RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA (1505-1764)

Charakterystyka ustroju państwa

W połowie XV w. Europa Zachodnia zmierzała ku monarchii absolutnej. W Pol­sce zaczęła kształtować się odmiana monarchii stanowej, zwana rzeczpospolitą szlachecką. W ustroju tym można wyodrębnić 2 okresy: demokracji szlacheckiej (do 1652 r.) i oligarchii magnac­kiej (do 1763 r.).

Demokracja szlachecka charakteryzowała się: wzrostem aktywności politycznej średniej szlachty dążącej do poszerzenia współudziału we władzy kosztem magnaterii, eliminacji mieszczaństwa z życia politycznego oraz umocnienia poddaństwa chłopów, umocnieniem swojej pozycji gospodarczej, zdominowaniem innych stanów nadanymi przywilejami oraz stwo­rzeniem instytucji zapewniających sprawowanie władzy. Kształto­wanie się demokracji szlacheckiej przebiegało w trzech etapach. Pierw­szy to tworzenie podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy, co wyra­żało się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a następnie sejmu walnego, w przymierzu z królem Kazimierzem Jagiellończykiem (zm. w 1492 r.) skierowanym przeciwko ma­gnaterii (1454-1505). Drugi to sformułowanie programu politycznego szlachty, począwszy od konstytucji Nihil novi (1505) przez program szlacheckiego ruchu egzekucyjnego (ruch polityczny średniej szlachty XVI w. w Polsce, a później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, którego celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie sądownictwa, skarbowości i wojska, reformy te zmierzały do ograniczenia wpływów magnaterii i duchowieństwa) i realizację jego postulatów (egzekucja dóbr - postulat wysuwany przez średnią szlachtę w XVI w. zmierzający do rewindykacji dóbr królewskich - królewszczyzn z rąk magnaterii, która weszła w ich posiadanie na drodze zastawu; uchwały sejmowe 1562 - 64 przewidywały odzyskanie zastawionych dóbr królewskich i przeznaczenie uzyskanych z nich dochodów w ¾ dla króla i ¼ na utrzymanie wojska tzw. kwarcianego; inkorporacja Prus Królewskich; unia z Litwą) poprzez reformy sejmów egzekucyjnych (1505-1569). Trzeci to ustalenie podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej, które doprowadziły do silnego uzależnienia monarchy, co ujawniło się w 1573 (pierwsza wolna elekcja) i 1578 (powstanie Trybunału Koronnego).

Kryzys demokracji szlacheckiej i stopniowe umac­nianie pozycji magnatów w aparacie władzy zapoczątkowały promagnacka polityka Zygmunta III Wazy (1587 - 1632) i klęska rokoszu Zebrzydowskie­go (1606-1607). Magnaci stopniowo osiągnęli dominację polityczną i gospodarczą, co ujawniło się w 1652 r., gdy po raz pierwszy zerwał Sejm używając liberum veto poseł trocki Władysław Siciński (klient hetmana wielkiego litewskiego - Janusza Radziwiłła), a zwłaszcza po rokoszu Lubomirskiego (1666-1667), nie oddając jej już do 1764 r. Okres ten określa się ustrojem oligarchii magnackiej.

W 1605 r. król Zygmunt III Waza zwołał sejm, na którym chciał uzyskać większe prerogatywy władzy królewskiej, zreformować parlament, zwiększyć podatki i liczebność wojska. Przeciwnicy króla - średnia szlachta podjęła walkę o zerwanie króla z zasiadającymi w senacie magnatami i o ograniczenie władzy króla. Szlachta średnia zawiązała konfederacją w Sandomierzu tzw. rokosz sandomierski lub wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego, zakończony klęską stronnictwa w bitwie pod Guzowem (1607). Mimo tego nie doszło do wzmocnienia rządów królewskich.

Rokosz Lubomirskiego - konfederacja wojskowa zawiązana w 1665 r. przeciw Janowi II Kazimierzowi przez hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Narastający od 1661 r. spór opozycji przeciwnej wzmacnianiu władzy królewskiej z królem doprowadził do oskarżenia przywódcy opozycji J. S. Lubomirskiego o związki z obcymi państwami i podżeganie wojska do buntu. W 1664 r. sąd sejmowy skazał hetmana za zdradę na utratę urzędów, banicję i infamię. W latach 1665 - 66 jego zwolennicy zrywając sejmy paraliżowali działalność ustawodawczą. Hetman poparty przez szlachtę pobił oddziały królewskie pod Częstochową (1665) i Mątwami (1666). Strony zawarły ugodę w Łęgocinach. J. S. Lubomirski ukorzył się przed królem, a Jan Kazimierz zrezygnował z planów elekcji vivente rege.

Terytorium i ludność

W połowie XV w. terytorium Korony liczyło 235 tys. km kw. W latach 1454 - 1466 miała miejsce wojna trzynastoletnia. Kończący ją drugi pokój toruński z 1466 r. przewidywał wcielenie do Polski Prus Królewskich (Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, Malbork, Elbląg, Warmia). Pozostała część państwa zakonnego, tzw. Prusy Krzyżackie ze stolicą w Królewcu (obecnie Kaliningrad) stały się lennem Polski. W kolejnym etapie inkorporowano Mazowsze, co następowało wraz z wymieraniem miejscowych książąt (1462-1526). W 1561 r. Zygmuntowi Au­gustowi w wyniku wojen inflanckich poddały się Inflanty (terytoria dzisiejszej Estonii i Łotwy, nad Dźwiną i Zatoką Ryską), których południową część (Kur­landię i Semigalię) wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych otrzymał jako lenno. Na sejmach z lat 1562-1564 wcielono do województwa kra­kowskiego księstwa oświęcimskie i zatorskie, wykupione już w drugiej połowie XV w. przez królów polskich. Sejm lubelski w 1569 r. uchwalił inkor­porację ziem ukraińskich (Wołyń, Bracławskie i Kijowskie) oraz województwo podlaskie. Akt unii połączył zaś su­werenne państwa i narody w jedno państwo, które szlachta nazwała Rzecząpo­spolitą Obojga Narodów. Rozejm w Jamie Zapolskim (1582 r.) kończył trwającą od 1577 r. wojnę Stefana Batorego z Iwanem Groźnym o Inflanty. Korona Królestwa Polskiego odzyskała Inflanty z Parnawą i Dorpatem, a Wielskie Księstwo Litewskie ziemię połocką, zagarniętą przez Rosję w 1563 r. Ustanowiono 10 - letni rozejm między stronami. Pokój w Polanowie (1634 r.) kończył wojnę smoleńską trwającą w latach 1632 - 1634 i wojny polsko - rosyjskie. Pokój potwierdził nabytki Rzeczypospolitej z 1619 r., czyli województwo smoleńskie dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i czernihowskie (ziemia czernihowska i siewierska) dla Korony. Rzeczpospolita utraciła Sierpiejsk. Król Władysław IV za rekompensatę 20 tys. rubli zrezygnował z tytułu cara moskiewskiego i zrzekł się pretensji do tronu carskiego. Car zrzekł się roszczeń do Estonii, Inflant, Księstwa Kurlandii i Semigalii. Rosja miała wypłacić kontrybucję wojenną w wysokości 200 tys. rubli w srebrze. Na początku XVII w., po wcieleniu ziem rosyjskich teryto­rium powiększyło się do 990 tys. km kw.

W XVII w. okres ekspansji polskiej skończył się, przy równo­czesnym wypieraniu Rzeczypospolitej z zajętych terenów. W 1622 r. (for­malnie w 1660 r.) odpadły na rzecz Szwecji Inflanty, z wyjątkiem skrawka nad Dźwiną, zwanego Inflantami Polskimi. W 1657 r. traktatami welawsko-bydgo­skimi zrzeczono się praw zwierzchnich do Prus Książęcych i oddano Branden­burgii w zastaw Czaplinek i Drahim, a w lenno Bytów i Lębork. W toku wojen z Rosją, na podstawie rozejmu andruszowskiego (1667) i pokoju Grzymułtow­skiego (1686), odstąpiono Rosji całe Zadnieprze. W takich granicach, obejmują­cych powierzchnię 733 tys. km kw. nie licząc przejściowego opanowania przez Tur­cję Podola (1672-1699), Rzeczpospolita przetrwała do 1772 r.

Po unii lubelskiej (1569) Rzeczpospolita liczyła 8 mln mieszkańców, z tego 40% ludności polskiej i 20% ruskiej, resztę wielonarodowościowego państwa tworzyli Litwini, Niemcy, Żydzi, Łotysze, Ormianie, Szkoci i inne grupy etnicz­ne. Szlachty było 10%, mieszczan 20%, a chłopów 70%. W połowie XVII w. ludności było 11 mln (czwarte miejsce w Europie), a w 1772 r. 14 mln.

Ustrój społeczny

Stan szlachecki

W okresie demokracji szlacheckiej podstawę ekonomiczną szlachty stanowił folwark. Było to gospodarstwo szlacheckie nastawione na produkcję rolną lub rolno-hodowlaną. Stanowiło ono wyodrębniony z pozostałych dóbr pańskich ob­szar o średniej wielkości 340 ha. Pod uprawę folwarczną brane były tereny dawnej rezerwy pańskiej z czasów przedkolonizacyjnych. Często usuwano sołtysów i przyłączano ich ziemie do dóbr folwarcznych. Powiększanie terenów folwarcznych odbywało się też przez komasację gruntów należących do chłopów i rugowanie ich na gorsze lub mniejsze obszary ziemi. Folwarki powstawały głównie z przyczyn gospodarczych, gdyż dostarczały nadwyżkę produkcyjną eksportowaną na Zachód.

Latyfundia magnackie rozwinęły się po unii lubelskiej (1569), głównie na inkorporowanych do Korony ziemiach Ukrainy. Były to rozległe kompleksy dóbr obejmujące: wsie, folwarki i miasta prywatne. Magnateria tworzyła latyfundia wykupując podupadłe folwarki szlacheckie. Obok starych rodów możnowładczych, których znaczenie podkopała egzekucja dóbr, pojawiła się nowa magnateria (Zamoyscy, Potoccy, Ossolińscy). Latyfundia dzielono na klucze, łączące kilka folwarków i wsi pozostających pod wspólnym zarządem. Celem zapobieżenia rozproszeniu skupionego majątku, niektóre wielkie rody tworzyły ordynacje, będące zespoła­mi dóbr zabezpieczonymi przed podziałami, dziedziczone przez najstarszego syna (Radziwiłłowie, Zamoyscy, Myszkowscy, Ostrogscy).

Stan szlachecki był stanem zamkniętym, zaś nowi członkowie mogli się do niego dostać jedynie w drodze nobilitacji i nagany. W okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej starano się uniemożliwić dopływ nowych osób do tego stanu. Konstytucja z 1578 r. zastrzegła, że król mógł nobilitować tylko w czasie obrad sejmowych za wiadomością senatorów. Musiała być ona wpisana do konsty­tucji sejmowej, a od 1673 r. ograniczono ją tylko do katolików. Wyjątek uczyniono na czas wojny, kiedy król mógł dokonywać nobilitacji za czyny wojenne, ale w obecności pospo­litego ruszenia. W XVI w. utrudniono również naganę szlachectwa, poprzez wymóg większej liczby świadków i zaostrzenie kar wymierzonych osobom poda­jącym się za szlachtę. W drugiej połowie XVI w. wykształciła się instytucja indygenatu, po­legająca na udzieleniu szlachcicowi cudzoziemskiemu szlachectwa polskiego, ale w 1641 r. uchwalono, że indygenatu może udzielać tylko sejm. W 1669 r. wprowadzono skartabelat, czyli szlachectwo nie­pełne. Było to ograniczenie dla nowej szlachty, zabraniające jej aż do trzeciego pokolenia piastowania urzędów i pełnienia funkcji poselskich. Nadal podstawo­wym kryterium podziału szlachty był jej status majątkowy.

Od XVI w. akcentowano jako podstawową zasadę równość szla­checką. To spowodowało, że nie było prawnego wyodrębnienia magnatów. W konsekwencji zabroniono: używania tytułów rodowych (z wyjątkiem potomków dynastii litewskich i ruskich), tytułów nadanych przez obcych władców, noszenia orderów, nadawania ty­tułów przez króla.

Stan mieszczański

Rzeczpospolita szlachecka przyniosła najpierw ograniczenie, a następ­nie całkowite wyeliminowanie mieszczaństwa z życia politycznego. Szlach­ta, dążąc do zapewnienia sobie monopolu władzy, posiadania ziemi oraz kontroli najbardziej dochodowych przedsięwzięć gospodarczych, ograni­czyła mieszczan we wszystkich dziedzinach życia. Konstytucja z 1496 r. zakazała miesz­czanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich, zaś w 1543 r. dobra te na­kazano sprzedać. Pozbawiono też ich prawa piastowania urzędów państ­wowych i wyższych godności duchownych. W mieszczan godziły wreszcie ustawy przeciwko zbytkowi, zakazujące noszenia kosztownych ubiorów i biżuterii, urządzania wystawnych przyjęć.

Konstytucja z 1565 r. zlikwidowała konkurencję ze strony mieszczan w życiu gospodarczym. Zakazała ona kupcom polskim wywożenia towarów krajowych za granicę, przyznając prawo prowadzenia handlu zagranicznego kupcom cudzoziemskim. Jednocześnie szlachtę zwolniono z ceł. Nadal obowiązywa­ły przepisy o ustalaniu cenników na towary rzemieślnicze przez wojewodów przy udziale starostów.

W XVI w. przyjęto zasadę, że szlachcic sprawujący urząd miejski lub zajmujący się handlem czy rzemiosłem tracił szlachectwo, co przypominała konstytucja z 1633 r. W tym też stuleciu miasta utraciły reprezentację w sejmie. Wyjątek stanowiły miasta posiadające prawa szlacheckie (Kraków, Wilno, Lwów, Kamieniec Podolski. Lublin) i Prus Królewskich (Gdańsk), których mieszczanie posiadali prawo nabywania dóbr ziemskich oraz wysyłania swoich przedstawicieli (ablegatów) na sejmy, ale bez prawa głosowania.

W 1550 r. zezwolono szlachcie na nabywanie w miastach nieruchomości. Zaczęły powstawać jurydyki. Były to obszary podmiejskie, na których szlachta pro­wadziła konkurencyjną - wobec rzemiosła cechowego - działalność gospodarczą. Niektóre z nich posiadały własną organizację miejską. W samych miastach zaczęły powstawać enklawy szlacheckie (domy, dwory). Były to libertacje, które na mocy przywilejów zostały wyłą­czone z jurysdykcji miejskiej.

Ograniczenia gospodarcze zasadniczo były jednak nieskuteczne w stosunku do dużych miast, które potrafiły utrzymać swoją niezależność. Dotyczyło to zwłaszcza tych, które uczestniczyły w eks­porcie zboża oraz w organizacji sieci jarmarków, z których najważniejsze miały charakter międzynarodowy (Gdańsk, Toruń, Poznań, Lublin itd.). Miasta w omawianym okresie miały ogromy udział w organizowaniu nowych form gospodarki, a zwłaszcza zbycie towarów produkowanych przez folwarki. Szczególne miejsce zajmował Gdańsk, który był największym miastem Polski i Litwy. Panując nad najlepszą drogą, którą przewożono towary - Wisłą - jednocześnie kontrolował szlak morski na Bałtyku. Już w XV w. Gdańsk stał się głównym pośrednikiem i organizatorem handlu zbożowego, który w XV i XVI w. pobudzał także inne ośrodki miejskie i dawał szlachcie możliwość pomnażania zysków.

Stan chłopski

Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wiązał się ze stopniowym wzrostem uzależnienia chłopów od szlachty i ugruntowaniem się poddaństwa chłopów w trzech aspektach: poddaństwa osobistego, gruntowego i sądowego. Wyzysk chłopa szedł zwłaszcza w kierunku zmiany renty feudalnej z czynszowej na odrobkową, która zaczęła stanowić podstawę funkcjonowania folwarku. Przymusową pracę chłopów okre­ślano terminem pańszczyzny. Początkowo miała ona charakter niewielki, ale przez cały wiek XV systematycznie ją podnoszono. Konstytucja z 1520 r. wprowadziła przymus pańszczyzny w wysokości minimum jednego dnia w tygodniu z łanu we wszystkich dobrach w państwie, a więc i w królewszczyznach. W II poł. XVI w. w królewszczyznach pańszczyzna wynosiła już 2 dni w tygodniu z łanu. W dobrach duchownych i szlacheckich normą było 3-5 dni, a nawet więcej. Istniały różne rodzaje pańszczyzny. Pańszczyznę sprzężajną wykonywali chłopi-gospo­darze, przy użyciu własnych koni i narzędzi, zaś pańszczyznę pieszą zagrodnicy i bezrolni. Przymusowa pańszczyzna, będąca pracą całkowicie niewydajną, skło­niła panów do wprowadzenia w XVII - XVIII w. pańszczyzny wydziałowej (jutrzni), w której określano obszar gruntu, który miał być uprawiony lub z którego miało zostać zebrane zboże. Poza normalnym wymiarem pańszczyzny chłopów zmuszano także do wykonywania dorywczych prac w okresie pilnych robót polnych (orka, żniwa). Określano to jako tłoki, gwałty, daremszczyzny.

Rozwój pańszczyzny umacniał poddaństwo osobiste i ograniczał prawo przenoszenia się chło­pa ze wsi bez zgody pana. W 1496 r. ponowiono postanowienie statutu małopolskiego Kazimierza Wielkiego, że tylko jeden chłop na rok będzie mógł przenieść się z jednej wsi do drugiej. Dodano, że tylko jeden z synów gospodarskich może udać się do miasta na naukę lub pracy w rzemiośle. Konstytucje z lat 1501 - 1543 za­broniły chłopom wychodu bez zgody pana, co oznaczało przywią­zanie go do ziemi. Upowszechniło to na masową skalę zbiegostwo chłopów.

Równolegle zaczęło się wykształcać sądownictwo dominialne. Chłop zo­stał poddany całkowitej władzy sądowej pana (1518). Oznaczało to uniemożliwienie apelowania przez chłopa od wyroków sądów patrymonialnych do są­dów państwowych oraz zakaz występowania przez niego w charakterze po­zwanego przed sądami grodzkimi i miejskimi, a w charakterze powoda tylko w asystencji pana. Władza dominalna pana obejmowała również pełnię wła­dzy ustawodawczej w stosunku do chłopa (wilkierze, ordynacje). Na podstawie statutu warckiego (1423), następowało stop­niowe wykupywanie przez szlachtę sołectw, które w XVII w. utrzymały się już tylko w nielicznych królewszczyznach.

Kościół katolicki, prawosławny, protestancki

U schyłku XVI w. Zygmunt III Waza poparł ideę unii Kościoła prawosławnego czyli wschodniego w Rzeczypospolitej z Kościołem rzymskokatolickim. Proces scalania obu Kościołów sfinalizowała unia brzeska z 1596 r. W jej wyniku Kościół wschodni, zwany od tego czasu greckokatolic­kim lub unickim, uznał zwierzchnictwo papieża, przy zachowaniu własnych ob­rzędów i liturgii w języku słowiańskim.

Wprowadzenie unii napotkało na opór niektórych biskupów katolickich i magnatów prawosławnych oraz dużej części ludności, zwłaszcza Kozaków. Nie­ustanne konflikty religijne między unitami a dyzunitami zmusiły królów polskich najpierw do nieoficjalnego (1620), a później faktycznego (1635) przywrócenia Kościoła prawosławnego. Formalnie prawosławie podle­gało Konstantynopolowi, lecz od 1686 opiekę nad nim przejęła Moskwa.

W latach 30. XVI w. zaczęła się szerzyć w Polsce reformacja w postaci luteranizmu, kalwini­zmu i braci czeskich. W latach 1562-1565 doszło do podziału Kościoła kalwińskiego na zbór większy - kalwiński i zbór mniejszy - ariański. Ci ostatni rozwinęli doktrynę nawiązującą do idei wczesnochrześcijańskich, wysuwając obiekcje zarówno co do najważniejszych dogmatów kościelnych, jak i istniejącego ukła­du społecznego, przy okazji poszukując radykalnych jego rozwiązań. W efekcie już w 1566 r. zbór kalwiński zażądał wypędzenia arian z Polski, co ostatecz­nie nastąpiło w 1658 r. Najmniejszym wyznaniem reformowanym byli bracia czescy, czyli działający w Polsce, a zmuszeni do emigracji z Czech, husyci. Na podstawie opracowanych w 1554 r. zasad wiary kalwini zawarli w Koź­minku (1555) unię z braćmi czeskimi, która jednak nie wzmocniła wtedy ru­chu reformacyjnego.

W połowie XVI w. pojawiła się też koncepcja utworzenia Kościoła narodowego. Zachowując dotychczasowe obrzędy i hierarchię, postulowano - na wzór Kościoła anglikańskiego - zerwanie z Rzymem, uznanie króla za głowę Kościoła. W 1555 r. powstał projekt zwołania soboru narodowego, który byłby najwyższą władzą Kościoła polskiego. Projektowi temu przychylny był zwłaszcza Zygmunt August oraz część biskupów katolickich. Ostatecznie do tego nie doszło. W tym samym czasie podjęto próby połączenia kościołów reformatorskich, którym patronował Jan Łaski, co również zakończyło się niepo­wodzeniem. Sukces odniesiono dopiero w 1570 r. kiedy to na synodzie general­nym zwołanym w Sandomierzu przedstawiciele luteran, kalwinów i braci cze­skich, z wyłączeniem arian, podpisali porozumienie o pojednaniu i wspólnej wal­ce z kontrreformacją zwane zgodą sandomierską.

Stała się ona przykładem dla wprowadzenia ogólnej tolerancji. Na sejmie konwokacyjnym w 1573 r., z inicjatywy innowierców, podpisano akt konfederacji warszawskiej. Sformułowano w niej zasadę tolerancji religijnej w stosunku do wszystkich wyznań, jednakże przy prymacie Kościoła katolickie­go. Wolność religijna miała dotyczyć przy tym wyłącznie szlachty, gdyż stosunki wyznaniowe w miastach regulował monarcha lub ich prywatni właściciele, a we wsiach ludność obowiązywała religia wyznawana przez dziedzica. Przeciwko to­lerancji religijnej wystąpili wprawdzie nuncjusz papieski i część biskupów kato­lickich, jednakże jej zaprzysiężenie przez Stefana Batorego i kolejnych władców oraz włączenie do artykułów henrykowskich uczyniły ze swobody wyznania jed­ną z fundamentalnych zasad ustroju Rzeczypospolitej.

Kontrreformacja

Po 1573 r. rozpoczął się odwrót szlachty od reformacji. Głośnym echem odbiły się wśród szlachty reformy soboru try­denckiego (1545-1563). Umacniały one stopniowo pozycję katolicyzmu. Już w 1551 r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz ogłosił słynne w całej Europie katolickie wyznanie wiary. W 1555 r. powołano w Warszawie nuncjaturę papieską. W 1564 r. z inicjatywy Hozjusza sprowadzono do Polski jezuitów. Zbiegło się to z przyjęciem przez Zygmunta Augusta i senat uchwał soboru trydenckiego (1565). Podstawą wyjściową akcji kontrreformacyjnej było przyjęcie przez synod piotrkowski w 1578 r. uchwał soboru trydenckiego.

Kościół katolicki umacniał się w strukturach władzy państwo­wej, chociaż żadnych nowych przywilejów formalnie nie otrzymał. Po stronie katolicyzmu opowiedzieli się królowie Zygmunt August i Stefan Batory, a także większość magnatów, sprawujących najwyższe urzędy. Przejawy nietolerancji zaczęły dosięgać innych wyznań. Utworzono kościół unicki (1596) i wygnano arian (1658). Odstępstwo od religii katolickiej uznane zostało w 1668 r. za przestępstwo apostazji, za które karano wygnaniem z kraju i konfiskatą majątku. Na przełomie XVII/XVIII w. doszło do likwidacji istniejących w Polsce diecezji pra­wosławnych, z wyjątkiem mohylewskiej. W miastach królewskich zakazano w 1632 r. budowania nowych zborów protestanckich, co następnie rozciągnięto na cały kraj (1717). Konstytucja z 1733 r. odebrała różnowiercom prawo piastowania mandatu poselskiego i godności deputata do Trybunału.

W wyniku tych zmian zaczęło się nasilać zjawisko polonizacji katolicyzmu, przy jednoczesnym przechodzeniu na niego wyznawców prawosławia (grekoka­tolicyzm) i Żydów (frankiści). Towarzyszyły temu spory religijne, przybierające często formy krwawych tumultów (pogromy Żydów, protestantów, ale też i ka­tolików w Gdańsku i Toruniu).

Monarcha

Władza królewska

W drugiej połowie XV w. królowie znacznie wzmocnili swoją władzę, a Kazimierz Jagiellończyk i Jan Olbracht stosowali system rządów osobistych. Reprezentowali oni zasadę, że król jest jedynym podmiotem suwerenności w państwie. Symbolicznym tego wyrazem była upowszechniona od początku XVI w. tzw. korona zamknięta z małym jabłkiem i krzyżykiem u góry na wzór korony cesarskiej. Pozycję władców podnosiło utrzy­mywanie się aż do śmierci Zygmunta Augusta (1572) zasady elekcji na tron pol­ski dynastii Jagiellonów, posiadających dziedziczne prawa do Litwy. Przeciwko silnej władzy królewskiej opartej na magnaterii wystąpił ruch szlachecki, ustala­jąc na sejmie radomskim w 1505 r. konstytucję Nihil novi, tworzącą podstawy dla realizacji koncepcji suwerenności prawa, opartej na podporządkowaniu króla sejmowi i prawu. Próbował się temu przeciwstawić Zygmunt Stary i jego żona Bona Sforza, z inspiracji których obrano królem i koronowano w 1530 r. królewicza Zyg­munta Augusta. Był to krok w kierunku wprowadzenia monarchii dziedzicznej. Fakt ten, jak i skupo­wanie przez Bonę dużych obszarów domen królewskich wywołało "wojnę koko­szą" (1537), zakończoną sukcesem szlachty, która wzmocniła swoją pozycję na sejmach w Piotrkowie i Krakowie (1538), gdyż uchwalono, że nie wolno za życia króla obierać jego następcy. Kolejny władca - Zygmunt August, dopóki opierał się na oligarchii polsko-litewskiej, również napotykał na szeroką opozycję szlachecką. Zasadniczy zwrot w jego rządach nastąpił na sejmie egzekucyjnym w 1562 r. (w Piotrkowie), gdzie wystą­pił jako rzecznik interesów szlacheckich i ruchu egzekucyjnego.

Osłabienie pozycji monarchy nastąpiło po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów oraz wprowadzeniu wolnej elekcji i artykułów henrykowskich, a zwłaszcza jednym z jego przepisów, który mówił o możliwości wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Mimo tego wład­cy posiadali szereg ważnych uprawnień. Król władzę ustawodawczą sprawował razem z senatem i izbą poselską. Przysługiwało mu prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcji uchwał sejmowych, interpretacji i wnoszenia do nich poprawek przed ostateczną redakcją. Konstytucje sejmowe były ogłaszane w imieniu króla z dodaniem, że są wydawane za zgodą stanów. Król był samodzielnym ustawodawcą wobec miast królewskich, Żydów i chłopów z królewszczyzn. Przysługiwało mu zwierzchnictwo nad krajami len­nymi (Prusy Książęce, Kurlandia). Miał wyłączne prawo mianowania urzędników. Największe znaczenie miało prawo króla nominacji na urzędy senatorskie, co pozwalało mu kształtować skład senatu. Król sprawował sądownictwo nad nimi. Był też naczel­nym wodzem i kierował polityką zagraniczną. Podstawę materialną władzy monarszej stanowiły królewszczyzny zajmujące około 15% powierzchni kraju oraz żupy solne.

Elekcje

Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. pojawił się problem wyboru nowego władcy. Ukształtowane w okresie pierwszego bezkrólewia zasa­dy, stały się wzorcem dla późniejszych elekcji. Jeszcze przed pogrzebem króla zawiązały się samorzutnie konfederacje szlacheckie, tzw. kaptury, które przejęły władzę w województwach i ziemiach. Walka stronnictwa szlacheckiego (wybór króla przez szlachtę) z magnackim (wybór króla przez senat) przyniosła kompro­misowe rozwiązania samej elekcji. Na zjeździe w Kaskach (1572) senatorowie katoliccy przeforsowali decyzję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako interrexa. Z kolei sejm konwokacyjny w Warszawie (1573) wymusił wybór króla bezpośrednio przez ogół szlachty (elekcja viritim), przy czym jej udział w elekcji był dobrowolny. Senatorowie na miej­sce przyszłej elekcji wybrali okolice Warszawy. Elekcja viritim była najbardziej demokratycznym sposobem wyboru nowego władcy, ale w praktyce dawała przewagę magnaterii, pod której wpływami pozostawała drobna szlachta. Elekcja viritim stwarzała też możliwość nadużyć i przekupstwa dla obcych państw, chcących wprowadzić na tron polski swojego kandydata. Szlachta osłabiła ewentualny wpływ tej decyzji na drobną szlachtę, uchwalając głosowanie województwami i wprowadzając obowiązek uznania przez elekta tolerancji religijnej. Ustalono ponadto, że w okresie bezkrólewia prymasowi przysługuje prawo zwoływania sejmów i kierowania elekcją, a marszałkowi wielkiemu koronnemu ogłaszanie wyboru króla i utrzymanie bezpieczeństwa publicznego.

Przeprowadzenie elekcji wymagało od interrexa zorganizowania trzech sejmów, konwokacyjnego, elekcyjnego i koronacyjnego. Sejm konwokacyjny: zwo­ływał konfederację generalną (kaptur), zatwierdzał skład sądów kapturowych funkcjonujących w czasie bezkrólewia, ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy zebrań sejmików przedsejmowych na sejm elekcyjny. Sejm elekcyjny, który odbywał się zwykle na Woli pod Warsza­wą, wysłuchiwał legatów przedstawiających osoby kandydatów i układał pakta konwenta. Brała w nim udział szlachta oraz delegaci uprzywilejowanych miast. Przyjmowano fikcję jednomyślności wyboru, pomijając nieznaczną opozycję. Dwukrotnie do­szło do podwójnej elekcji, a wtedy o koronie decydowała wojna domowa (Zyg­munt III Waza i Maksymilian Habsburg - 1587; Stanisław Leszczyński i August III - 1734). Liczba uczestniczącej w elekcji szlachty była zróżnicowana, co nie wpływało na jej ważność. Najwięcej szlachty zgromadziła elekcja Stanisława Lesz­czyńskiego w 1733 r. (kilkanaście tysięcy), a najmniej elekcja jego kontrkandy­data Fryderyka Augusta (900 osób).

Sejm koronacyjny odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas. Na sejmie tym: odbierano od króla przysięgę i uzyski­wano od niego potwierdzenie praw, zatwierdzano wszystkie prawa uchwalone w okresie konwokacji i elekcji oraz zajmowano się sprawami bieżącymi.

Pakta konwenta i artykuły henrykowskie.

Pakta konwenta były to umowy publicznoprawne zawierane między obranym królem a szlachtą. Układano je podczas sejmu elekcyjnego. Zawierały indywidual­ne zobowiązania króla, ich treść zmieniała się zależnie od osoby elekta. Stosowano je od wyboru Henryka Walezego, który zgodził się m. in. na: spłatę długów Zygmunta Augusta, kształcenie szlacheckiej młodzieży we Francji, budowę floty wojennej na Bałtyku i przymierze z Francją.

Artykuły henrykowskie - akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia, zostały spisane na sejmie elekcyjnym 1573 r., którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi fundamentalne prawa i zasady ustroju Rzeczypospolitej. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczpospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy - Henryka Walezego, który musiał ten oto dokument podpisać by wstąpić na tron polski. W 21 artykułach król: uznawał wolną elekcję i zrzekał się dziedziczności tronu, zobowiązywał się zwoływać sejm walny co 2 lata na okres 6 tygodni, zaciągać opinii senatu w sprawach wojny i pokoju, nie zwoływać bez zgody sejmu pospolitego ruszenia, które po­nadto należało opłacić w wyprawie zagranicznej i nie dzielić na hufce, utrzymywać wojsko kwarciane, utworzyć radę przyboczną złożoną z 16 senatorów rezy­dentów. Artykuły henrykowskie gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów czyli "złotej wolności" szlacheckiej i tolerancji religijnej. W wypadku niedotrzymania przez króla postano­wień artykułów, a przede wszystkim praw i przywilejów szlachty, zezwalały na wypowiedzenie mu posłuszeństwa (rokosz). Od kiedy niektóre artykuły henrykowskie zaczęto włączać do paktów konwentów (1587, 1632) różnica między nimi zanikła.

Sejm walny

Organizacja

Kształtowanie się struktury sejmu przebiegało przez całą drugą połowę XV w., a uwieńczeniem tego procesu było zwołanie pierwszego sejmu walnego koronnego do Piotrkowa w 1493 r. i ostateczne uformowanie się jego organizacji na sejmie radomskim w 1505 r. (konstytucja Nihil novi).

Sejm składał się z dwóch izb: senatu, który był izbą wyższą i izby poselskiej, która była izbą niższą. Częścią składową sejmu był też król, który zasiadał wprawdzie z senatorami, ale posiadał uprawnienia odrębnego stanu. Stąd w doktrynie mówi się o trzech "stanach sejmujących": królu, senacie i izbie poselskiej. Król stał się częścią składową szlacheckiego parlamentu. To świadczyło o zmianie pozycji monarchy, stojącego wcześniej ponad izbami, a teraz na równi z nimi. Wzrosła rola sejmu, który stał się naczelnym organem władzy.

Izba poselska była reprezentacją stanu szlacheckiego. Zasiadali w niej po­słowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych. Liczba posłów zale­żała od wielkości województwa i ziemi. Sejmiki z województw wiel­kopolskich i małopolskich wybierały po 6 posłów, a z pozostałych po 2 a nawet l pośle. Posłowie nie byli reprezentantami narodu, lecz poszczegól­nych ziem. Obowiązywały ich pisemne instrukcje poselskie, do których musieli się stosować. Przekroczenie instrukcji wprawdzie nie groziło bezpośred­nimi konsekwencjami, lecz w przyszłości uniemożliwiało posłowi powtórny wy­bór.

Do izby sejmowej nie weszli ostatecznie przedstawiciele miast, chociaż nie­które z nich (Kraków, Wilno, Lwów, Kamieniec Podolski, Lublin) mogły wysyłać tzw. ablegatów, którzy występowali w roli obserwatorów, bez prawa głosowania. Nie zajęli wśród po­słów miejsca również przedstawiciele kapituł. Duchowieństwo nie było zainteresowane uczestniczeniem w izbie poselskiej, gdzie szlachta chciała nałożyć podatki na dobra duchowne na rzecz państwa. Duchowieństwo było jedynie reprezentowane przez biskupów w senacie. W rezultacie skład izby poselskiej miał charakter wyłącznie szlachecki. Liczba posłów była początkowo zmienna, ostatecznie po unii lubelskiej wynosiła 170 członków, z tego z Litwy 48. Izbie poselskiej przewodniczył marszałek.

Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. W jego skład wchodzili: ar­cybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie oraz dygnitarze ko­ronni i nadworni, zwani ministrami, ci tylko, którzy w XV w. zasiadali w radzie królewskiej. Zamknięcie składu senatu nastąpiło za panowania Zygmunta Starego. W związku z tym nie weszli do niego hetmani i podskarbi nadworny, które to urzędy wykształciły się po 1569 r., kiedy to do senatu wprowadzono jeszcze dostojników z Litwy i Prus Królewskich. Liczba senato­rów wynosiła 140. Wszyscy byli powoływani dożywotnio. Senatowi przewodniczył król.

Sejm walny początkowo nie miał stałego miejsca obrad. Najpierw zwy­czajowo zwoływano go do Piotrkowa, ale obradował też w innych mias­tach. W 1569 r. miejscem obrad ustano­wiono Warszawę. Od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie, a więc na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, co miało podkreślać jego równorzędność w ramach federacyjnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Sejmy koronacyjne nadal odbywały się w Krakowie.

Pierwotnie nie było stałych terminów zwoływania sejmu. Sejm zwoły­wał król, przeważnie raz w roku. Organizację sejmowania określiły dopiero arty­kuły henrykowskie (1573) dzieląc sejmy na ordynaryjne (zwyczajne) i ekstra­ordynaryjne (nadzwyczajne). Pierwsze zwoływano co dwa lata na okres do 6 tygodni, zaś drugie w miarę potrzeby na okres 2 tygodni. Prolongacja obrad była dopuszczalna za zgodą wszystkich posłów.

Kompetencje

Ogólne kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil novi (1505). Główne uprawnienie to przede wszystkim ustawodawstwo ogólnopaństwowe. Ograni­czało ono dotychczasowe uprawnienia ustawodawcze króla, któremu pozosta­wiono wydawanie edyktów w sprawach: miast królewskich, Żydów, lenn, chło­pów w królewszczyznach i górnictwa. Projekty konstytucji inicjowali senat oraz król, rzadziej posłowie szlacheccy.

Sejm uchwalał podatki, co było niezwykle istotne wobec wolności podatkowej szlachty. Podatki były główną koniecz­nością zmuszającą króla do zwołania sejmu celem zapewnienia bezpieczeństwa granic państwa i zorganizowania jego obrony, zwłaszcza że obowiązywał sys­tem corocznego ich uchwalania. Sejm ponadto w sprawach skarbowych uchwa­lał nowe cła, monopole i regulował sprawy monetarne. Do niego należała też kontrola podskarbich i wybór poborców podatkowych. W dziedzinie polityki zagranicznej sejm wysłuchiwał obcych posłów, nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej i zawierał traktaty oraz przymierza. Pochodną tych uprawnień było przyznanie sejmowi kompeten­cji wojskowych do: zwoływania pospolitego ruszenia, powoływania wojska za­ciężnego i reformy systemu obronnego państwa. Sejm sprawował ogólną kon­trolę nad rządem, udzielał prawa łaski i amnestii, nadawał nobilitacje i indygenaty, wysłuchiwał sprawozdań senatorów - rezydentów. Na sejmie odbywał się pod przewodnictwem króla sąd sejmowy w sprawach szczególnej wagi.

Obrady, głosowanie i uchwały

Do podjęcia uchwały sejmowej i wydania konstytucji potrzebna była zgoda powszechna, której wyrazem był brak sprzeciwu. Było to trudne do osią­gnięcia, zwłaszcza kiedy posłowie byli skrępowani instrukcjami. W związku z tym w XVI w. i pierwszej połowie XVII w. w praktyce sejmowej przyjmowano fikcję jednomyślności, pomijając nieliczne głosy sprzeciwu. W razie opozycji, której nie dało się skłonić do ustąpienia, stosowano odesłanie ostatecznej decyzji do sejmików przedsejmowych. Przeważnie jednak starano się doprowadzić sejm do pomyślnego końca. Taka sytuacja trwała do 1652 r., kiedy to sejm uległ woli Władysława Sicińskiego, który nie pozwolił na prolongatę obrad, przez co sejm nie doszedł do skutku. Postępowanie takie znalazło rychło naśladowców, którzy przeforsowali stosowanie zasady faktycznej jednomyślności =Iiberum veto. Po raz pierwszy sejm zerwano przed upływem terminu zakończenia obrad w 1669 r., zaś w 1688 r. sejm zerwano jeszcze przed wyborem marszałka. Zerwanie sejmu prowadziło do zniweczenia całego jego dorobku, nawet tych uchwał, które wcze­śniej przyjęto, gdyż sejm traktowano jako jedną całość. Skutkiem działania liberum veto był całkowity niedowład sejmu. Okresem największego upadku tej instytucji były czasy saskie (1697-1762), w których pomyślnie zakończono obra­dy tylko 5 sejmów.

Uchwały zapadające na sejmie za zgodą wszystkich jego uczestników nazy­wano konstytucjami. Obowiązujący tekst kon­stytucji ogłaszano w imieniu króla. Zgodnie z jego wskazówkami odbywała się też ostateczna redakcja, zwana ucieraniem konstytucji, dokonywana przez kancelarię królewską. Umożliwiało to dokonanie przez dwór pożądanych retuszy. Sprzyjało to nadużyciom, przeciw czemu często protestowali posłowie i sejmiki. W efekcie opublikowane konstytucje różniły się od tego, co przyjęto w czasie obrad sejmowych.

Senatorowie rezydenci

Instytucja senatorów - rezydentów powołana została w artykułach henrykowskich (1573) i miała działać w kresie między sejmami. W praktyce zaczęli funkcjonować od 1607 r. (rokosz Zebrzydowskie­go). Byli powoływani na dwa lata w liczbie 16, spośród wojewodów, kasztela­nów i biskupów. Czterech z nich przebywało stale u boku króla, zmieniając się co pół roku. W 1641 r. liczbę podniesiono do 28. Do ich kompetencji należało da­wanie królowi rad i sprawowanie nad nim kontroli. Od 1717 r. uchwały senato­rów - rezydentów musiały być przez króla wykonywane. W XVIII w. senatorowie rezydenci zostali wyparci przez radę senatu.

Sejmiki

Od powstania sejmu dwuizbowego (1493) sejmiki ziemskie straciły nieco na znaczeniu, zachowując wpływ na ustawodawstwo poprzez wybór posłów i udzielanie im instrukcji oraz korzystanie z prawa inicja­tywy ustawodawczej. Upadek sejmu w drugiej połowie XVII w. i decentralizacja władzy przywróciły znaczenie sejmików. Rozwinęły się one zwłaszcza w latach 1652-1717, który to okres nazywa się często rządami sejmikowymi. Ograniczo­no je reformami sejmu niemego (1717), odbierając sejmikom kompetencje woj­skowe i większość skarbowych.

W zależności od realizowanej funkcji sejmiki ziemskie dzielimy na:

- przedsejmowe: wybierały posłów na sejm walny i układały dla nich instrukcje poselskie (zawierały one wskazówki dotyczące stanowiska w sprawach, które miały być przedmiotem obrad w sejmie), zwoływał je król, wysyłając legata z pismem królewskim (legacją), w którym wyłożone były powody zwołania sejmu,

- relacyjne: wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych i kwestiach przekazanych do roz­strzygnięcia sejmikom,

- elekcyjne: zwoływane przez wojewodów, wybierały kandydatów na opróżnione urzędy sądowe ziemskie, spośród których król dokonywał nominacji,

- deputackie: funkcjonowały od 1578 r., gdy utworzono Trybunał Koronny, corocznie wybierały deputata do Trybunału Koronnego,

- kapturowe: funkcjonowały od 1572 r., organizowane na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia, powoływał władze konfederacji i sąd kapturowy dla województwa (ziemi) na czas bezkrólewia,

- gospodarcze: podejmowanie uchwał (lauda) w sprawach ziemi, podatków i wojska, wybierał poborców podatkowych, nakładał podatki wojewódzkie, uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego i wyznaczał jego dowódców.

Sejmiki ziemskie zwoływał król (poza elekcyjnymi i deputacyjnymi) na pod­stawie uniwersału, przeważnie na 3 tygodnie przed sejmem zwyczajnym (od 1638 r.), ale były od tego wyjątki. Z reguły sejmik trwał jeden dzień. Obra­dowano najczęściej w kościele parafialnym, rzadziej na otwartym polu. Udział w obradach brał ogół szlachty danej ziemi, przeciętnie jednak zjawiało się około 100 uczestników. Posiedzenie otwierał wybór marszałka. Następnie legat przedstawiał legację królewską. Po jej odczytaniu obecni na sejmiku senatorzy wygłaszali swoje wota. Na zakończenie udzielano głosu szlachcie. Po nich podej­mowano uchwały (lauda). W zasadzie obowiązywała zasada jednomyślności, od czego jednak często, aby umożliwić skuteczne funkcjonowanie, odstępowano na rzecz zasady większości.

Zwoływanie sejmików przez króla było dla szlachty poważnym ogranicze­niem, stąd też usankcjonowała się zwyczajowo praktyka limitowania czyli odra­czania sejmików, których obrady można było wznowić w razie potrzeby.

Konfederacje i rokosze

Od początku XVII w. konfederacje stały się istotnym elementem życia politycznego Rzeczypospolitej. Konfederacja była dobrowolnym związkiem szlachty o charak­terze wojewódzkim lub ogólnopolskim (generalna), służącym do realizacji za­mierzeń, których nie mógł zrealizować król. W związku z tym działały niejako w zastępstwie monarchy (bezkrólewie) lub dla wymuszenia na nim określonych postulatów, częstokroć służąc frakcjom magnackim. Akt założenia konfedera­cji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Konfederacje zawiązywano "przy królu" lub "przeciw niemu". Te ostatnie nazywano rokoszami. Najsłyn­niejsze z nich to rokosze Mikołaja Zebrzydowskiego (1606) i Jerzego S. Lubomirskiego (1666). Zakaz działalności konfederacji ogłoszony na sejmie niemym (1717) w prakty­ce nie był przestrzegany. Konfederacje były wyrazem słabości władzy państwowej. Aktywizowały szlachtę, były przejawem szlacheckiej demokracji bezpośredniej.

Unie państwowe

Unia polsko-litewska w Lublinie (1569)

Jednym z postulatów szlacheckiego ruchu egzekucyjnego było zacieśnie­nie związku Korony i Litwy. Przemawiały za tym czynniki: politycz­ne, ustrojowe, gospodarcze, społeczne, a także wizja rozpadu unii personal­nej po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. Napotkało to na opór możnowładców litewskich. W takiej sytuacji żywe starania o przy­śpieszenie· unii podjął Zygmunt August. Sprawą zajął się sejm lubelski w 1568 r. Oligarchia litewska, licząc na zawieszenie obrad, pota­jemnie opuściła go w 1569 r. Pod naciskiem szlachty polskiej król inkorporował do Korony województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i ki­jowskie. Zmusiło to możnych litewskich do powrotu na sejm i podjęcia roko­wań, a następnie zawarcia unii.

Królestwo Polskie i Wiel­kie Księstwo Litewskie miało być odtąd państwem federacyjnym. Miała łączyć je unia realna oparta na zasadzie równości, przewidująca istnienie dwóch odrębnych państw połączonych następującymi instytucjami: osobą wspólnego mo­narchy, wybieranego na wspólnej elekcji i koronowanego jednocześnie na króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego, wspólnym sejmem oraz prowadzeniem wspólnych wojen i polityki za­granicznej. Odrębne nadal miały być: administracja, urzędy, sądownictwo, wojsko, skarb i prawo. Powstały w ten sposób twór ustrojowy nazwano Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

Unia Rzeczypospolitej z Saksonią

Elekcje na tron Rzeczypospolitej Augusta II (1697) z saskiej dynastii Wettynów, a następnie jego syna Augusta III (1733) spowodowały zaistnienie w latach 1697-1763 unii per­sonalnej z Saksonią. August II próbował ją przekształcić w unię realną. Wprowadził na terytorium Rzeczypospolitej mające służyć do umocnienia jego władzy wojska saskie, które przebywały tu do 1717 r. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej kierowana była przez ministrów saskich. Polityce Augusta II prze­ciwstawił się sejm niemy (1717), ustalając zasady związku obydwóch państw. Zgodnie z nimi: zabroniono królowi dłuższego przebywania poza granicami Rzeczypospolitej i podejmowania tam decyzji w sprawach pol­skich, oddzielono politykę zagraniczną Polski i Saksonii oraz usunięto z Polski urzędników i wojska saskie.

Sądownictwo

W okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej w organizacji i działaniu sądu królewskiego nastąpiły istotne zmiany. Król pozostał najwyższym sędzią do 1578 r. W 1578 r. Stefan Batory zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego, oddając szlachcie sądownictwo apelacyjne poprzez utworzenie Trybunału Koronnego. Data ta kończy proces kształtowania się przywilejów szlacheckich. Składał się z 27 deputatów szlacheckich, będących przedstawicielami szlachty - wybieranymi corocznie na sejmikach deputackich - w liczbie l lub 2 z każdego województwa oraz 6 deputatów duchownych, wybieranych na synodach diecezjalnych, na czele z prezydentem (łącznie 33 osoby). Trybunałowi przewodniczył marszałek. Deputaci szlacheccy nie potrzebowali posiadać wykształcenia prawniczego, a ich ponowny wybór mógł nastąpić dopiero po 4 latach. Na zasadach wy­łączności sądzili oni w sprawach szlacheckich, zaś w sprawach mieszanych (gdy jedną ze stron był duchowny oraz gdy chodziło o dobra duchowne) stanowili połowę składu. Trybunał rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych. Orzeczenie było ostateczne i powinno było zapaść jednomyślnie. Kiedy jednomyślności nie osiągnięto w trzecim głosowaniu, sprawę odsyłano do sądu sejmowego. Od po­łowy XVII w. Trybunał zaczął również rozpatrywać sprawy w pierwszej instan­cji. Spowodowało to znaczne spowolnienie orzecznictwa. W 1581 r. na wzór Koronnego utworzono Trybunał Litew­ski. Składał się z 46 deputowanych szlacheckich.

Wykład 4

POCZĄTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ (1764 - 1795)

Reformy sejmu z lat 1764 - 1766

Po śmierci Augusta III w 1763 r. doszło do konfrontacji w walce o władzę w państwie między dwoma obozami: hetmańskim i familią (czyli książąt Czartoryskich). Familia wezwała na pomoc wojska Katarzyny II, przyjmując jednocześnie jej warunki. Caryca dążyła do przejęcia kontroli nad Rzeczpospolitą. Na sejmie konwokacyjnym, obradującym pod przewodnictwem Adama Kazimierza Czartoryskiego, przystąpiono do realizacji przedstawionych przez przedstawiciela familii wojewodę Andrzeja Zamoyskiego reform. Od maja do czerwca 1764 r. sejm uchwalił ponad 180 konstytucji, gdy podczas ostatnich 27 lat żadnej. Sejm konwokacyjny jako skonfederowany, podejmował decyzje większością głosów. Sejm elekcyjny odbywający się pod kontrolą wojsk rosyjskich wybrał jednomyślnie 6 września 1764 r. Stanisława Poniatowskiego - stolnika litewskiego na króla, który przybrał na koronacji imię August. Datę 1764 można uznać za początkowe stadium tworzenia się monarchii konstytucyjnej ze względu na pierwsze podjęte na sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym reformy ustrojowe. Po raz pierwszy wtedy uznano, że do ważności konstytucji przyjętych przez sejmy Konwokacyjne i elekcyjne nie potrzeba zgody nowego monarchy po koronacji, co podkreślało przewagę sejmu w reformowanym państwie.

Sejm konwokacyjny zapoczątkował proces reform ustrojowych Rzeczypospolitej, z których tylko część zdołano wprowadzić. Najważniejszym był program reform władzy ustawodawczej, a zwłaszcza usprawnienia działalności sejmu. Konstytucja „O porządku sejmowania” uchwaliła regulamin obrad. Marszałek sejmu miał być odtąd obierany już w pierwszym dniu. Wprowadzono nakaz łączenia się po 3 dniach izby poselskiej z senatem. Ograniczono liberum veto. Uchwały dotyczące spraw gospodarczych i skarbowych miały być podejmowane większością głosów, a w pozostałych sprawach w tym podatkowych jednomyślnie. Wprowadzono zasadę większości głosów na sejmikach deputackich i elekcyjnych. Zakazano zaprzysięgania przez posłów instrukcji poselskich. Ujednolicono terminy zwoływania sejmików. Zdecydowano się usunąć z sejmików szlachtę gołotę, ale nie udało się tego postanowienia wprowadzić w życie aż do Sejmu Czteroletniego.

Podjęto również próbę budowy nowoczesnej administracji. W czerwcu 1764 r. sejm konwokacyjny powołał Komisję Skarbową Koronną i analogiczną dla Wielkiego Księstwa oraz Komisję Wojskową Koronną oraz Litewską. Komisjom przewodniczyli ministrowie (podskarbi i hetmani), a w ich składzie było 9 - 16 członków powoływanych przez sejm. Kadencja Komisji trwała 2 lata.

Za sprawą Komisji Skarbowej przeprowadzono reformy gospodarcze, skarbowe i podatkowe. Największym osiągnięciem Komisji Skarbowej było ułożenie w 1768 r. pierwszego w dziejach Rzeczypospolitej budżetu, czyli zestawienia preliminowanych dochodów i wydatków państwa na określony czas. Budżet był uchwalony przez sejm i jemu podlegała kontrola jego wykonania. Nie wszedł on w życie, ale stał się podstawą dla późniejszych projektów. Dopiero budżet z 1775 r. stał się obowiązujący. Komisja Skarbowa wpłynęła na wprowadzenie w życie ustawy sejmowej o zniesieniu ceł wewnętrznych i myt (opłata pobierana za przejazd drogą) oraz zastąpieniu ich cłem generalnym, co służyło rozwojowi rynku wewnętrznego. Dokonano reformy monetarnej (1766) oraz ujednolicono miary i wagi. Rozpoczęto prace nad rozbudową transportu i komunikacji. Zaczęto popierać rozwój handlu i przemysłu manufakturowego. Komisje Skarbowe przejęły sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.

Komisji Wojskowej nie udało się ograniczyć władzy hetmanów rywalizujących o dowództwo wojskowe z królem, ale rozpoczęto unowocześnianie armii przez rozwój artylerii, ograniczenie liczby kawalerii na rzecz piechoty, organizowanie aprowizacji wojska oraz szkolenie wojskowe do czego przyczyniła się powołana w 1765 r. Szkoła Rycerska.

Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767 - 1768

Narzędziem mającym na celu zahamowanie podjętych w 1764 r. pierwszych reform stały się uchwalone przez koalicję rządów państw ościennych i kół magnacko - staroszlacheckich na sejmie delegacyjnym (zwanym repninowskim od Mikołaja Repnina - ambasadora rosyjskiego, który aresztował i wywiózł z Warszawy opozycyjnych posłów i senatorów, a zastraszony sejm wyłonił delegację mającą przygotować projekty uchwał do zatwierdzenia przez ogół) w 1768 r. prawa kardynalne zwane fundamentalnymi. Zostały one zagwarantowane przez Katarzynę II, której celem było poddanie ustroju Rzeczypospolitej kontroli Rosji i utrzymanie jego niezmienności. Prawa kardynalne nawiązywały do artykułów henrykowskich (1573). Stanowiły rodzaj ustawy zasadniczej. Ich celem było utrwalanie dawnych stosunków społecznych i dotychczasowej formy rządu. Znalazło się w nich potwierdzenie dotychczasowych przywilejów szlacheckich (niemnem captivabimus, dożywotność urzędów, nadań królewszczyzn, zwierzchności dominialnej nad chłopstwem), wolnej elekcji, trójstanowość sejmu, liberum veto, tolerancji religijnej i prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. W 1775 r. prawa kardynalne uzupełniono o postanowienie, że królem może być tylko Polak, z wyłączeniem synów i wnuków poprzedniego monarchy, który uzyska gwarancje wszystkich trzech zaborców.

Sejm delegacyjny określił sprawy zaliczane do materii status (państwowe), które miały być głosowane na zasadzie jednomyślności (liberum veto). Były to: zwiększenie podatków, aukcja wojska, wypowiedzenie wojny, zwoływanie pospolitego ruszenia, zawieranie przymierzy i traktatów handlowych, zmiany zakresów władzy urzędów i sądów, porządek sejmów i sejmików, sprawy monetarne, nadawanie indygenatów i nobilitacji. Pozostałe sprawy zwane materiami ekonomicznymi miały być uchwalane większością głosów. Sejm delegacyjny zreformował sejmiki. Wprowadzono tutaj głosowanie większością głosów, zakaz uchwalania podatków, zakaz zasiadania szlachty gołoty, choć z wyjątkami.

Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773 - 1776

Wybuch konfederacji barskiej (1768) spowodował 5 - letnią przerwę w zwoływaniu kolejnych sejmów. Dopiero pod presją państw zaborczych, żądających zawarcia z nimi przez Rzeczpospolitą traktatów rozbiorowych, zwołano w 1773 r. sejm, który wyłonił 97 - osobową delegację z uprawnieniami tej z 1768 r. Uchwałami sejmu królowi odebrano prawo: nadawania starostw, powoływania senatorów, ministrów, oficerów i urzędników, rozdawania królewszczyzn i wydawania poleceń organom administracyjnym. Król utracił większość uprawnień kierowniczych, które przeszły na utworzoną Radę Nieustającą (1775). Składała się z 36 członków - 18 reprezentantów senatu oraz 18 przedstawicieli ogółu szlachty. Powoływani byli oni w tajnym głosowaniu przez senatorów i posłów podczas pierwszego wspólnego posiedzenia izb sejmowych. Kolejny sejm, a więc co 2 lata miał zmienić 2/3 składu Rady. Reszta Rady zasiadała przez następne 2 lata, celem zapewnienia ciągłości prac. Przewodniczącym był król oraz marszałek wybierany przez członków Rady. Decyzje zapadły bezwzględną większością głosów. Miała szerokie uprawnienia. W zakresie władzy wykonawczej przejęła część uprawnień monarchy. W dziedzinie ustawodawstwa miała prawo ustalania i rozwijania prawa. Wydawała rezolucje wiążące władze państwowe, które mogły być uchylone przez sejm.

Rada Nieustająca, wbrew intencjom jej twórców, stała się instrumentem służącym wzmocnieniu pozycji króla i narzędziem jego zręcznej polityki. Po zakończeniu obrad sejmu delegacyjnego powstały rządy królewsko - ambasadorskie, w których główną rolę odgrywali król i ambasador rosyjski Otton Stackelberg. W 1780 r. wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, a w sejmie w większości zasiadali przedstawiciele stronnictwa królewskiego wybierający do Rady Nieustającej kandydatów uzgodnionych przez króla i ambasadora. Rada Nieustająca składała się z 5 departamentów:

Departament Interesów Cudzoziemskich kierowany był przez króla, stworzył i nadzorował stałą służbę dyplomatyczną,

Departament Wojska zmodernizował armię, zarządzany był przez Kancelarię Wojskową króla, która zwiększyła armię stałą do 18,5 tys. żołnierzy,

Departament Policji czyli Dobrego Porządku sprawował nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem w miastach, służbą zdrowia i szpitalnictwem,

Departament Sprawiedliwości uporządkował sądownictwo, przygotował rezolucje w zakresie przestrzegania i interpretacji obowiązującego prawa, miał prawo rozpoznawania w ostatniej instancji spraw o korupcję sądów i występowanie o zwołanie sądu sejmowego, za pomocą wojska egzekwował wyroki sądowe,

Departament Skarbu.

Rada Nieustająca przełamała anarchię, rozwinęła pożyteczną działalność w zakresie administracji. Była postrzegana przez koła patriotyczne jako narzędzie Rosji, stąd nazywano ją Zdradą Nieustającą i zniesiono ją podczas obrad Sejmu Czteroletniego w 1789 r.

W 1773 r. powołano wspólną dla Korony i Litwy Komisję Edukacji Narodowej. Było to kolegialnie zorganizowane ministerstwo oświaty publicznej. KEN składała się z 8 członków wybieranych przez sejm na 6 lat, przy czym pierwotny jej skład mianował król. Podstawą materialną działalności KEN był majątek należący do zlikwidowanego zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów). Podlegały jej wszystkie, oprócz wojskowych, szkoły publiczne. Zreformowała Uniwersytety w Krakowie i Wilnie, szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe, łącznie około 100) i szkoły parafialne. Zabiegała o kształcenie w seminariach świeckich nauczycieli. Efektem jej działalności była laicyzacja szkolnictwa (odebranie ogółu szkół zakonom), wprowadzenie nowoczesnych treści do programów nauczania, wprowadzenie jednolitego w całym kraju programu nauczania, rozwój nauk matematyczno - przyrodniczych, restrukturyzacja szkolnictwa, rozwój pensji dla dziewcząt. Programami nauczania i wydawaniem podręczników nowego typu zajęło się działające pod kierunkiem KEN Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych z sekretarzem ks. Grzegorzem Piramowiczem na czele. Łącznie wydano 27 podręczników.

Reformy Sejmu Czteroletniego (Wielkiego)

Uwikłana w wojnę z Turcją i Szwecją Katarzyna II zezwoliła Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w Kaniowie w 1787 r. na zwołanie sejmu konfederacyjnego. Spora cześć szlachty liczyła na poparcie przez Katarzynę II reform państwowych w zamian za pogłębianie sojuszu polsko - rosyjskiego. Na sejmie miano uchwalić przymierze przeciwko Turcji i powiększyć armię. Sejmiki przedsejmowe przyniosły sukces opozycji antykrólewskiej. Sejm otwarto w październiku 1788 r. Marszałkiem konfederacji koronnej wybrano Stanisława Małachowskiego, a litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę. Sejm obradował „pod węzłem konfederacji”, co umożliwiało podejmowanie uchwał większością głosów. Posłowie podzielili się na 3 stronnictwa. Stronnictwo magnackie (hetmańskie) najbardziej zachowawcze. Dążyło do utrzymania dotychczasowego ustroju państwa, zniesienia Rady Nieustającej oraz zwiększenia samodzielności poszczególnych województw i ziem. Związane z Rosją i liczące na jej ingerencję, gdyby król dążył do wzmocnienia swojej władzy. Stronnictwo dworskie popierało rządy królewsko - ambasadorskie i uznawało potrzebę umiarkowanych reform w duchu absolutyzmu oświeconego we współdziałaniu z Katarzyną II. Stronnictwo patriotyczne było radykalne. Domagało się unowocześnienia państwa w oparciu o wzory francuskiego oświecenia i uniezależnienia od Rosji.

Pierwszymi sukcesami stronnictwa patriotycznego z Hugonem Kołłątajem na czele było zniesienie Rady Nieustającej (1789), opodatkowanie szlachty (10%) i duchowieństwa (20%), przejęcie na rzecz skarbu państwa dóbr biskupa krakowskiego, utworzenie komisji porządkowych cywilno - wojskowych, uchwalenie podniesienia stanu armii do 100 tys. żołnierzy oraz przedstawienie królowi i sejmowi sprawy mieszczaństwa (czarna procesja). W polityce zagranicznej liczono na przymierze z Prusami oznaczające zerwanie z Rosją. Uchwalenie przez sejm zasady niepodzielności ziem Rzeczypospolitej (1790) przekreśliło taką ewentualność, bo Prusy domagały się Gdańska i Torunia.

W czerwcu 1790 r. uchwalono przedłużenie kadencji sejmu i dokooptowanie nowego składu posłów. 177 z nich było zwolennikami króla. W sumie izba poselska liczyła 354 posłów, a senatorska 155 (łącznie 509). Skład nowego sejmu przekonał posłów stronnictwa patriotycznego o konieczności porozumienia z królem, co nastąpiło w grudniu 1790 r. i wspólnych prac nad konstytucją. Jej głównymi autorami byli: Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, książę Adam Czartoryski, Hugo Kołłątaj, Scypion Piatoli. Twórcy projektu konstytucji, zdając sobie sprawę, że nie znajdzie ona uznania u wielu posłów, zdecydowali się na zastosowanie politycznego wybiegu. Wykorzystując Święta Wielkanocne przypadające wtedy na 24 - 25 kwietnia ogłosili trwającą 4 tygodnie przerwę w obradach. Większość, która pozostała w Warszawie to zwolennicy konstytucji. Za konstytucją głosowało 182 posłów, a 72 było przeciwko. Konstytucję uchwalono poprzez zaprzysiężenie jej tekstu przez króla w obecności biskupa krakowskiego. Powtórnie król zaprzysiągł ją w Katedrze św. Jana. Ostatnich formalności związanych z jej legalizacją dokonano podczas wznowienia obrad sejmu 5 maja. Składała się ze wstępu i 11 artykułów.

Konstytucja 3 Maja

Ustrój społeczny

Konstytucja utrzymała podział na stany. Wewnątrz stanu szlacheckiego miała być utrzymana równość całej szlachty. Postanowienie to dotyczyło tylko posesjonatów, którym zagwarantowano wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu publicznym. Szlachta gołota i czynszowa została odsunięta od życia politycznego, co podważało wpływy magnaterii. Szlachcie zabezpieczono nietykalność osobistą i własność. Utrzymano zwierzchność dominialną szlachty nad chłopstwem. Utrzymano instytucję skartabelatu, nie przyznając nobilitowanej szlachcie w dwóch pierwszych pokoleniach prawa piastowania wyższych urzędów.

Sprawę mieszczan regulowała ustawa z 17 kwietnia 1791 r. uznana za część składową konstytucji. Obejmowała ona tylko miasta królewskie. Posesjonatom miejskim (właścicielom nieruchomości miejskich) przyznano niektóre prawa i przywileje szlachty: nietykalność osobistą i majątkową bez wyroku sądowego, nabywanie dóbr ziemskich, piastowanie niższych urzędów administracyjnych, sądowych, niższych stopni oficerskich, dostęp do godności kanonika. Umożliwiła też nobilitację dla zasiadających w ławach poselskich plenipotentów miast (w liczbie 24 z głosem doradczym w sprawach miejskich), nabywców wsi lub miasteczek oraz na każdym sejmie 30 mieszczan, którzy zasłużyli w handlu, rzemiośle, wojsku, administracji.

Sprawę chłopską potraktowano ogólnie. Konstytucja mówiła o opiece prawa i rządu nad chłopami. Zachęcano dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych, które miały określać rodzaj i rozmiary świadczeń chłopskich wobec dworu. Wolność osobistą otrzymywali jedynie przybysze z innych państw, zamierzający się osiedlić w Polsce oraz zbiedzy, którzy zechcieli powrócić do kraju. W kwietniu 1792 r. wydano ustawę o sprzedaży królewszczyzn, która zapewniała chłopom osiadłym własność użytkową ziemi i wolność osobistą, wyrażającą się w możliwości odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem, wypełnieniu zobowiązań i wprowadzeniu na gospodarstwo innego chłopa.

Konstytucja gwarantowała swobodę wyznania, choć przyznawała pierwszeństwo religii katolickiej. Pojmowała ona naród raczej tradycyjnie - jako szlachtę, choć pojawiły się deklaracje o narodzie i obywatelach w rozumieniu całego społeczeństwa.

Ustrój polityczny

Oparto go na pochodzącej od K. Montesquieu idei trójpodziału władzy realizowanego w ramach monarchii konstytucyjnej. Równowagi między władzami nie było. Przeważała władza ustawodawcza skupiona w sejmie.

Władza ustawodawcza. Sejm i sejmiki.

Sejm miał być dwuizbowy. Do izby poselskiej miało wychodzić 204 posłów wybieranych na sejmikach szlacheckich, z czego 2/3 miało być posłami koronnymi a 1/3 litewskimi. W izbie poselskiej miało się znaleźć się 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia wydziałowe miejskie. Mieli oni prawo zabierania głosu w izbie poselskiej oraz prawo zasiadania w komisjach.

Senat miał składać się ze 102 wojewodów i kasztelanów oraz 30 biskupów diecezjalnych i ministrów. Przewodniczył mu król posiadający prawo drugiego głosu w razie równowagi.

Kompetencje izby poselskiej: uchwalanie praw politycznych, cywilnych, karnych, podatków, decydowanie o sprawach monetarnych, nobilitacji, wydatkach publicznych, wojnie i pokoju, ratyfikacji traktatów międzynarodowych i kontrola urzędników.

Ograniczono uprawnienia senatu, co było świadectwem walki z potęgą magnaterii. Senat stracił prawo inicjatywy ustawodawczej. Miał prawo weta zawieszającego wobec uchwał izby poselskiej - mogło być obalone przez powtórne uchwalenie przez izbę tej samej ustawy. W głosowaniu nad sprawami mniejszej wagi (czyli poza prawami politycznymi, cywilnymi, karnymi oraz podatkami wieczystymi) głosy posłów i senatorów miały być liczone łącznie, choć obradowali oni w oddzielnych izbach. W celu kontroli rządu izby obradowały i głosowały razem. Zapisy te dowodziły dążeniom do zmniejszenia roli senatu.

Konstytucja wprowadziła zmiany w zakresie organizacji sejmu. Zniesiono wiążącą moc instrukcji poselskich uchwalanych przez sejmiki i krępujących posłów. Stali się oni przedstawicielami całego narodu. Wprowadzono zasadę, że sejm miał być „zawsze gotowy”. Posłów wybierano nie co 2 lata, lecz na 2 lata, czyli na okres kadencji. Wprowadzono podział na sesje zwyczajne, odbywane co 2 lata przez 70 dni z możliwością przedłużenia do 100 dni oraz sesje nadzwyczajne zwoływane przez króla lub marszałka sejmu w okresie kadencji dla załatwienia pilnych spraw państwowych. Zniesiono liberum veto wprowadzając w to miejsce zasadę większości głosów: zwykłą lub kwalifikowaną (2/3 lub 3/4). Przygotowanie projektów ustaw powierzono wybieranym przez sejm komisjom - deputacjom, a na posiedzeniach plenarnych projekty te przyjmowano, odrzucano lub odsyłano ponownie do komisji.

Z udziału w sejmikach ziemskich wykluczono szlachtę nieposesjonatów. Posunięcie to niwelowało wpływy magnaterii i dawało władzę - najpierw na sejmikach, a następnie w izbie poselskiej - szlachcie posiadającej ziemię. Uprawnionych do głosowania posesjonatów wpisano do założonych ksiąg ziemiańskich. Największe znaczenie uzyskały sejmiki elekcyjne, które wybierały posłów na sejm, układały instrukcje i postulaty sejmików wojewódzkich oraz powoływały członków wojewódzkich komisji porządkowych i sędziów sądów ziemiańskich. Połączono sejmiki deputackie z gospodarczymi, zakazując im nakładania podatków. Sejmiki relacyjne uzyskały prawo pozbawienia posła mandatu w trakcie kadencji i wyboru w to miejsce innego.

Władza wykonawcza

Konstytucja zniosła wolne elekcje, stwarzające magnaterii okazje do walki o władzę i możliwość ingerencji obcych państw. Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miała objąć saska dynastia Wettynów w osobie elektora Fryderyka Augusta. W razie jej wygaśnięcia sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej dynastii. Król utracił pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jednocześnie senatowi. Zachował inicjatywę ustawodawczą, ale wspólnie ze Strażą Praw. Odebrano mu prawo sankcji ustawodawczej. Zachował prawo zwoływania sejmu. Nadal wszystkie ustawy były ogłaszane w imieniu króla. Posiadał prawo łaski, z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu. Należała do niego nominacja najwyższych urzędników - ministrów oraz przewodniczenie Straży Praw. W miejsce odpowiedzialności króla, wprowadzonej w 1573 r. i powtórzonej w prawach kardynalnych, Konstytucja wprowadziła odpowiedzialność ministrów Staży Praw. Każdy akt prawny wydany przez króla wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra ze Straży Praw, co osłabiało pozycję króla.

Straż Praw czyli rada ministrów, była nowym organem władzy wykonawczej. Przewodniczył jej król. W składzie był prymas jako przewodniczący KEN oraz 5 ministrów: policji (jeden z marszałków), pieczęci czyli spraw wewnętrznych (jeden z kanclerzy), interesów cudzoziemskich (drugi kanclerz), wojny (jeden z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich). Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali marszałek sejmu oraz pełnoletni następca tronu. Ministrów do Straży Praw powoływał król spośród wszystkich ministrów, których było 14. Za swą działalność ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną (polityczną, większością 2/3 głosów połączonych izb mogli być odwołani ze stanowiska) i konstytucyjną (sąd sejmowy złożony z posłów i senatorów).

Straży Praw podlegały 4 wielkie komisje -kolegialnie zorganizowane ministerstwa: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Były one wspólne dla Korony i Litwy. Na czele komisji stał minister nie będący członkiem Straży Praw. W ich składzie znalazło się 14 - 15 komisarzy wybieranych przez sejm na okres 2 lat. Do Komisji Policji i Skarbu wchodziło po 6 plenipotentów miast królewskich, a w Wojskowej przewagę posiadały osoby cywilne.

Ustrój miast

Od kwietnia do czerwca 1791 r. sejm wydał 4 ustawy (najważniejszą z nich była ustawa z 17 kwietnia 1791 r.) dotyczące miast, określające ich ustrój polityczny i sądowy. Mieszczan podzielono na 2 kategorie: posesjonatów i nieposesjonatów. Pełnię praw wyborczych posiadali posesjonaci. Wybory władz miejskich - magistratu odbywały się na zgromadzeniu wszystkich posesjonatów.

Sądownictwo

Sejm Czteroletni ustanowił, że sądem centralnym - najwyższym był nadal sąd sejmowy, którzy poszerzył swoje kompetencje o sprawy odpowiedzialności prawnej ministrów zasiadających w Straży Praw. Składał się z 12 senatorów i 24 posłów. Do sądu asesorskiego, będącego najwyższym sądem dla miast, wprowadzono przedstawicieli mieszczaństwa. W sądownictwie szlacheckim połączono sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie.

Konfederacja targowicka

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja wywołało niezadowolenie Katarzyny II. Podpisanie pokoju rosyjsko - tureckiego w styczniu 1792 r., zaangażowanie Austrii w wojnę z Francją i ponowne zbliżenie Rosji z Prusami zmieniło nastawienie Katarzyny II do Polski. W kwietniu 1792 r. w Petersburgu zawiązała się konfederacja pod fałszywą datą 14 maja 1792 r. w Targowicy w dobrach Szczęsnego Potockiego. Konfederaci oskarżyli twórców Konstytucji 3 Maja o jej nielegalność, o despotyzm, obalenie drogą spisku praw kardynalnych, co zmusiło ich o zwrócenie się o pomoc do gwarantki Polski, celem przywrócenia ustroju Polski. Rosja więc nie występowała jako agresor, tylko jako sojusznik konfederacji. Wojna polsko - rosyjska zakończyła się klęską, a jej kres położył Stanisław August Poniatowski przystępując w lipcu 1792 r. do konfederacji. Bezpośrednim następstwem interwencji rosyjskiej był II rozbiór Polski.

Po przeprowadzeniu wyborów sejmikowych, zwołano do Grodna nowy sejm. Zawiązana na nim konfederacja zwiesiła funkcjonowanie Konstytucji 3 Maja, usankcjonowała rozbiory i przeprowadziła reformy ustrojowe zawarte w tzw. konstytucjach grodzieńskich, które przetrwały do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. Powstanie proklamowano 24 marca 1794 r. ogłoszeniem przez T. Kościuszkę „Aktu powstania obywateli mieszkańców województwa krakowskiego”. Sprawę chłopską regulował uniwersał połaniecki z 7 maja 1794 r. - zniesiono w nim poddaństwo osobiste, zezwalając chłopom pod pewnymi warunkami na opuszczenie wsi. Chłopom zapewniano także nieusuwalność z ziemi, jeżeli wypełniali świadczenia wobec dworu.

Rozbiory. Terytoria i ludność

Przed pierwszym rozbiorem obszar Rzeczypospolitej liczył 756 tys. km kw., a ludność 14 mln. Pierwszy traktat rozbiorowy podpisano w Petersburgu w 1772 r. Rosja zajęła województwa: inflanckie, mścisławskie, prawie całe witebskie, część połockiego i mińskiego. Prusy zajęły Prusy Królewskie z wyjątkiem Gdańska i Torunia, północną część Wielkopolski i Kujaw, a także lenną ziemię lęborsko - bytowską. Austria zajęła: prawie całe województwo ruskie i bełskie, część krakowskiego, sandomierskiego, lubelskiego, wołyńskiego i ziemi chełmińskiej. W drugim rozbiorze w 1793 r. nie uczestniczyła Austria. Rosja objęła ziemie ukraińskie i białoruskie na wschód od linii Druja - Pińsk - Kamieniec Podolski. Prusy zabrały: Gdańsk, Toruń, ziemie na zachód od linii Częstochowa - Sochaczew - Działdowo. W 1795 r. nastąpił trzeci rozbiór. Rosja zajęła terytoria litewskie, białoruskie i ukraińskie po linię Bug - Niemirów - Grodno - Niemen. Prusy opanowały ziemie po Pilicę, Bug, Niemen. Austria zajęła Kraków, tereny po Pilicę, Wisłę i Bug.

Dnia 24 października 1795 r. I Rzeczpospolita przestała istnieć. 25 listopada 1795 r. zmuszono do abdykacji ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Bibliografia

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009

J. A. Gierowski, Historia Polski 1505 - 1764, Warszawa 1986

J. A. Gierowski, Historia Polski 1764 -1864, Warszawa 1986

T. Maciejewski, Historia ustroju Polski, Koszalin 1998

Królowie elekcyjni. Leksykon biograficzny, red. I. Kaniewska, Kraków 1997

H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990

---