckiej Rzeczpospolitej
Odmiana monarchii stanowej (obok monarchy udział w rządzeniu państwem podporządkował sobie inne stany).
W innych państwach ewolucja monarchii stanowej przekształciła się w monarchię absolutną, w RP zabrakło sił społecznych, na których monarchia mogła by się oprzeć.
Zabrakło też po zakończeniu wojny trzynastoletniej(1454-1466) zagrożenia z zewnątrz, które zmuszałoby szlachtę do troszczenia się o utrzymanie stałej armii i przekazywanie królowi pełnomocnictw związanych z obroną kraju.
Ewolucja modelu monarchii stanowej-Uczestniczącym we władzy obok monarchy- „narodem politycznym” była zarówno średnia szlachta, jak i magnaci.
Czasy Rzeczpospolitej szlacheckiej, obejmujące blisko trzy i pół wieku, przedstawiają się w sposób zróżnicowany.
Wyróżniamy dwa podokresy Rzeczpospolitej szlacheckiej a) demokracja szlachecka, b) oligarchia magnacka.
Demokracja szlachecka (1454-1652)
Wzrost aktywności politycznej średniej szlachty
Eliminacja mieszczaństwa z życia politycznego oraz umocnienie poddaństwa chłopów- wyraz we wzroście znaczenia sejmików ziemskich które w połowie XVw. Wkraczały coraz bardziej w sferę rządzenia.
W pierwszej połowie XVI w szlachta prowadziła uporczywą walkę przeciw silnej magnaterii i związanej z nią Zygmuntowi I Staremu; rokosz lwowski(wojna kokosza)-1537r.
Sukcesy demokracji szlacheckiej (polowa XVI w do połowy XVII)
Program szlacheckiego stronnictwa egzekucyjnego sformułował Jakub Przyłuski ,a postulaty egzekucjonistów na sejmie reprezentował Mikołaj Sienicki.
Postulaty egzekucjonistów:
Egzekucja dóbr
Inkorporacja Prus Królewskich
Unia z Litwą
Szlachta ugruntowała wolność religijną (A.F. Modrzewski-O naprawie Rzeczypospolitej);( S. Orzechowski - apologety „złotej wolności” szlacheckiej)
Uniezależnienie się szlachty od króla w zakresie władzy sądowniczej- Trybunał Koronny (1578r)
Ukształtowanie się w myśli politycznej doktryny państwa prawnego:
Król podlega jak każdy prawom ustanawianym przez sejm jako reprezentacje „narodu politycznego”-szlachty
Od schyłku XVI- początku XVII w. zaczynało się stopniowe umacnianie pozycji magnatów.
Po inkorporacji ziem południowo ruskich w 1569r. do Korony zintensyfikował się proces zróżnicowania tej ludności na późniejszych Ukraińców i Białorusinów; - wpływowy sojusznik litewsko-ruski.
Wzmacniał się kościół katolicki- unia brzeska (1596r.)- obrócił się przeciw tej części wyznawców kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej, która broniła religijnej, a przez to i narodowej tożsamości.-Kontrreformacja
Oligarchia magnacka(1652-1764)
Zmiany w układzie sił wewnątrz „narodu politycznego”
Model ustrojowy państwa nie uległ zmianie
Umocnienie pozycji magnatów w aparacie władzy wpłynął na charakter ustroju społeczno-politycznego
Kryzys demokracji szlacheckiej przejawił się w latach 1606-1607 kiedy w tzw. rokoszu sandomierskim (rokosz Zebrzydowskiego)- szlachta średnia podjęła walkę z kontrreformacją - pod hasłem walki z „absolutum dominium”- klęska rokoszan umocniła pozycje magnatów, ale osłabiła króla
Dominacja magnatów zwłaszcza po rokoszu Lubomirskiego(1666-1667), kiedy pogłębił się kryzys władzy monarszej, szła w parze z utrzymywaniem się doktryny równości szlacheckiej („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”)
Rywalizujące ugrupowania (fakcje) magnackie
Terytorium państwa w rezultacie utraty lewobrzeżnej Ukrainy wraz z Kijowem na prawym brzegu Dniepru, część Podola i ziem północno-wschodnich zmniejszyło się w końcu XVII w. do 773 tys. km- tak do I rozbioru (1772)
Wspólne cele szlachty i magnaterii wynikające ze istniejących stosunków społecznych i ustrojowych:
Utrzymanie monopolu władzy politycznej i dziedziczenia uprzywilejowania, przy ograniczeniu do minimum czy wręcz uniemożliwienia awansu jednostek i grup wywodzących się z innych stanów
Doprowadziło to do ograniczenia uprawnień króla, decentralizacji władzy, dezorganizacji aparatu państwowego, zastępowanego czasem prywatnym aparatem „państw magnackich”
Wzrost zjawisk które niekiedy określa się jako „wtórne rozdrobnienie feudalne”
Wzrost instytucji wywodzących się ze średniowiecza, które później się zdeformowały;
Prawo oporu panującemu- przekształciło się w rokosze- w artykułach henrykowskich
Konfederacje- przekształciło się w rokosze
Zasada jednomyślności- przekształciło się w liberum veto i praktykę zrywania sejmów i sejmików
Prowadziło to do anarchii, a w konsekwencji do ograniczenia suwerenności państwowej Polski, widocznego już w czasach saskich
W dobie oligarchii magnackiej rozwinęły się kontr reformacja oraz ideologia „złotej wolności”- wyraz tego w tzw. Sarmatyzmie -bezkrytycznej apologi szlachecko magnackiej
W Anglii rewolucja burżuazyjna w połowie XVII w utorowała drogę monarchii konstytucyjnej, w sąsiadujących z Rzeczpospolitą państwach ustalał się absolutyzm realizujący liczne reformy w zakresie unowocześnienia aparatu władzy, systemu zarządu krajem oraz organizacji wojska. Na tym tle Rzeczpospolita drugiej połowy XVII i pierwszej XVIII stanowiła wyraźny anachronizm.
Władza królewska
Pozycja króla i jego kompetencje
Król w RP uważany był za dzierżyciela najwyższej władzy-suwerena
W drugiej połowie XV w zakres władzy królewskiej faktycznie wzrastał; Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492)i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych (1492-1501)-koncepcja król jest jedynym podmiotem suwerenności w panstwie(symbol korona zamknięta z małym jabłkiem i krzyżykiem u góry-na wzór cesarski- rex est imperator in regno suo)
Zygmunt I Stary opierając się na magnatach starał się zahamować ruch szlachecki, który dzięki konstytucji Nihli Novi (1505) uzyskał współudział we władzy dla swoich reprezentantów- Zygmunt I- król senatorski
Koncepcja średniej szlachty ograniczająca władzę królewską to koncepcja suwerenności prawa, któremu podporządkowany jest także król. Suwerenność prawa miał realizować król wespół ze stanem szlacheckim w sejmie
Niezależnie od rosnącego znaczenia sejmu , ostatni Jagiellonowie Zygmunt I Stary(1506-1548) i Zygmunt II August (1548-1572) potrafili utrzymać szeroki zakres władzy królewskiej-dzięki władzy rozdawniczej króla tj. rozdawanie urzędów, starostw, nominacje biskupów i niektórych opactw
Osłabienie władzy królewskiej rozpoczęły elekcje po 1572r- król ograniczony przez pacta conventa i artykuły henrykowskie
Stefan Batory (1576-1586) szukając oparcia w szlachcie przeciw buntującym się magnatom , król uczynił ustępstwa na jej rzecz, powołując Trybunał Koronny (1578)
Rokosz sandomierski (1606-1609) głosił walkę z absolutum dominium głosząc hasło; „ w Rzeczpospolitej ciało jej szlachta, jest ważniejsze od głowy, króla” -art. o wypowiedzeniu posłuszeństwa królowi po trzykrotnym napomnieniu: po raz pierwszy przez prymasa lub senatora, następnie sejmik, wreszcie sejm- gdy nie spełnił można go było złożyć siłą z tronu
Próby Władysława IV Wazy (1632-1648) umocnienia władzy monarszej nie przyniosły pożądanych przez regalistów(zwolenników króla) rezultatów
Niepowodzenie po latach potopu umocnienia władzy przez Jana II Kazimierza Wazę (1648-1668), również nie powiodły się-rokosz Lubomirskiego (1665-1666)
Władzę ustawodawczą sprawował król wespół z sejmem, miał prawo: inicjatywy ustawodawczej i sankcji uchwał sejmowych, „moderowania” ich przez ostateczną redakcję przed publikacji oraz ich interpretacji
Konstytucje sejmowe wydawane były przez króla za zgodą sejmu
Samodzielnym ustawodawcą pozostał król w stosunku do miast królewskich, Żydów, chłopów z królewszczyzn
Królowi przysługiwało zwierzchnictwo nad krajami lennymi (Prusami Książęcymi, Kurlandią)
Miał wyłączne prawo mianowania urzędników (urzędy ziemskie- kandydatów przedstawiały sejmiki )
Królewskie prawo nominacji i urzędy senatorskie, co pozwalało kształtować skład senatu
Król wykonywał sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami, ale mógł karać tylko grzywną
Król był naczelnym wodzem, w praktyce silnie ograniczonym przez hetmanów
Król kierował polityką zagraniczną
Najbardziej ograniczona była władza sądowa króla od utworzenia w 1578r Trybunału Koronnego
Król uczestniczył tylko w sądach sejmowych, nie miał już prawa amnestii ani prawa łaski
Podstawą gospodarczą pozycji króla były królewszczyzny, zajmujące ok.1/6 obszaru państwa, oraz żupy solne.
Bezkrólewie i elekcje
Aż do bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta (1572) korona utrzymywała się-mimo elekcji- w dynastii Jagiellonów- „panów przyrodzonych”
Sejm zawarował ,że nie wolno za życia króla obierać jego następcy- po przypadku Z. Augusta który mając 10 lat został koronowany
W czasie bezkrólewia w 1572r przyjęto zasadę elekcji viritim, tj. że cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio
Udział w elekcji był dobrowolny
Podczas bezkrólewia władzę w państwie obejmowała konfederacja kapturowa szlachty zwana „kapturem”
Na czele państwa podczas bezkrólewia jako interrex stał prymas; reprezentował on państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego należało przygotowanie elekcji
Fazy elekcji:
Sejm konwokacyjny- posłowie ziem zawiązywali kaptur i zatwierdzali skład sądów kapturowych
Sejm elekcyjny- wysłuchiwał obcych posłów przedstawiających kandydatów i ustalał pacta conventa - błonia Woli pod Warszawą- wybór króla miał być w zasadzie jednomyślny
Sejm koronacyjny w Krakowie (tylko 2 razy był w Wa-wie koronacja Augusta II i Staniaława Leszczyńskiego), koronacji dokonywał prymas
Największy wpływ na wybór króla miały tzw. Koterie magnackie
Pakta konwenta i artykuły henrykowskie.
Pacta conventa układane przez sejm elekcyjny były umową o charakterze publiczno-prawnym pomiędzy szlachtą i nowo obranym królem- zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron.
Pacta conventa dotyczyły one wytycznych polityki zagranicznej , spraw wojska, zobowiązań finansowych i innych.
Artykuły henrykowskie stanowiły sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych państwa. Jeśli pakta były umową konkretną , której treść zmieniała się zależnie od osoby elekta, to artykuły miały charakter podstawowych zasad ustrojowych szlacheckiej Rzeczpospolitej o charakterze praw fundamentalnych.
W Artykułach henrykowskich król uznawał wolną elekcję; zrzekał się tytułu dziedzica; zobowiązywał się; spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu; pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu i nie wyprowadzać go za granicę, chyba że za opłatą 5 grzywien od kopii, i nie dzielić na obce hufce; utrzymywać wojsko kwarciane; u boku mieć stałą radę złożoną z senatorów-rezydentów; co 2 lata zwoływać sejm
Artykuły przewidywały możność wypowiedzenia królowi posłuszeństwa przez szlachcę- przepis ten zwany articulus de non praestanda oboedientia, był nowożytną formą znanego w średniowieczu prawa oporu- od 1576r. wszedł on do przysięgi koronacyjnej królów polskich. W praktyce wypowiedzenie oporu przybierało formę rokoszu.
Zakończeniem bezkrólewia była koronacja
Sejmiki i sejmy
Sejmiki i ukształtowanie się dwuizbowego sejmu.
W drugiej połowie XV w. Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492) odwoływał się do sejmików ziemskich, pragnąc oprzeć się w swej polityce na średniej szlachcie- nie na sejmie
Król mógł zwołać również dygnitarzy i szlachtę danej prowincji na sejm prowincjonalny, albo zwołać sejm walny
Od 1493r. wyodrębniło się na stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich w postaci posłów ziemskich- utworzyli oni izbę poselską, natomiast rada królewska przeistoczyła się w senat.
Sejm walny XVI w. stał się dwuizbowy
W całej RP po 1569r było ok. 70 sejmików, z tego 24 sejmiki powiatowe(tak nazywały się sejmiki na Litwie)
Obradą sejmiku od XVII w przewodniczył marszałek sejmiku obierany spośród szlachty.
Na sejmiku uczestniczył ogół szlachty ziemi (województwa)
Ze względu na cel zgromadzenia sejmik zmieniał nomenklaturę. Z tego względu wyróżniamy:
Sejmiki przedsejmowe (schyłek XV w)- zwoływał je król, wysyłając legata z pismem królewskim (legacją-powody zwołania sejmu). Sejmik ten wybierał posłów na sejm i ustalał dla nich instrukcję poselską.
Instrukcję dawały posłom albo swobodę działania, zwaną „zupełną mocą”(plena potestas) albo pełnomocnictwo ograniczone (limitatia potestas).Istniały także instrukcje warunkowe uzależnione były spełnieniem przez króla postulatów szlachty
W opinii szlachty sejmiki stanowiły rozproszoną izbę poselską
Sejmiki generalne (generały) (wyodrębniła się od pocz. XVII w.) - zbierali się na nich posłowie i senatorowie z każdej prowincji (Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza ,Litwy) - uzgadniano stanowisko każdej prowincji na sejmach walnych- później na sejmie odbywały się tzw. Sesje narodów spełniające podobne funkcje
W XVII w. sejmiki generalne zanikły z wyjątkiem generała pruskiego
Sejmiki elekcyjne - zwoływane przez wojewodów, na których wysuwano kandydatów na urzędy sądowe ziemskie, odbywały się rzadko przez dożywotniość urzędów. Król dokonywał nominacji
Sejmiki kapturowe- od 1572r. funkcjonowały podczas bezkrólewi, zorganizowane na zasadzie konfederacji i sąd kapturowy dla województwa (ziemi)
Sejmiki deputackie- dla wyboru deputatów do Trybunału (odbywały się corocznie)
Sejmiki relacyjne (XVI w)- na których posłowie zdawali relację z poselstwa, podejmował uchwały związane z redakcją i realizacją konstytucji sejmowych
Lauda uchwalone przez sejmiki gdy dotyczyły (podatków, wojska, bezpieczeństwa ziemi), przedstawiono nieraz do zatwierdzenia sejmowi.
Zdarzało się, że sejm kasował lauda, mimo protestów szlachty
W XVII stuleciu odwoływanie się króla do sejmików w sprawach przyzwalających na podatek wpłynęło na wzrost znaczenia sejmików.
Powstanie izby poselskiej; jej skład
Izba poselska ukształtowała się jako reprezentacja sejmików ziemskich- stąd w obradach uczestniczyli także dygnitarze ziemscy- senatorowie
Szlachta w latach 30-stych żądała usunięcia „posłów senatorskich” z izby
Od połowy XVI w. posłów wybierała sama szlachta , nie oglądając się na magnatów.
Liczba posłów była ustalona zwyczajowo (większe województwa wysyłały na sejm walny po 6 posłów, mniejsze oraz ziemi po 2, a drobne ziemie po 1)
Posłowie jednego sejmiku początkowo występowali i głosowali łącznie. Dopiero od połowy XVI w. zaczęli występować indywidualnie.
Posłowie otrzymywali strawne (diety), które początkowo płacił skarb królewski, od XVI w koszty przejęły sejmiki
Po unii lubelskiej w skład izby poselskiej wychodziło 170 posłów, w tym 48 z Litwy (nie znaleźli się przedstawiciele kapituł)
Duchowieństwo było reprezentowane jedynie przez biskupów w senacie- za zgodą na nałożenie podatków głosowali na synodach prowincjonalnych
Do izby poselskiej nie wychodzili przedstawiciele miast. Wyjątkami byli posłowie Krakowa i Wilna zwani ablegatami, później też Lwowa, Kamieńca Podolskiego i Lublina.
Izba poselska reprezentacją jedynie stanu szlacheckiego
Organizacja sejmu walnego
Od połowy XVI w panująca doktryna konstytucyjna przyjmowała, że na sejm składały się trzy „stany sejmujące” : Król, Senat i Izba poselska.
Wzrost roli sejmu który stał się naczelnym organem władzy- pozycja króla zrównana
Początkowo brak stałych terminów i miejsca obrad
Sejm zwoływał król, przeważnie co roku, najczęściej w Piotrkowie położonym w centrum Królestwa.
System sejmowania uregulowały artykuły henrykowskie, które nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co 2 lata, przewidując ponadto możność zwołania sejmu w pilnych sprawach.
Odtąd sejmy dzieliły się na:
Sejmy zwyczajne (ordynaryjne)- miał trwać nie dłużej niż 6 tygodni
Sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne) - zwoływane w razie potrzeby, miał trwać nie dłużej niż 2 tygodnie
Przedłużenie obrad w razie potrzeby, zwane prolongacją, wymagało zgody wszystkich posłów
Miejscem polsko-litewskich sejmów po unii lubelskiej stała się Warszawa
Od roku 1673r co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie (Litwa)
Sejmy koronacyjne odbywały się nadal w Krakowie
Za Zygmunta I Starego (1506-1548) ustalił się i został zamknięty składa senatu.
Wchodzili doń:
Arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy,
Wojewodowie i kasztelanowie
Z dostojników nadwornych i koronnych, zwanych też ministrami ci tylko którzy zasiadali w radzie królewskiej, a więc;
Marszałek wielki i marszałek nadworny
Kanclerz i podkanclerzy
Podskarbi
Po unii lubelskiej do senatu weszli analogiczni dostojnicy litewscy
Senat liczył łącznie z Korony i Litwy 140 senatowów
Na sejm walny senat zwoływany równocześnie z izbą poselską-wielu senatorów (zwłaszcza kasztelanów mniejszych nie przybywało na obrady)
Obrady i uchwały sejmowe
Do podjęcia uchwały sejmowej i wydania konstytucji sejmowej potrzebna była zgoda powszechna, której wyrazem był brak sprzeciwu (nemine contradicente)
Poseł danej ziemi powinien postępować zgodnie z daną mu instrukcją chyba że miał „zupełną moc”. Jeśli przekroczył instrukcję, oświadczenie jego wiązało sejmik, ale rzadko mógł liczyć na ponowny wybór
Większość głosów decydowała przy wyborze marszałka izby poselskiej i sprawdzaniu ważności mandatów (tzw. Rugach poselskich)
W senacie - dawnej radzie królewskiej- senatorowie nie głosowali, ale wypowiadali swoje opinie zdanie (votum).
Największą wagę miały opinie senatorów zajmujących najwyższe stanowiska w państwie- inni najczęściej przyłączali się do opinii pierwszych panów Królestwa, po Unii , panów Rzeczpospolitej
Na tej podstawie król (lub w jego imieniu marszałek) formułował opinię generalną, co określano jako Konkluzję. Więc nie musiało być jednomyślności a ogół poglądów przeważających do których król się przychylał.
Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla
Król także dokonywał ostatecznej redakcji zwanej „ucieraniem konstytucji”- umożliwiało to do retuszy zgodnie z praktyką „moderowania” konstytucji przez dwór
Druk konstytucji- co było, jak wiemy, regułą- a potem ich zbiorów przyczyniał się do upowszechniania znajomości prawa wśród szlachty
Od schyłku XVI w rozwój szlacheckiego parlamentaryzmu uległ załamaniu, równolegle rosło znaczenie sejmików przedsejmowych
Od czasu do czasu wysuwano postulat tzw. Sejmów rokoszowych (mógł brać udział każdy szlachcic) w Polsce pierwszy taki zwany rokoszem lwowskim (wojna kokosza) 1537r
Potem kryzys sejmowania ożywił idę demokracji bezpośredniej- jej modelem było pospolite ruszenie szlachty (obowiązkowe stawiennictwo) przekształcone w sejm. Później dla takiego sejmu utarła się nazwa sejmu koronnego
Za taki sejm uważano obrady pospolitego ruszenia, które w 1673r zawiązało konfederację gołąbską
Znajdując oparcie w wolnej elekcji, która w istocie była rodzajem sejmu viritim powołanego do obioru króla, postulat ten wyrażał tendencje szlacheckie i stanowiła środek nacisku na monarchię i rządzące fakcje magnackie.
Nazwę „sejm konny” przyjęto, aby odróżnić go od terminu „rokosz” , którym w XVII-XVIII w określano konfederację skierowane przeciw królowi
Kompetencje sejmu
Zostały one ogólnie ustalona w konstytucji Nihil Novi (1505r)
Określała ona kompetencje ustawodawcze sejmu stwierdzając, że:
„odtąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma bez nas króla i naszych następców bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczpospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąś prywatną tudzież zmierzało ku zmianie prawa pospolitego i wolności publicznej”
Król mógł ustanawiać normy ogólne w formie edyktów w sprawach;
Miast królewskich
Żydów
W sprawach lenn
Chłopów w królewszczyznach
W sprawach górniczych
Reszta należała do sejmu. Sejm uchwalał;
Podatki
Zgody na zwołania pospolitego ruszenia
Nobilitacje (od 1578)
Wysłuchiwał posłów innych państw i nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej
Sprawował kontrole nad rządem (podskarbiowie składali rachunki , a działalność króla kontrolowali senatorowie-rezydenci)
Na sejmie odbywał się sąd sejmowy pod przewodnictwem króla- w sprawach szczególnej wagi
Prawo łaski i amnestii
Zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy
Od schyłku XVI w punkt ciężkości rządów w państwie skupiał się na sejmie.
Senatorowie-rezydenci.
Powołani przez sejm do współdziałania z królem w rządzeniu państwem
Instytucja powołana przez artykuły henrykowskie, miała działać w okresie między sejmami
Powoływani na 2 lata, w liczbie 16 (później 28);(biskupi, wojewodowie i kasztelanowie)
Czterech z nich miało przebywać stale u boku króla, zmieniając się co pół roku
Instytucja ta została wyparta przez istniejącą równolegle redę senatu (senatus Consilia) złożoną z obecnych na dworze senatorów-rezydentów, senatorów ministrów, a także senatorów zaproszonych imiennie przez króla.
Rady udzielały królowi zaleceń (charakter uchwał- senatus consulta)- zwiększenie kontroli nad królem
Zrywanie sejmów.
Działalność sejmu zaczęła ulegać pogorszeniu już w pierwszej połowie XVII stulecia.
Działalność jego krępowały, czasem paraliżowały; zasada jednomyślności oraz obowiązek ścisłego trzymania się instrukcji sejmowych przez posłów
W 1652r. poseł upicki Władysław Siciński nie pozwolił sam ostatniego dnia na prolongatę obrad sejmowych, przez co sejm nie doszedł do skutku.
Należy to odróżnić od zerwania sejmu przez liberum veto przed upływem tego terminu; tak zerwano pierwszy sejm w roku 1669r.
Powodowało to że konstytucje danego sejmu nie wchodziły w życie- ponieważ uznawano je za jedną całość
Od posła zrywającego nie żądano uzasadnienia-ubolewano nad tym ale uznano legalność liberum veto - „nienaruszalną źrenicę wolności”
W latach 1573-1763 na 150 sejmów 1/3 nie doszła do skutku. Kliki magnackie, pojedynczy magnaci, agenci obcych mocarstw poprzez przekupność posłów bronili swoich interesów
Rozwój sejmików w XVII w.
W miarę jak ulegała osłabieniu działalność sejmu walnego wraz z zanikiem sejmów generalnych, wzrastało znaczenie sejmików ziemskich, które w drugiej połowie XVII w przerosły sejm
Przejęły funkcje skarbowe -wybieranie członków do Trybunału Skarbowego
Pobór wojskowy ?
Pełniły funkcje samorządu lokalnego
Najczęściej przy sejmikach deputackich przedłużano obrady, a następnie na sesji zajmowano się sprawami ziem; takie sejmiki nosiły miano sejmiku gospodarczego- Sejmiki zwoływał król
Sejmiki zaczęły stosować odraczanie- limitację obrad i w ten sposób uniezależniły się od władzy centralnej. Limitowany sejmik mógł sam wznowić formalnie odroczone obrady. Wystarczyło jego zwołanie przez marszałka sejmiku
Na sejmikach założeniem była zasada jednomyślności
Wprowadzono zasadę większości przy wyborach posłów i deputatów trybunalskich
By skutecznie funkcjonować wiele sejmików wprowadziło system większościowy przy głosowaniach- były też sejmiki które do końca zachowały zasadę jednomyślności
Rządy sejmikowe.
Rozwinęły się w warunkach upadku znaczenia urzędów centralnych, które nie były w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.
Sejmiki uchwalały i ściągały podatki państwowe z czego nadwyżki gromadziły jak podatki wojewódzkie gromadziły w skarbie wojewódzkim
Od początku XVIII w sejmiki same zaczęły zaciągać tzw. Żołnierza powiatowego
W południowych województwach powoływały także oddziały harników do zwalczania zbójników
Po wejściu do hierarchii urzędników ziemskich sejmiki przejęły w znacznym stopniu zarząd lokalny.
Rządy sejmikowe zniosła konstytucja z 1717r, odbierając sejmikom kompetencje w sprawach;
Wojskowych i większości skarbowych
Poważniejsze zmiany miały dopiero przynieść reformy II połowy XVIII stulecia.
Główne kierunki przemian ustroju
Polityczny „naród szlachecki”
Przywileje nieszawskie (1454r.) stworzyły podstawy rozwoju demokracji szlacheckiej, zapewniając sejmikom ziemskim współudział we władzy zwierzchniej.
Szlachta do ukształtowania takiego modelu państwa, który zapewniałby jej udział we władzy, a czasem i przewagę w stosunku zarówno do możnowładztwa jak i monarchy
Zwycięstwem średniej szlachty w dążeniu do udziału we władzy była konstytucja sejmu piotrkowskiego (1504r); ograniczająca króla w dyspozycji królewszczyznami. Odtąd mógł to czynić jedynie na sejmie walnym
Sukces ten został rozszerzony i ugruntowany w roku następnym przez uchwalenie konstytucji Nihil Novi- stwarzała przesłanki rozwoju modelu ustrojowego demokracji szlacheckiej
Przełomem w organizacji państwowej szlacheckiej Rzeczpospolitej stała się unia polsko-litewska. Wynikiem unii lubelskiej z 1569r było utworzenie wielonarodowościowego państwa federacyjnego
Rolę integracyjną odgrywał sam model demokracji szlacheckiej
Stworzyło to podstawy do powstania „narodu szlacheckiego” łączącego całość szlachty, niezależnie od jej pochodzenia etnicznego, z jednoczesnym wyłączeniem poza jego obręb mieszczan i chłopów
Jedną z zasad proklamowanych przez „naród szlachecki” w dobie reformacji była wolność wyznania. Objęła również i miasta
Tolerancja religijna nie stanowiła novum dla polski gdzie od dawna współistniały Kościoły katolicki i prawosławny, nie mówiąc o mniejszych grupach etniczno-religijnych, jak Ormianie, Żydzi, Karaimi, Tatarzy
„Złoty wiek” kultury polskiej- XVI stulecie, charakteryzowała wysoka kultura polityczna szlachty
Pozwalało to na sprawne funkcjonowanie zarówno sejmu szlacheckiego, jak i sejmików, uzgadnianie sprzecznych opinii, przewaga rozwiązań kompromisowych, zgodność podstawowych interesów
W mentalności szlacheckiej zawsze był obecny element konserwatyzmu
Program egzekucji praw żądał przestrzegania praw istniejących, ich ścisłego wykonywania, rzadziej korektur, wyjątkowo poważniejszych zmian
Na XVI w. przypadło zaostrzenie poddaństwa chłopskiego- „wtórne poddaństwo chłopów”
Hamulce rozwoju
Przełom XVI-XVII;
Słaby rozwój produkcji przetwórczej w miastach (niewykształcenie się manufaktur
Oparcie całego handlu zagranicznego na wywozie zboża i produktów leśnych (drewno okrętowe, potasz)
Nadmierna rozległość terytorium (utrudniało zorganizowanie i zarządzanie); zwłaszcza kresy południowo-wschodnie
Wzrost pozycji magnatów w oparciu o potężne latyfundia (Ukraina)
Sojusz z magnatami Wielkiego Księstwa Litewskiego
Osłabienie pozycji mieszczaństwa
Wpływ kontrreformacji
Postawa bezruchu podniesiona w XVII w. do rangi przewodniej zasady, prowadziła w konsekwencji do kryzysu i upadku
Postawa autosatysfakcji i megalomani narodowej połączone z płytką pobożnością charakteryzowały Sarmatów
Inne państwa europy w tym czasie budowały fundamenty nowożytnej administracji i stałej armii.
Kryzys ustrojowy.
W XVII w. utrwaliło się przekonanie o doskonałości ustroju szlacheckiego Rzeczpospolitej- świadczy o tym konstytucja z roku 1669
Główną rolą sejmu który, który stanowił zwierzchni i naczelny organ Rzeczpospolitej, było dopilnowanie, aby nic nie uległo zmianie w istniejącym modelu ustrojowym. Służyła temu:
Zasada jednomyślności, jak i później liberum veto- źrenica „złotej wolności” szlacheckiej
W tych warunkach (od połowy XVII w. do połowy XVIII w.) życie polityczne skupiało się na sejmikach
Ta „decentralizacja suwerenności” była tak sprzeczna z tendencjami panującymi w ówczesnej europie , że dla ambasadora absolutystycznej Francji polskie były „sieniami piekieł”
Trybunał Koronny stał się w rezultacie nie tylko naczelnym organem sądowym, ale również forum politycznych rozgrywek, co odbiło się w sposób negatywny na jego funkcjonowaniu. Podobnie było na Litwie.
Widmo absolutyzmu skutecznie torpedował starania o wzmocnienie władzy monarszej
Sytuacja uległa zmianie od końca lat sześćdziesiątych XVII w. Odtąd kilkakrotnie kilka krotnie wybierano na tron polski przedstawicieli magnaterii:
Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673)
Jana III Sobieskiego (1674-1696)
Stanisława Leszczyńskiego(1704-1709;1733-1736)
Elekcje Piastów jak nazywano królów-rodaków, prowadziły do zacierania się różnic między magnatami , a monarchami
Król stawał się jak gdyby dożywotnim prezydentem szlachecko-magnackiej Rzeczpospolitej, która pozostawała państwem zdecentralizowanym, niemal pozbawionym administracji, o słabej armii- popularna wśród szlachty zasada „nierządem Polska stoi”
Decentralizacja suwerenności- rozwój magnackich latyfundiów. „Państwa” magnackie rozsadzały zawartość Rzeczpospolitej i stwarzały jak gdyby „ stan wtórnego politycznego rozdrobnienia”
Najpotężniejszych magnatów nazywano ówcześnie „królewiętami”. W swych rozległych włościach rządzili poddanymi chłopami i mieszczanami w sposób absolutny. Posiadali własne wojska, dwory pełne szlachty, utrzymywali stosunki z obcymi dworami, organizowali wyprawy poza granice państwa, toczyli wojny prywatne z innymi magnatami
Prawdziwi dysponenci władzy w Rzeczpospolitej- koterie (fakcje) magnackie ukrywały się za fasadą ustroju demokracji szlacheckiej
Wynaturzenia działalności instytucji politycznych wynikających z braku poszanowania prawa, prowadzących do anarchizacji życia publicznego i świadczących o upadku kultury politycznej społeczności szlacheckiej drugiej połowy XVII i pierwszej XVIII w.