Omówienie metod zapewniających przestrzeganie prawa międzynarodowego - problem dopuszczalności użycia siły zbrojnej

Na gruncie współczesnego prawa międzynarodowego zasadą jest zakaz używania przez państwo siły zbrojnej przeciwko innemu państwu, zakaz ten wynika między innymi z artykułu 2 ustęp 4 Karty Narodów Zjednoczonych

Art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych

„Wszyscy członkowie powinni w swych stosunkach międzynarodowych powstrzymywać się od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa”

Prawo międzynarodowe wyraźnie określa trzy przypadki stanowiące wyjątki od powyższego zakazu:

1. użycie siły zbrojnej w samoobronie- art. 51 Karty NZ

Art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych

„[...] [Każdemu Państwu przysługuje] niepozbywalne prawo do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej [nie każde „użycie siły zbrojnej” jest „zbrojną napaścią”. Za zbrojną napaść uznać należy z pewnością „akt agresji” (jego definicja podana już została w toku wykładu), natomiast można mieć poważne wątpliwości, czy drobny incydent graniczny (np. incydentalne przekroczenie granicy przez odziały wojskowe sąsiada) stanowi „zbrojną napaść” usprawiedliwiającą użycie siły zbrojnej w odwecie] któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Samoobrona może mieć dwojaki charakter:

1. indywidualny

Wojna o Pietruszkę

(Sprawa wyspy Perejil/Parsley/Leila, 2002 rok, Maroko v. Hiszpania)

Perejil jest niewielką, niezamieszkałą wysepką (300x500 m.) położoną na Morzu Śródziemnym, 200 m. od wybrzeża marokańskiego i 6 km. od wybrzeży Hiszpanii.

Od 1668 roku kontrolę nad nią wykonywała Hiszpania, aczkolwiek roszczenia do wyspy podnosiło także Maroko.

11 lipca 2002 roku dwunastu policjantów marokańskich wylądowało na wyspie, rozbiło tam namioty i wbiło w ziemię flagę marokańską. Zostali ono wkrótce zastąpieni przez wojsko.

Hiszpania odpowiedziała na działanie Maroka wysyłając w pobliże Wyspy 5 okrętów wojennych. Żołnierze hiszpańscy wylądowali na wyspie i - bez wystrzału - zmusili do poddania się Marokańczyków.

Hiszpański minister obrony stwierdził, że „Hiszpania stała się przedmiotem zbrojnej napaści, a zatem istniały podstawy do użycia siły w celu obrony”. Po kilku dniach Hiszpanie wycofali swoje wojska.

2. zbiorowy- polega na tym że państwo będące ofiarą zbrojnej napaści prosi o udzielenie mu pomocy militarnej inne państwo, a to ostatnie mu pomocy udziela- art. 5 Traktu Północnoatlantyckiego

Art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego

„Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich [...] będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich [...] udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym [...]”.

Podkreślić należy że zbrojna interwencja w ramach samoobrony zbiorowej dozwolona jest tylko wtedy gdy o pomoc poprosił jego legalny rząd

Interwencja wojsk radzieckich na Węgrzech w 1956 roku

Dnia 23 października 1956 roku w Budapeszcie miały miejsce masowe demonstracje, w czasie których ich uczestnicy wzywali rząd do włączenia do jego składu p. Imre Nagy (był on już premierem kilka miesięcy wcześniej: zapowiedział wówczas dokonanie szerokich reform, przeprowadził amnestię; został jednak usunięty z urzędu). W czasie demonstracji żądano także ukarania osób winnych krwawych czystek z lat poprzednich. W nocy rozpoczęły się walki między demonstrantami a siłami rządowymi. I Sekretarz Komunistycznej Partii Węgier Erno Gero poprosił wojska radzieckie o interwencję i zdławienie kontrrewolucji. Oddziały radzieckie wkroczyły do stolicy.

Rankiem, dnia 24 października, o godzinie 8.13 ogłoszono jednak, że p. Nagy otrzymał polecenie sformowania nowego rządu. Sytuacja się chwilowo ustabilizowała. Nie dochodziło już do starć demonstrantów z siłami rządowoymi. Miejsce E. Gero na stanowisku I Sekretarza KPW zajął Janos Kadar.

Dnia 1 listopada rząd Imre Nagy wypowiedział Układ Warszawski i zażądał, by wszystkie obce wojska opuściły terytorium państwa. Dnia 4 listopada oddziały radzieckie ponownie wkroczyły do Budapesztu (pomimo oporu mieszkańców stolicy i wbrew woli rządu I. Nagy). Tego samego dnia utworzony został rząd p. Kadara, który ogłosił, że powstaje „w miejsce” rządu I. Nagy (który został osądzony i skazany na karę śmierci).

Zauważyć należy, że w tej sprawie:

- nie wiadomo, czy I Sekretarz Partii (który wezwał wojska radzieckie do interwencji) może być uznany za organ państwa

uprawniony do poproszenia państwa obcego o interwencję;

- nie ma dowodów, by napięta sytuacja wewnętrzna spowodowana była interwencją „zewnętrzną” (tj. działaniem państwa

trzeciego). A tylko w takim przypadku można mówić o realizacji prawa do samoobrony zbiorowej przeciwko zbrojnej

napaści.

Po wydarzeniach z 11.10.2001r. istotnego znaczenia nabrało udzielenie odpowiedzi na pytanie czy prawo do samoobrony przysługuje w przypadku zbrojnej napaści podmiotu który nie jest państwem (np. Al-Qaeda)?

Odpowiedź jest co do zasady twierdząca.

Sprawa ataku Stanów Zjednoczonych na Afganistan w 2001 roku

26 dni po jedenastym września 2001 roku - Stany Zjednoczone rozpoczęły akcję przeciwko grupom organizacji Al-Qaeda i ugrupowaniom Talibów w Afganistanie. Jako podstawę prawną wskazano tu prawo do samoobrony w przypadku zbrojnej napaści. Społeczność międzynarodowa nie zakwestionowała legalności działania USA.

Sprawa muru palestyńskiego (opinia doradcza MTS z 2004 roku)

Wyjaśnić na wstępie trzeba, że opinie doradcze wydawane przez MTS na podstawie art. 96 Karty Narodów Zjednoczonych nie są wiążącymi wyrokami. Są to poglądy prawne wyrażane przez cieszący się autorytetem trybunał, będący organem sądowniczym ONZ.

Zgodnie z art. 96 Karty ONZ: (1) Ogólne Zgromadzenie albo Rada Bezpieczeństwa mogą zażądać od Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wydania opinii doradczej w każdej kwestii prawnej. (2) Również i inne organy Narodów Zjednoczonych oraz organizacje wyspecjalizowane, którym Ogólne Zgromadzenie może w każdym czasie udzielić odpowiedniego upoważnienia, mogą żądać opinii doradczych od Trybunału w kwestiach prawnych, które mogłyby nastręczyć się w zakresie ich działalności.

Izrael rozpoczął budowę - na okupowanym przez siebie od 1967 roku Zachodnim Brzegu Jordanu - bariery (muru), która miała zapobiegać przedostawaniu się osób niepożądanych (w tym terrorystów) z obszarów okupowanych na terytorium Państwa Izrael.

Legalność budowy owego muru była kwestionowana przez niektórych członków społeczności międzynarodowej; z tego względu Zgromadzenie Ogólne ONZ zwróciło się do MTS z wnioskiem o wydanie opinii doradczej w przedmiocie legalności budowy bariery.

Izrael starając się wykazać, że budowa muru nie narusza prawa międzynarodowego, pośród wielu innych argumentów wskazał, że wznoszenie zapory stanowi realizację gwarantowanego w Karcie Narodów Zjednoczonych prawa do samoobrony (Izrael powoływał się w tej mierze na wskazane w poprzednim przykładzie dwie rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ wydane tuż po 11 września 2001 roku).

MTS odrzucił jednak argumentację Izraela wskazując, że rozpatrywana sytuacja różni się istotnie od sytuacji, w której wydane były rezolucje nr 1368, oraz nr 1373 z 2001 roku. W szczególności zaś, niebezpieczeństwo przeciwko któremu działa Izrael wznosząc mur powstało na terytorium podległym kontroli Izraela. W takim przypadku prawo do samoobrony - zdaniem MTS - nie przysługuje.

(Stanowisko MTS w tej mierze spotkało się z krytyką - wydaje się, że słuszną - m.in. ze strony Unii Europejskiej).

Kilka problemów związanych z wykonywaniem prawa do samoobrony:

• zbrojna napaść ze strony podmiotu niepaństwowego

Nie można wykluczyć dopuszczalności użycia siły zbrojnej w takim wypadku. Warunkiem legalności użycia przez państwo napadnięte siły zbrojnej na terytorium obcego państwa, w którym działają, np. ugrupowania terrorystyczne będzie jednak przede wszystkim:

- zgoda tego drugiego państwa

- możliwość przypisania temu drugiemu państwu zbrojnej napaści, którym bezpośrednim autorem jest podmiot

niepaństwowy

Interwencja Izraela w Libanie (2006 rok)

Dnia 12 lipca 2006 roku partyzanci ugrupowania Hezbollah uprowadzili dwóch żołnierzy izraelskich, ośmiu innych zabili. Premier Ehud Olmert stwierdził, że wskazane działanie stanowiło „akt wypowiedzenia wojny”. W odpowiedzi nań, wojska izraelskie przeprowadziły na terytorium Libanu (bez zgody jego władz) zmasowaną akcję zbrojną, której celem miało być „wyeliminowanie” organizacji Hezbollah.

Czy działanie Izraela stanowiło akt legalnej samoobrony?

Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie twierdząco, należałoby zbadać, czy Libanowi można przypisać akty organizacji Hezbollah.

Na gruncie prawa międzynarodowego wskazuje się na 2 sposoby „przypisania” odpowiedzialności:

1. Pierwszy z nich wskazany został przez MTS w wyroku w sprawie działalności militarnej i paramilitarnej USA przeciwko Nikaragui (1986 rok).

Nikaragua zarzucała USA naruszenie reguł traktatowych wiążących strony w relacjach wzajemnych tj.opisanych Kartą NZ, podstawowych zasad prawa międzynarodowego: zasady zakazującej interwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa, oraz zakazu użycia siły lub groźby użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości któregokolwiek państwa. USA, zdaniem Nikaragui, naruszały te kardynalne zasady prawa międzynarodowego w ten sposób, że udzielały tzw. siłom Contras - zwalczającym władzę legalną i dążącym do przywrócenia obalonego reżimu - pomocy wojskowej, finansowej i logistycznej; nadto flota amerykańska ostrzelała jeden z portów, urządzenia wydobywcze (ropa naftowa), zaminowała wejście do innych portów. Nikaragua wnosiła o stwierdzenia naruszeń prawa i kompensację wyrządzonych bezprawiem szkód.

MTS w wyroku stwierdził, że aby przypisać Stanom Zjednoczonym działania Contras, konieczne jest wykazane, że Stany Zjednoczone sprawowały efektywną kontrolę nad działaniami Contras. Samo „finansowanie, organizowanie, szkolenie, czy wyposażanie” Contras, a także „wybór celów dla poszczególnych operacji i ich ogólne planowanie” - nie wystarcza dla przyjęcia, że w grę wchodzi „efektywna kontrola”.

2. Drugi z nich wskazany został przez Międzynarodowy Trybunał Karny do Spraw Byłej Jugosławii w sprawie Tadic (1999 rok).

Badając, czy bośniaccy Serbowie uczestniczący w wojnie domowej działali w imieniu obcego państwa (a zatem, czy ich działania można przypisać Serbii) Trybunał wyjaśnił, że o „przypisaniu” wówczas można mówić, gdy:

• w grę wchodzi działanie jednostek lub niezorganizowanych grup na podstawie instrukcji otrzymanych z innego państwa lub późniejszej autoryzacji ich działań przez inne państwo;

• w przypadku grup zorganizowanych - wystarczy fakt podlegania ogólnej kontroli przez inne państwo, bez konieczności wydawania szczegółowych instrukcji co do każdej bezprawnej akcji.

Nietrudno zauważyć, że testy „przypisywalności” stosowane przez MTS oraz ICTY różnią się od siebie. Test stosowany przez MTS jest w praktyce bardzo trudny do spełnienia.

• interwencja na zaproszenie

Interwencja Stanów Zjednoczonych w Wietnamie

Zgodnie z układami genewskimi z 1954 roku podział Wietnamu na dwie części miał mieć charakter tymczasowy. W ciągu dwóch lat miały odbyć się równocześnie wolne wybory w celu utworzenia wspólnego rządu dla zjednoczonego Wietnamu. Do ich przeprowadzenia nie doszło, głównie z powodu sprzeciwu premiera Wietnamu Południowego Ngo Dinh Diema. W październiku 1955 roku Diem - popierany jeszcze wówczas przez znaczną część społeczeństwa - proklamował południowy Wietnam republiką, ustanawiając się jednocześnie jej pierwszym prezydentem.

W końcu lat pięćdziesiątych Ho Chi Minh - przywódca Demokratycznej Republiki Wietnamu (Północnego) - przystąpił do tworzenia w Wietnamie Południowym komunistycznej partyzantki, działającej przeciwko rządowi Diema i dążącej do zjednoczenia kraju pod rządami lewicowymi (Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego - Viêt Công). Partyzanci otrzymywali z Hanoi (czyli z DRW) broń, materiały propagandowe, a z czasem również wsparcie armii północnowietnamskiej.

W latach sześćdziesiątych wojska amerykańskie aktywnie zaczęły wspierać rząd południowowietnamski w zwalczaniu komunistycznej partyzantki.

Abstrahując w tym miejscu od tego, że Viêt Công działał z inspiracji władz Demokratycznej Republiki Wietnamu (a w takim przypadku można mówić o klasycznym współdziałaniu między Stanami Zjednoczonymi a Wietnamem Południowym w ramach samoobrony zbiorowej przeciwko agresji zbrojonej obcego państwa, tj. DRW), sprawa ta może stanowić wprowadzenie do postawienia następującego pytania: czy państwo X może użyć siły zbrojnej wspierając jedną ze stron konfliktu o charakterze wewnętrznym (jedną ze stron wojny domowej)?

Wykonywanie prawa do samoobrony zbiorowej w rozumieniu art. 51 Karty NZ co do zasady nie jest dopuszczalnym wówczas, gdy przyczyna prośby o pomoc związana była z sytuacją czysto wewnętrzną danego państwa, np. z rewolucją, a nie ma dowodów na istnienie zbrojnej napaści ze strony państwa trzeciego.

Interwencja zbrojna w takim przypadku była by niezgodną z prawem narodów do samostanowienia.

„Art. 1 ust. 2 Karty Narodów Zjednoczonych (w Rozdziale I pt. „Cele i zasady” ONZ)”

„Narody Zjednoczone dążą do rozwoju przyjaznych stosunków pomiędzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i stanowienia narodów o sobie, oraz do podjęcia innych stosownych środków dla utrwalenia pokoju powszechnego”.

(zob. także powołany wyżej fragment rezolucji ZO ONZ nr 2625 z dnia 24 października 1970 roku, zawierający opis prawa do samostanowienia)

Przyjmuje się niekiedy że prawo międzynarodowe pozwala na dokonanie interwencji w konflikcie wewnętrznym na zaproszenie legalnego rządu o ile jednak interwencja taka nie narusza prawa narodów do samostanowienia (nie narusza prawa narodu do wybrania pożądanej przezeń formy rządu). W szczególności zatem o ile dopuszczalnym wydaje się interwencja dla przywrócenia porządku publicznego (np. jeżeli istnieje niebezpieczeństwo zamachów terrorystycznych), o tyle będzie zabroniona interwencja w konfliktach wewnętrznych, wówczas gdy:

1. dany konflikt osiągną poziom wojny domowej, oraz

2. strona działająca przeciwko dotychczasowym władzą sprawuje efektywną kontrolę nad istotną częścią terytorium danego państwa, oraz

3. grupa antyrządowa znajduje poparcie wśród ludności.

Ocena dopuszczalności interwencji jest oczywiście zagadnieniem kontrowersyjnym.

Prośba władz Wysp Tonga (listopad 2006 roku)

Władze Królestwa Tonga ogłosiły dnia 17 listopada 2006 roku stan wyjątkowy i ogłosiły, że zamierzają prosić o pomoc Nową Zelandię i Australię. Pragnęły, by oba państwa przysłały wojska i stłumiły zamieszki, które rozpoczęła miejscowa młodzież domagająca się demokratycznych reform. W wyniku zamieszek zginęło co najmniej osiem osób.

Interwencja Stanów Zjednoczonych w Grenadzie w 1983 roku

Grenada uzyskała niepodległość w 1974 roku (wcześniej było kolonią brytyjską). Pierwszym premierem został sir Eric Gairy. Głową państwa (podobnie jak w większości innych członków Commonwealth of Nations - Wspólnoty Narodów) była królowa brytyjska, reprezentowana w Grenadzie przez Gubernatora.

W 1979 roku w wyniku niemal bezkrwawego zamachu stanu do władzy doszło marksistowsko-leninowskie ugrupowanie New Jewel Movement. Utworzyło ono rząd, którego premierem został Maurice Bishop. W 1983 roku w wyniku wewnętrznych tarć w łonie rządu doszło do jego obalenia, w rezultacie przewrotu, na czele którego stanął dotychczasowy wicepremier: Bernard Coard. Siły, którymi dowodził ten ostatni doprowadziły do egzekucji poprzedniego premiera i kilku członków gabinetu. Podkreślić należy jednocześnie, że siły, którym przewodził Coard sprawowały efektywną kontrolę nad całym terytorium Grenady.

Dnia 25 października 1983 roku siły kilku państw regionu pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych dokonały zbrojnej interwencji w celu przywrócenia porządku publicznego. W ciągu trzech dni osiągnięto wszystkie cele militarne. Po dwóch miesiącach większość żołnierzy amerykańskich została wycofana.

Jako podstawę prawną interwencji wskazywano m. in. na prośbę, z jaką zwrócił się do państw regionu Gubernator, proszący o pomoc w utrzymaniu porządku wewnętrznego w państwie. Warto podkreślić, że Gubernator - w świetle postanowień konstytucji - nie miał żadnych uprawnień legislacyjnych i wykonawczych.

W takim stanie rzeczy wydaje się, że prośba Gubernatora o interwencję nie dawała, na gruncie prawa międzynarodowego, podstaw do przeprowadzenia akcji zbrojnej.

W sposób oczywisty niedozwolona jest natomiast ingerencja której celem jest udzielenie pomocy zbrojnej grupą rebeliantów zmierzających do przejęcia władzy w państwie.

Sprawa działalności militarnej przeciwko Nikaragui

(Nikaragua v. USA; MTS, 1986 rok)

Na przełomie lat 70-80 XX w. USA wspierały działające w Nikaragui, przeciwne tamtejszemu rządowi, ugrupowania partyzanckie (contras). Pomoc polegała m. in. na finansowaniu i szkoleniu partyzantów. Niezależnie od tego członkowie amerykańskich służb specjalnych brali udział w akcjach dywersyjnych (polegających np. na minowaniu portów nikaraguańsich).

W wyroku MTS wskazał, że użycie siły przez Stany Zjednoczone było sprzeczne z prawem międzynarodowym; co istotne, Sąd rozróżnił między dozwoloną interwencją na wezwanie legalnego rządu, a interwencja niedozwoloną, której celem jest wsparcie opozycji zmierzającej do przejęcia władzy w państwie.

• atak wyprzedzający (prewencyjny) w ramach prawa do samoobrony

Interwencja Koalicji w Iraku w 2003 roku

W niektórych wypowiedziach przedstawicieli administracji amerykańskiej wskazywano - jako podstawę ataku - prawo do samoobrony. Prezydent Bush powiedział m. in.: „Za rok, czy za pięć lat, Irak będzie w stanie wyrządzić szkodę wszystkim wolnym narodom. Wolimy stawić czoła niebezpieczeństwu już teraz, gdy ono się rodzi, zanim pojawi się znienacka na naszym niebie”.

Czy USA mogły skutecznie powoływać się na prawo do samoobrony???

Operacja sił koalicyjnych w Afganistanie „Enduring Freedom” w 2001 roku

Po 11 września 2001 roku siły koalicyjne pod dowództwem Stanów Zjednoczonych rozpoczęły w Afganistanie działania mające na celu likwidację baz terrorystycznych. Stany Zjednoczone wskazywały na to, że ataki na WTC z dnia 11 września stanowiły część większej operacji terrorystycznej, która rozpoczęła się już w 1993 roku (1993 - pierwszy zamach na WTC, 1998 - zamach na ambasadę amerykańską w Nairobi, 2000 - atak na USS Cole w Jemenie). Sojusznicy twierdzili, że znajdują się w posiadaniu dowodów pozwalających przypuszczać, że nastąpią dalsze akty terroru.

Społeczność międzynarodowa (częściowo milcząco, częściowo wyraźnie) wyraziła aprobatę dla operacji militarnej sprzymierzonych.

Przyjmuje się że taka samoobrona (wyprzedzająca) jest legalna, o ile łącznie spełnione są trzy warunki:

1. państwu zagraża bezpośredni atak zbrojny na wielką skale

2. istnienie tego niebezpieczeństwa jest udowodnione ponad wszelką wątpliwość

3. niebezpieczeństwu nie można inaczej zapobiec jak tylko przez użycie siły.

2. użycie siły zbrojnej w ramach akcji zbrojnej do podjęcia której wyraźnie upoważniła wcześniej Rada Bezpieczeństwa ONZ w rezolucji wydanej na podstawie art. 42 karty

Art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych

„Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 [Karty Narodów Zjednoczonych; treść art. 41 KNZ podana jest niżej) mogłyby okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych”.

Art. 41 Karty Narodów Zjednoczonych stanowi, co następuje: „Rada Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom, oraz może zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich zarządzeń. Mogą one polegać na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych i środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich, powietrznych, pocztowych, telegraficznych, radiowych i innych, oraz na zerwaniu stosunków dyplomatycznych”.

Operacja „Pustynna Burza”

Sankcje określone w art. 42 KNZ zastosowane zostały w 1991 roku na podstawie rez. RB nr 678 (z 1990 roku), mocą której wezwano wszystkie państwa członkowskie ONZ do „zastosowania wszelkich niezbędnych środków [a zatem także do użycia siły zbrojnej] w celu zagwarantowania przestrzegania [wcześniejszej] rezolucji nr 660 [wzywającej Irak do opuszczenia Kuwejtu]”.

Procedura głosowania Rady Bezpieczeństwa jest następująca:

Rada składa się z 5 członków stałych oraz 10 członków niestałych wybranych na 2 letnie kadencje. Do przyjęcia uchwały RB potrzebna jest zgodność 9 z pośród 15 członków włączając w to głosy wszystkich stałych członków. Wstrzymanie się od głosu przez stałego członka, bądź też jego rozmyślna nieobecność w czasie głosowania nie oznacza weta.

W czasie nowojorskiego szczytu przywódców państw który odbył się we wrześniu 2005r. nie podjęto żadnych konkretnych decyzji dotyczących zmiany składu RB.

Wszelkie zmiany w karcie ciężko przeprowadzić ze względu na brzmienie art. 108 i 109 karty

Art. 108 i 109 Karty Narodów Zjednoczonych

Art. 108 (dotyczy zmian poszczególnych postanowień Karty): „Poprawki [zmiany] do niniejszej Karty uprawomocnią się w stosunku do wszystkich członków Narodów Zjednoczonych gdy zostaną uchwalone większością dwóch trzecich głosów członków Ogólnego Zgromadzenia [przyjąć należy, że chodzi tu o ogólną liczbę członków ZO, nie zaś o liczbę członków obecnych i głosujących] oraz ratyfikowane przez dwie trzecie członków Narodów Zjednoczonych, włączając w to wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa, w trybie przepisanym przez ich odnośne konstytucje”.

Art.. 109 (dotyczy szerokich, strukturalnych zmian w Karcie, które mogą być przygotowane w czasie specjalnie w tym celu zwołanej konferencji międzynarodowej):

„1.  Ogólna konferencja członków Narodów Zjednoczonych, zwołana w celu rewizji niniejszej Karty, będzie mogła zebrać się w czasie i miejscu oznaczonym uchwałą, powziętą większością dwóch trzecich głosów członków Ogólnego Zgromadzenia oraz uchwałą którychkolwiek dziewięciu członków Rady Bezpieczeństwa. Każdy członek Narodów Zjednoczonych mieć będzie na konferencji jeden głos.

2. Wszelka zmiana niniejszej Karty zalecona głosami dwóch trzecich członków konferencji wejdzie w życie po ratyfikowaniu jej, w trybie przepisanym przez odnośne konstytucje, przez dwie trzecie członków Narodów Zjednoczonych, włączając w to wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

[...]”.

W szczególnym przypadku, na podstawie art. 53 karty, RB może upoważnić organizacje regionalne do przeprowadzenia represyjnej akcji zbrojnej. Autoryzacja taka powinna być wyraźna, tzn. zgody na użycie siły nie należy domniemywać z kontekstu danej sytuacji.

Art. 53 Karty Narodów Zjednoczonych

„Rada Bezpieczeństwa powinna tam, gdzie to okaże się stosownym, posiłkować się takimi porozumieniami lub organizacjami regionalnymi do przeprowadzania, pod swoją władzą, akcji represyjnej. Wszelako żadna akcja represyjna nie może być podjęta w ramach porozumień regionalnych albo przy pomocy organizacji regionalnych bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa”

Sprawa interwencji NATO w Kosowie (1999 rok)

Wiosną 1999 roku trwał konflikt w serbskiej prowincji Kosowo pomiędzy Serbami a Albańczykami. Wobec odmowy podpisania przez Serbów porozumienia z przedstawicielami Albańczyków, a także wobec informacji o rozpoczęciu masowych przesiedleń ludności albańskiej - w marcu siły NATO rozpoczęły operację Allied Force, polegającą na atakowaniu z powietrza pozycji serbskich. Zbombardowano m. in. Belgrad.

NATO jest, co prawda, organizacją regionalną, ale w rozpatrywanym przypadku RB ONZ nie upoważniła jej wyraźnie do użycia siły (wobec sprzeciwu Chin i Rosji). W rozpatrywanym przypadku nie można mówić o upoważnieniu milczącym: w wielu wcześniejszych rezolucjach RB wskazywała, co prawda, że sytuacja w Kosowie stanowi zagrożenie dla pokoju międzynarodowego, jednakże autoryzacja do użycia siły przez RB ONZ musi być wyraźna.

3. Działania tzw. Sił Pokojowych („Błękitnych Hełmów”)

Należy odróżnić akcje zbrojne podejmowane na podstawie art. 42 karty od operacji tzw. Sił Pokojowych (błękitne hełmy).

W Karcie NZ nie ma żadnego przepisu, który stanowiłby wyraźną podstawę tworzenia sił pokojowych. Istnienie tych sił jest wynikiem praktyki organów ONZ oraz państw członkowskich.

„Błekitne Hełmy” to siły:

• tworzone przez RB lub zgromadzenie ogólne ONZ

United Nations Emergency Forces (UNEF I)

Kiedy Egipt w 1956 roku znacjonalizował Kanał Sueski interweniowały: Izrael, Francja i Wielka Brytania. RB nie mogła przyjąć żadnej rezolucji w tym przedmiocie z powodu wykorzystywania prawa veta przez stałych członków. Na specjalnej sesji ZO ONZ podjęło decyzję o ustanowieniu misji wosjkowej ktorej zadaniem miało być nadzorowanie wycofujących się jednostek sił inwazyjnych oraz rozdzielanie oddziałów egipskich i izraelskich. UNEF działał od 1967 roku.

Rezolucja „Uniting for Peace”

„Postanawia, że we wszystkich wypadkach, które zdają się stanowić zagrożenie pokoju, złamanie pokoju albo akt agresji, a Rada Bezpieczeństwa z powodu braku jednomyślności stałych członków przestaje ponosić odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Zgromadzenie Ogólne powinno zająć się sprawą niezwłocznie, celem skierowania odpowiednich zaleceń do swych członków odnośnie środków zbiorowych, wliczając w to, w przypadku złamania pokoju lub aktu agresji, użycie sił zbrojnych, jeżeli będzie to niezbędne do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. W razie, gdyby Zgromadzenie nie odbywało wtedy sesji, zbierze się ono na nadzwyczajną sesję specjalną w ciągu 24 godzin od zgłoszenia żądania jej zwołania. Taka nadzwyczajna sesja specjalna powinna być zwołana na żądanie Rady Bezpieczeństwa, uchwalone głosami którychkolwiek siedmiu jej członków albo większością członków Narodów Zjednoczonych”.

• tworzone zasadniczo na podstawie zgody stron danego konfliktu, albo zainteresowanego państwa

• tworzone z kontyngentów dobrowolnie oddanych do dyspozycji ONZ przez państwa członkowskie

Art.43 Karty Narodów Zjednoczonych

„W celu przyczynienia się do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wszyscy członkowie Narodów Zjednoczonych zobowiązują się dać do rozporządzenia Radzie Bezpieczeństwa, na jej żądanie i stosownie do specjalnego porozumienia lub porozumień, niezbędne do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa siły zbrojne, pomoc i ułatwienia, włączając w to prawo przemarszu”.

• z założenia nie wykonujące funkcji przymusowych (represyjnych), ale pełniące funkcję rozjemcze, stabilizacyjne bądź obserwacyjne.

UNMIT (United Nations Integrated Mission in Timor-Leste)

To najmłodsza misja pokojowa. Utworzona została na podstawie rezolucji RB ONZ nr 1704 z dnia 25 sierpnia 2006 roku.

W lutym 2006 roku grupa żołnierzy (głównie ze wschodu kraju) opuściła koszary w proteście przeciwko dyskryminowaniu ich w stosunku do żołnierzy pochodzących z rejonów zachodnich. W związku z tym, że odmówili powrotu, zostali zwolnieni ze służby. To wydarzenie zainicjowało antyrządową rewoltę.

W związku z niestabilną sytuacją i ogromnymi kłopotami ekonomicznymi (głód) na ulicach wielu miast pojawiły się zbrojne bandy uzbrojone w maczety, rabujące sklepy i atakujące ludność.

W czerwcu 2006 roku prezydent, premier, oraz przewodniczący parlamentu timorskiego zwrócili się do ONZ z prośbą o ustanowienie sił pokojowych w tym państwie.

Na podstawie rezolucji RB ONZ nr 1704 utworzono siły UNMIT, których zadaniem jest m. in.:

- wspomaganie rządu w zapewnianiu stabilności politycznej w państwie,

- pomoc w zorganizowaniu wyborów prezydenckich i parlamentarnych w 2007 roku,

- zagwarantowanie bezpieczeństwa publicznego

W szczególnych przypadkach RB może upoważnić oddziały pokojowe do użycia siły zbrojnej dla osiągnięcia konkretnych celów, np. zapewnienie bezpieczeństwa dostaw pomocy humanitarnej.

W braku szczególnej autoryzacji co do użycia siły zbrojnej oddziały błękitnych hełmów mogą jej używać jedynie w samoobronie.

Operacja UNOSOM (The United Nations Operation in Somalia, 1992-1995)

Wojna domowa w Somalii toczyła się od roku 1977. W związku z konfliktem, ludność cywilna pozbawiona była podstawowej opieki medycznej oraz żywności.

W 1992 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ podjęła decyzję o przeprowadzeniu operacji pomocy humanitarnej; jej bezpieczeństwo miał zagwarantować 500 osobowy personel. Grupa obserwatorów miała także monitorować przestrzeganie zawieszenia broni. W obliczu kompletnej anarchii w państwie i powtarzających się prób przejmowania pomocy humanitarnej przez zbrojne bandy, RB upoważniła państwa do podjęcia wszelkich niezbędnych środków - nie wyłączając użycia siły - dla zagwarantowania bezpieczeństwa misji humanitarnej. W 1993 roku RB podjęła decyzję o zintensyfikowaniu działań wojskowych. Była to jedna z największych operacji w historii ONZ. W rejon konfliktu wysłano ok. 28.000 żołnierzy. Państwa uczestniczące w operacji zostały upoważnione m. in. do rozbrajania członków miejscowych band.

Pokojowe siły zbrojne najczęściej złożone są z kontyngentów krajowych oddanych do dyspozycji ONZ.

Członkowie błękitnych hełmów działają jako funkcjonariusze ONZ, która ponosi odpowiedzialność za naruszenie przez nich prawa międzynarodowego.

Członkowie błękitnych hełmów co do zasady nie podlegają jurysdykcji karnej i dyscyplinarnej państwa, na terenie którego działają, ale państwa, z którego pochodzą.

Sprawa misji pokojowej w Kongu (MONUC)

Specjalne biuro śledcze ONZ zbadało doniesienia o seksualnym wykorzystywaniu przez żołnierzy misji kongijskich kobiet i dziewcząt. Zanotowano jeden przypadek zbiorowego gwałtu.

Żołnierze zostali odesłani do swoich krajów, gdzie powinni zostać osądzeni zgodnie ze swoim prawem ojczystym.

4. użycie siły w ramach wykonywania prawa do samostanowienia przez ludy i narody będące pod panowaniem kolonialnym.

Jest to wyjątek o tyle kontrowersyjny, iż nie wskazują nań postanowienia Karty NZ

Definicja prawa do samostanowienia:

Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 24 października 1970 roku nr 2625: Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych

(rezolucje ZO ONZ nie mają charakteru wiążącego- w przeciwieństwie do większości uchwał RB ONZ. Oznacza to, że na państwach nie spoczywa prawno-międzynarodowy obowiązek przestrzegania norm zawartych w rezolucjach ZO ONZ. Potraktować je należy raczej jako niewiążące wskazówki. W rzeczywistości jednak państwa często odwołują się do powoływanej tu rezolucji).

„[…] Wszystkie ludy mają prawo swobodnie określać, bez zewnętrznej ingerencji, ich status polityczny i dążyć do swego gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju, zaś każde państwo ma obowiązek szanować to prawo[…]”

Wniosek, co do użycia siły w w/w wypadku wyprowadzony jest dzięki analizie n/w dokumentów:

• art.7 Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 14 grudnia 1974 roku nr 3314 w sprawie definicji agresji

[* sama definicja agresji została podana wcześniej]

„Nic w [definicji agresji] […] nie może naruszać w jakikolwiek sposób wynikającego z Karty prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości ludów siłą pozbawionych tego prawa […], zwłaszcza zaś ludów pod panowaniem kolonialnym lub rasistowskim lub poddanym innym formom obcej dominacji.”

• Art.1 ust.4 Protokołu dodatkowego z 1977 roku do Konwencji Genewskich z 1949 roku, dotyczących ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych

[Niniejszy protokół ma także zastosowanie w konfliktach zbrojnych, w których] ludy walczą przeciw panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciw reżimom rasistowskim, wykonując swe prawo do samostanowienia zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz w Deklaracji w sprawie zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych”.

Z użytego sformułowania można wyprowadzić wniosek, że zbrojne wystąpienie w celu realizacji prawa do samostanowienia jest, pośrednio, dopuszczone przez Kartę Narodów Zjednoczonych].

Omawiane uprawnienie przysługuje wyłącznie ludom i narodom pozostającym pod panowaniem kolonialnym (Palestyńczycy, mieszkańcy Sahary Zachodniej).

Podkreślić należy, że prawo międzynarodowe nie gwarantuje uprawnienia do secesji przy użyciu siły zbrojnej mniejszościom narodowym, etnicznym, językowym, które nie są pod władaniem kolonialnym, gdyż nad uprawnieniem do secesji przeważa zasada integralności terytorialnej państwa.

Sprawa secesji prowincji Quebec

(Sąd Najwyższy Kanady, 1998 rok)

W sprawie tej sąd odpowiedzieć musiał m.in. na następujące pytanie: „Czy z prawa do samostanowienia wynika uprawnienie Zgromadzenia Narodowego Quebec'u, władzy ustawodawczej, bądź władzy wykonawczej tej prowincji do jednostronnego oderwania się od Kanady w drodze secesji?

Oto fragmenty rozstrzygnięcia:

„pkt.126. Na gruncie prawa międzynarodowego uznaje się, że uprawnienie ludów do samostanowienia zwykle realizowane jest w drodze wewnętrznego samookreślenia dążeń w zakresie politycznego, ekonomicznego, socjalnego i kulturalnego rozwoju w ramach istniejącego już państwa […]

pkt.130. Nie musi wcale być niezgodności pomiędzy utrzymaniem integralności terytorialnej państw (w tym np. Kanady), a przysługującym [różnym] ludom prawem do uzyskania pełnego samostanowienia. Państwo, którego rząd reprezentuje wszystkich mieszkańców danego terytorium - na zasadzie równości i bez dyskryminacji […] - uprawnione jest do ochrony w świetle prawno-międzynarodowej zasady integralności terytorialnej.”

Sąd stwierdził dalej, że na gruncie kanadyjskiego prawa ludność prowincji Quebec nie może racjonalnie twierdzić, że pozbawiona jest praw do udziału w rządzie, ma zatem wpływ na kształtowanie polityki państwowej, a co za tym idzie może również wpływać na określanie własnego statutu i wyboru drogi rozwoju w ramach Kanady. Prawo międzynarodowe nie przyznaje zatem ludności Prowincji prawa do jednostronnego ogłoszenia secesji.

5. Interwencja humanitarna

Bardzo kontrowersyjna jest kwestia dopuszczalności tzw. interwencji humanitarnej. Chodzi tutaj o przypadki w których bez upoważnienia RB państwo bądź też grupa państw używa siły zbrojnej na terytorium państwa trzeciego, bez jego zgody, wskazując że jest to konieczne dla zapobieżenia katastrofie humanitarnej, albo dla zapobieżenia eskalacji takiej katastrofy.

Dochodzi w tych przypadkach do wyraźnego konfliktu względów etycznych z treścią karty NZ, która tego typu interwencji wyraźnie nie dopuszcza.

Interwencja indyjska w Pakistanie Wschodnim (1971 rok)

W 1971 roku wojsko pakistańskie przystąpiło do pacyfikacji niepodległościowych wystąpień ludności Pakistanu Zachodniego. Szacuje się, że kilkadziesiąt tysięcy osób zginęło w ciągu zaledwie pierwszych trzech dni konfliktu. Kilka milionów uchodźców zbiegło do Indii. Władze indyjskie podjęły decyzję o przeprowadzeniu akcji wojskowej na terytorium Pakistanu wschodniego, m. in. w celu zapobieżenia pogorszeniu się sytuacji humanitarnej. Dnia 4 grudnia 1971 roku przedstawiciel Indii w Radzie Bezpieczeństwa ONZ powiedział: „We are glad that we have on this particular occasion nothing but the purest motives and the purest intentions: to rescue the people of East Bengal from what they are suffering”.

RB ONZ - z powodu wykonywania prawa veta przez stałych członków - nie przyjęła żadnej rezolucji w przedmiocie tej interwencji.

Interwencja Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji po zawieszeniu broni w Iraku (1991 rok)

Po zakończeniu operacji Pustynna Burza i wyparciu sił irackich z Kuwejtu -nastąpiło zawieszenie broni. Wojska irackie przeprowadzały jednak akcje zbrojne przeciwko Kurdom w północnej części Iraku, oraz przeciwko szyitom w części południowej. Dnia 5 kwietnia 1991 roku RB ONZ przyjęła rezolucję nr 688, w której potępiła działania władz irackich i wezwała je do umożliwienia organizacjom humanitarnym udzielenia pomocy potrzebującym. Rezolucja nie zawierała niczego, co można było uznać za upoważnienie do użycia siły przeciwko Irakowi w związku z prześladowaniami ludności kurdyjskiej i szyickiej.

Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja przeprowadziły jednak akcję zbrojną na terytorium Iraku i ustanowiły „strefy zakazu lotów” na północy i południu. Operacja miała zapobiec działaniom wojsk irackich, skierowanym przeciwko Kurdom i Szyitom.

Przedstawiciel Wielkiej Brytanii wskazał przy tym, że: „We believe that humanitarian intervention without the invitation of the country concerned can be justified in cases of extreme humanitarian need”.

Postawić można następującą tezę: Karta Narodów Zjednoczonych nie przewiduje dopuszczalności interwencji humanitarnej, nie można jednak wykluczyć że jesteśmy obecnie świadkami kształtowania się normy prawa zwyczajowego zezwalającego na użycie siły zbrojnej w rozpatrywanym przypadku.

Inne metody służące zapewnieniu przestrzegania prawa międzynarodowego (obok użycia siły zbrojnej)

1. Sankcje Samopomocowe- w prawie międzynarodowym wyróżniamy dwa podstawowe typy takich sankcji:

1. Represalia

2. Retorsje

Ad1) Represalia- to środki odwetowe podejmowane przez pokrzywdzone państwo w odpowiedzi na niezgodny z prawem międzynarodowym akt innego państwa.

Działanie państwa stosującego represalia jest samo w sobie niezgodne z prawem międzynarodowym, ale rozpatrywane jako odpowiedz na uprzednie działanie państwa obcego jawi się jako legalny środek odwetowy.

Sprawa zakładników amerykańskich w Teheranie

(USA v. Iran, 1979/1980 rok)

4 listopada 1979 roku grupa zwolenników rewolucji islamskiej zajęła pomieszczenia ambasady Stanów Zjednoczonych w Teheranie, biorąc w charakterze zakładników członków personelu dyplomatycznego, konsularnego, oraz dwóch niefortunnych petentów (razem: około 50 osób). Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 roku stanowi, co następuje:

„ Art. 22: ust. 1. Pomieszczenia misji są nietykalne. [...]

ust. 2: Państwo przyjmujące ma szczególny obowiązek przedsięwzięcia wszelkich stosownych kroków dla ochrony

pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności.

Art. 29: Osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna. Nie podlega on aresztowaniu ani zatrzymaniu w żadnej formie. Państwo przyjmujące będzie traktować go z należytym szacunkiem i przedsięweźmie wszelkie odpowiednie kroki, aby zapobiec wszelkiemu zamachowi na jego osobę, wolność lub godność”.

Powyższe normy są również normami międzynarodowego prawa zwyczajowego.

Władze irańskie naruszyły prawo międzynarodowe przez:

- niepodjęcie wszelkich niezbędnych działań, mających na zapewnienie nietykalności misji i nietykalności jej członków,

- zachęcanie zamachowców do dalszej okupacji ambasady

W akcie odwetu, prezydent Stanów Zjednoczonych Jimmy Carter podjął, dnia 14 listopada 1979 roku, decyzję o zamrożeniu wszystkich rządowych irańskich aktywów w bankach amerykańskich. Środek ten - sam w sobie nielegalny - uznać należy za przykład dopuszczalnych przez prawo międzynarodowe represaliów.

Warunki dopuszczalności represaliów:

• musi zaistnieć poprzedzający represalia akt bezprawny

• represalia muszą być konieczne do tego aby skłonić drugie państwo do zaprzestania naruszeń albo do naprawienia istniejącego naruszenia

• nie można stosować represaliów gdy istniejący spór między państwami rozpatrywany jest przez organ który może wydać wiążące strony rozstrzygnięcie

• akt represaliów powinien być proporcjonalny do rodzaju naruszenia i do wyrządzonej szkody

Sprawa aneksji chińskiej prowincji Szantung

W końcu XIX w. dwaj niemieccy misjonarze zostali zamordowani w Chinach. Władze niemieckie twierdziły, że Chiny nie zapewniły misjonarzom należytej ochrony i nie ukarały sprawców czynu, naruszając tym samym prawo międzynarodowe, określające pewien minimalny standard traktowania cudzoziemców (ten minimalny standard wymaga m. in. by cudzoziemcom zapewnić należytą ochronę i karać sprawców przestępstw przeciwko cudzoziemcom). W 1898 roku Niemcy dokonały zaboru chińskiej prowincji Szantung, traktując to jako środek odwetowy za naruszenie prawa międzynarodowego przez Chiny.

Uznać należy, że zajęcie Szantungu nie spełniało warunku proporcjonalności represaliów.

• represalia nie mogą polegać na naruszaniu norm IUS COGENS, praw człowieka oraz nietykalności dyplomatów

• obecnie przyjmuje się że w ramach represaliów nie wolno używać siły zbrojnej ani grozić jej użyciem, jeżeli użycie siły było by sprzeczne z kartą NZ

Incydent na Wybrzeżu Kości Słoniowej (listopad 2004 roku)

Siły rządowe ostrzeliwujące pozycje rebeliantów zbombardowały - rzekomo przez pomyłkę - francuską bazę wojskową w Bouake. Zginęło dziewięciu żołnierzy a dwudziestu dwóch zostało rannych. Na rozkaz prezydenta Chiraca jednostki francuskie zniszczyły bazę sił powietrznych Wybrzeża Kości Słoniowej.

Jak ocenić działanie Francji?

Wziąć pod uwagę trzeba, że Rada Bezpieczeństwa ONZ w rezolucji z dnia 27 lutego 2004 roku (nr 1528) upoważniła stacjonujące na Wybrzeżu siły francuskie pokojowe do użycia „wszelkich koniecznych środków” m. in. w celu zapewnienia bezpieczeństwa w rejonach zajętych przez siły pokojowe, a także - o ile będzie to uzasadnione wymogami bezpieczeństwa - do podjęcia „wszelkich koniecznych środków” w odpowiedzi na wrogie akty dokonane na terenach znajdujących się pod kontrolą sił międzynarodowych (a zatem jest to użycie siły na podstawie rezolucji RB ONZ).

Niekiedy trudno ocenić czy w danym przypadku użycie siły jest zgodne z kartą NZ.

Incydent w Forcie Harib (1964 rok)

Obszar Jemenu Płd. stanowił wówczas protektorat brytyjski graniczący z niepodległym Jemenem Płn.; od 1990 roku istnieje jedno niepodległe państwo: Jemen. W latach 1963-1964 miały miejsce liczne ataki lotnictwa jemeńskiego na terytorium Protektoratu. W czasie jednego z nich samoloty zaatakowały pewnego Beduina i jego stada.

W odwecie Brytyjczycy zaatakowali Fort Harib po stronie jemeńskiej (wcześniej rozrzucono ulotki informujące o zapowiadanym ataku). Pomimo tego 25 osób zginęło (jak twierdziła strona jemeńska).

Wielka Brytania wskazywała, że było to działanie w samoobronie;

RB ONZ potępiła jednak podjęte przez GBR środki, jako niezgodne z celami i zasadami KNZ (uznała zatem, że Wielka Brytania nie działała w samoobronie i nie działała na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa) .

• państwo stosujące represalia powinno w dobrej wierze podjąć próby załatwienia spraw w drodze negocjacji. Nie ma zakazu stosowania represaliów w czasie trwania negocjacji, aczkolwiek środki odwetowe powinny być wówczas stosowane powściągliwie.

Przykłady dopuszczalnych (legalnych) represaliów:

- zawieszenie stosowania umowy międzynarodowej przez jedną z jej stron w odpowiedzi na niewykonywanie przez drugą

stronę innej umowy między nimi obowiązującej

Represalia tego typu znajdują oparcie w zasadzie inadimplenti non Est adimplendum (nie ma obowiązku

szanowania własnych zobowiązań jeśli druga strona nie szanuje swoich)

Spór lotniczy między Francją a USA

Na podstawie umowy z 1946 roku Francja i USA uzgodniły rozpoczęcie stałej komunikacji lotniczej. W 1960 roku kolejną umową upoważniono niektórych przewoźników amerykańskich do obsługiwania lotów na trasie zachodnie wybrzeże USA-Londyn-Paryż. W 1978 roku linie PanAmerican poinformowały Francję, że przelot jej rejsami na odcinku Londyn-Paryż-Londyn będzie połączony ze zmianą samolotu na mniejszy. Francja nie zgodziła się na zmianę standardu samolotu i zawiesiła połączenia lotnicze na przedmiotowej trasie (pomimo obowiązywania wzmiankowanych wcześniej umów). USA odpowiedziały zawieszeniem lotów wszystkich francuskich linii do USA.

Trybunał Arbitrażowy, który orzekał w tej sprawie stwierdził, że zawieszenie wszystkich połączeń lotniczych przez USA w odpowiedzi na zawieszenie przez Francję wyłącznie nowych lotów na linii Londyn-Paryż-Londyn, stanowiło legalny środek odwetowy.

- zamrożenie rachunków bankowych obcego państwa (patrz: Sprawa zakładników amerykańskich w Teheranie)

Czy represalia mogą stosować inne państwa niż to, które zostało bezpośrednio pokrzywdzone?

Wydaje się że w przypadku:

1. naruszenia przez państwo zobowiązania międzynarodowego o charakterze ERGA OMNES

2. naruszenia na szeroką skale praw człowieka

pozostałe państwa upoważnione są do stosowania represaliów.

Nie można zaprzeczyć, że np. akty ludobójstwa podjęte w granicach danego państwa co do zasady nie naruszają bezpośrednio interesów innych członków społeczności międzynarodowej. Wydaje się jednak, że tego rodzaju naruszenia prawa gwałcą powszechne poczucie sprawiedliwości. Stosowanie represaliów w takich przypadkach wydaje się być uzasadnione.

Rozporządzenie wykonawcze z dnia 13 października 2006 roku

(Blocking Property of and Prohibiting Transactions with the Government of Sudan)

Rozporządzenie podpisane zostało przez prezydenta G.W. Bush'a w związku z poważnymi naruszeniami praw człowieka w prowincji Darfur (południowy Sudan). Na jego podstawie m. in. wszelkie przedmioty własności rządu sudańskiego znajdujące się na terytorium Stanów Zjednoczonych zostają zajęte z tym skutkiem, że nie mogą zostać np. sprzedane, wyeksportowane, czy w inny sposób stać się przedmiotem obrotu.

„Except to the extent provided in section 203(b) of IEEPA (50 U.S.C. 1702(b)) or in regulations, orders, directives, or licenses that may be issued pursuant to this order, all property and interests in property of the Government of Sudan that are in the United States, that hereafter come within the United States, or that are or hereafter come within the possession or control of United States persons, including their overseas branches, are blocked and may not be transferred, paid, exported, withdrawn, or otherwise dealt in”.

Sprawa agresji Iraku na Kuwejt, 1990 rok

Po agresji Iraku na Kuwejt USA i członkowie Wspólnoty Europejskiej (jeszcze przed nałożeniem sankcji przez RB) podjęły decyzję o zamrożeniu irackich kont w bankach posiadających siedziby na ich terytoriach.

Ad2) Retorsje- to środki odwetowe polegające na działaniu nieprzyjaznym, ale z istoty swej zgodnym z prawem

międzynarodowym.

Stanowią one odpowiedź na:

• naruszenie prawa międzynarodowego przez inne państwo, bądź

• postępowanie innego państwa, które prawa nie narusza ale jest nieprzyjazne, dyskryminujące bądź szykanujące.

Sprawa p. Marka Bućko, 2005 rok

W maju 2005 roku rząd Republiki Białorusi uznał za persona non grata radcę ambasady RP w Mińsku p. Marka Bućko; zakomunikował przy tym, że p. Bućko powinien opuścić terytorium Białorusi w ciągu miesiąca.

Zauważmy, że prawo międzynarodowe pozwala państwu przyjmującemu zażądać, by obcy dyplomata opuścił jego terytorium, niezależnie od tego, jakie są rzeczywiste przyczyny takiego żądania. Z drugiej strony nie można zaprzeczyć (zważywszy na kontekst sprawy, a szczególnie na to, że p. Bućko nie postawiono żadnych konkretnych zarzutów w związku z jego działalnością na rzecz Związku Polaków na Białorusi), że decyzja władz białoruskich stanowiła akt nieprzyjazny wobec Polski.

Wydaje się, że gdyby Polska podjęła decyzję o uznaniu za persona non grata jednego z dyplomatów białoruskich w Polsce, środek taki stanowiłby klasyczny przykład retorsji.

Warunki legalności retorsji:

• akt retorsji powinien być proporcjonalny do jego przyczyny

• działanie retorsyjne powinno skończyć się natychmiast po tym jak ustało działanie będące jego przyczyną.

Czy retorsje mogą być stosowane przez inne państwa niż to, które zostało bezpośrednio pokrzywdzone?

W praktyce retorsje stosowane są także przez państwa, których interes nie został bezpośrednio naruszony, lecz które wskazują że naruszony został interes społeczności międzynarodowej jako całości.

Retorsje przeciwko Białorusi

We wrześniu i grudniu 2004 roku UE podjęła decyzję o zakazie wjazdu na terytoria państw członkowskich osób odpowiedzialnych za zaniedbania w śledztwach dotyczących zaginięcia członków opozycji białoruskiej (nie można wykluczyć, że zostali oni zlikwidowani przez osoby działające z polecenia władz białoruskich), a także osób odpowiedzialnych za dopuszczenie do nadużyć w czasie wyborów parlamentarnych.

Dnia 20 października 2004 roku prezydent Stanów Zjednoczonych podpisał Belarus Democracy Act - ustawę, która stanowić ma podstawę do:

- finansowania niezależnych rozgłośni radiowych nadających w języku białoruskim,

- nieudzielania pożyczek, czy gwarancji kredytowych rządowi białoruskiemu.

2. Środki nie polegające na użyciu siły zbrojnej nakładane przez RB na podstawie art. 41 Karty NZ

Art. 41 Karty Narodów Zjednoczonych

„Rada Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom, oraz może zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich zarządzeń. Mogą one polegać [przykładowo] na:

- zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych i środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich,

powietrznych, pocztowych, telegraficznych, radiowych i innych, oraz na

- zerwaniu stosunków dyplomatycznych”.

Embargo na stosunki handlowe z Federalną Republiką Jugosławii (1992 rok)

Decyzja Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie nałożenia embarga na stosunki handlowe z FRJ znalazła swoje odzwierciedlenie w polskim porządku prawnym:

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 1992 roku w sprawie zakazu obrotu towarowego z Federalną Republiką Jugosławii (Serbią i Czarnogórą) - Dz.U.92.54.255

„W związku z rezolucjami Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych Nr 752 z dnia 15 maja 1992 r., Nr 757 z dnia 30 maja 1992 r., Nr 758 z dnia 8 czerwca 1992 r. i Nr 760 z dnia 18 czerwca 1992 r. w sprawie środków podjętych wobec władz Federalnej Republiki Jugosławii oraz na podstawie art. 9 pkt 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r.- Prawo celne (Dz. U. Nr 75, poz. 445, z 1991 r. Nr 60, poz. 253, Nr 73, poz. 320 i Nr 100, poz. 442 oraz z 1992 r. Nr 21, poz. 85) zarządza się, co następuje:

§ 1. Ustanawia się zakaz:

1. przywozu do Rzeczypospolitej Polskiej towarów i produktów wyprodukowanych albo pochodzących z

Federalnej Republiki Jugosławii (Serbii i Czarnogóry), wywiezionych z niej po dniu 30 maja 1992 r.,

2. wywozu z Rzeczypospolitej Polskiej do Federalnej Republiki Jugosławii (Serbii i Czarnogóry) towarów i

produktów wyprodukowanych albo pochodzących z Rzeczypospolitej Polskiej, z wyjątkiem:

a) artykułów ściśle medycznych,

b) artykułów spożywczych,

c) towarów i produktów zaspokajających niezbędne potrzeby humanitarne.

§ 2. Na wywóz towarów i produktów, o których mowa w § 1 pkt 2 lit. a)-c), jest wymagane pozwolenie wywozu.

Rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 1701 z 2006 roku

W związku z eskalacją konfliktu w Libanie (związaną bezpośrednio z atakami członków organizacji Hezbollah przeciwko izraelskim siłom zbrojnym) Rada Bezpieczeństwa podjęła decyzję o zakazie dostarczania jakimkolwiek podmiotom i jednostkom na terytorium Libanu broni, amunicji, oraz innego sprzętu wojskowego.

[Security Council] Decides further that all States shall take the necessary measures to prevent, by their nationals or from their territories or using their flag vessels or aircraft:

• The sale or supply to any entity or individual in Lebanon of arms and related materiel of all types, including weapons and ammunition, military vehicles and equipment, paramilitary equipment, and spare parts for the aforementioned, whether or not originating in their territories; and

• The provision to any entity or individual in Lebanon of any technical training or assistance related to the provision, manufacture, maintenance or use of the items listed in subparagraph (a) above;

except that these prohibitions shall not apply to arms, related material, training or

assistance authorized

W praktyce RB ustanawiane są także za zgodą zainteresowanego państwa specjalne komisje śledcze do badania okoliczności spraw mających znaczenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Rezolucja nr 1595 z 2005 roku

Komisja została ustanowiona, za zgodą Libanu, dla zbadania okoliczności śmierci w zamachu terrorystycznym byłego premiera Libanu Rafiq'a Hariri. Komisja stwierdziła, że w organizację zamachu zamieszani byli wysocy urzędnicy służb bezpieczeństwa Syrii i Libanu. Na podstawie rezolucji 1636 z dnia 31 października 2005 roku RB wezwała państwa członkowskie do: nie wpuszczania na ich terytoria wskazanych osób podejrzewanych o zorganizowanie zamachu, oraz do zamrożenia ich rachunków bankowych.

Na podstawie rezolucji RB ONZ nr 1664 (2006r.) Sekretarz Generalny ONZ rozpoczął (latem 2006 roku) negocjacje z rządem Libanu w przedmiocie powołania trybunału międzynarodowego, przed którym postawione miały być osoby podejrzane o dokonanie zamachu na premiera Hariri oraz sprawcy innych podobnych czynów, popełnionych między październikiem 2004 a grudniem 2005 roku.

W latach 90 XXw. Powszechne stało się stosowanie tzw. sankcji kierunkowych które w literaturze przedmiotu określane są jako smart sanctions. Ich istotę stanowi takie dobranie środków by uderzyły one w źródło problemu, nie wpływając jednocześnie niekorzystnie na sytuację osób postronnych albo wymagających szczególnej ochrony.

Rezolucja RB ONZ nr 1572 z dnia 15 listopada 2004 roku

Wezwano w niej wszystkie państwa do tego, by nie udzielały tranzytu osobom wskazanym przez specjalny komitet RB ONZ, jako przyczyniające się do destabilizacji na Wybrzeżu Kości Słoniowej.

Rezolucja RB ONZ nr 1333 z dnia 19 grudnia 2000 roku

Wezwano w niej wszystkie państwa do „bezzwłocznego zamrożenia środków finansowych należących do Usamy bin Ladena oraz osób i innych podmiotów z nim związanych [...], oraz do zapewnienia, że żadne z tych środków nie będą udostępnione [...] Usamie bin Ladenowi, jego współpracownikom bądź podmiotom z nim związanym, włączając w to organizację Al-Qaeda”.

Decyzja o nałożeniu sankcji na podstawie art. 41 jest wiążąca w stosunku do członków ONZ, a głosowanie nad przyjęciem takiej decyzji odbywa się w takim samym trybie jak w decyzjach zawartych w art. 42.

---