Rola kapitałów obcych w przedsiębiorstwie
Przedsiębiorstwo i cele tworzenia jego kapitału
Gospodarowanie finansami przedsiębiorstwa jest mechanizmem ciągłego przekształcania się środków finansowych, gromadzenia przychodów i dochodów, realizacji wydatków. Podczas tego procesu następuje szereg działań związanych z ich rozliczaniem. Do tych procesów należą m.in.: czynności o charakterze przedmiotowym: związane z pozyskiwaniem kapitałów własnych i obcych, realizowane na podstawie prowadzonego rachunku opłacalności i dostępności źródeł finansowania, wydatki przeznaczone na inwestycje o charakterze rzeczowym i finansowym, zakup surowców, wypłaty wynagrodzeń pracowników, świadczenia podatkowe i quasi-podatkowe. Powinno się również dodać procesy, zgodne z kryterium podmiotowym, rozliczeń z pracownikami, odbiorcami, dostawcami, instytucjami ubezpieczeniowymi, bankami, budżetami oraz giełdą papierów wartościowych.
Prowadzenie gospodarki obejmuje, poza uzyskiwaniem i wydatkowaniem, prognozowanie działań związanych z przyszłością w długim i krótkim okresie, ich analizę i na końcu ocenę w celu kształtowania decyzji związanych z przyszłością danej jednostki gospodarczej.
W obecnych warunkach, wyrażających się głównie liberalizacją gospodarki, większym jej otwarciu, powstaniu, funkcjonowaniu i rozwoju inwestycji oraz instrumentów rynku finansowego, zmianie zasad ustalania kursów walut i w szczególności dostawaniu rozwiązań prawnych dotyczących różnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego do obowiązujących w krajach UE, nie trudno zauważyć, że procesy gromadzenia zasobów pieniężnych i ich wydatkowania na inwestycje rzeczowe lub finansowe są od siebie wzajemnie zależne. Wszystkie te działania podejmowane są w konkretnych celach.
Każde przedsiębiorstwo funkcjonujące w podobnym otoczeniu zewnętrznym ma odmienne możliwości oddziaływania na instrumenty płynące z tego otoczenia. W zależności od organizacji przedsiębiorstwa oraz od jej pozycji i sytuacji finansowej, można powiedzieć, że każda firma chce osiągnąć cele różnie określane, zróżnicowane pod względem ich zakresu i rodzaju.
Istotną kwestią przy ustalaniu celu przedsiębiorstwa jest forma własności organizacyjno-prawna. Dla małego przedsiębiorstwa celem jest otrzymanie nadwyżki środków pieniężnych służącej do pokrycia potrzeb konsumpcyjnych właściciela, ewentualnie pokrycie potrzeb rozwojowych. Nadwyżka jest również celem spółek akcyjnych, gdyż zagwarantuje to w przyszłości wypłacanie satysfakcjonujących dywidend akcjonariuszom. Jednakże w obecnej gospodarce właściciele akcji często rezygnują z wypłacania dywidend, kierując się motywem rozwojowym. Innym celem spółek akcyjnych jest wzrost rynkowej wartości akcji. Jeżeli jednostka dowiedzie efektywnego inwestowania nagromadzonych środków pieniężnych, co pokaże zwykle wzrost zysku, nastąpi wzrost ceny jego akcji na rynku finansowym. Natomiast celem w przedsiębiorstwach państwowych jest wypracowanie nadwyżki, zapewniającej wysokie nie opodatkowane dochody budżetowi. W praktyce polskie przedsiębiorstwa stawiają na zysk, jeśli od niego zależą wynagrodzenia, Jak również dochód, czyli zysk + wynagrodzenia pracownicze. Na wybór celu, jaki przedsiębiorstwo zamierza zrealizować ma wpływ również wielkość, odzwierciedlona w wartości jego majątku, rozmiar prowadzonej działalności, liczba zatrudnionych oraz sytuacja wewnątrz przedsiębiorstwa. Każdy cel, jaki postawi sobie firma ma związek z pozyskiwaniem kapitału. Firmy potrzebują kapitału, którego efektywne wykorzystanie wpłynie w przyszłości na rozwój danego przedsiębiorstwa.
Na procesy związane z pozyskiwanie i alokacją kapitału oraz osiąganiem zaplanowanych celów wpływa wiele czynników. Ich wpływ na poszczególne przedsiębiorstwa jest zróżnicowany w zależności między innymi od formy prawnej przedsiębiorstwa, wypracowanej pozycji na rynku i sytuacji finansowej, przynależności do sektora własności, czy też rodzaju i rozmiarów prowadzonej działalności. Są to czynniki tworzone przez przedsiębiorstwo określające możliwość pozyskania kapitału i noszą miano czynników wewnętrznych.
Na przedsiębiorstwo oddziaływają również czynniki zewnętrzne, do których zaliczamy czynniki makrootoczenia oraz otoczenia konkurencyjności. Czynniki ekonomiczne są elementem otoczenia makroekonomicznego i odzwierciedlają stan gospodarki za pomocą konkretnych wielkości ekonomicznych i wskaźników. Najważniejsze z nich to:
stopa wzrostu gospodarczego
stopa inflacji
stopa procentowa
stopa bezrobocia
udział eksportu w sprzedaży ogółem
relacje między eksportem i importem, deficytem budżetowym i PKB
zmiany kursów walut
Korzystne kształtowanie się tych wskaźników z jednej strony stanowi dobrą bazę powstania i rozwoju przedsiębiorstw, z drugiej strony zaś przedsiębiorstwa, wykorzystując koniunkturę, przyczyniają się do dalszego wzrostu gospodarczego.
Pewne znaczenie w procesie zaopatrywania przedsiębiorstw w kapitał mają również czynniki polityczne oraz czynniki prawne. Procesy gospodarcze oraz ich rozwój uzależnione są od sytemu politycznego, co może wpływać na rodzaj i zakres uzyskiwanej pomocy gospodarczej. W warunkach normalnej współpracy z innymi krajami, kiedy nie występują bariery polityczne, dąży się do znoszenia ograniczeń podatkowych, celnych i innych. Przyczyną ich okresowego stosowania jest konieczność dostosowania krajowych rozwiązań legislacyjnych w różnych dziedzinach do wymogów obowiązujących w innych krajach lub organizacji zrzeszających dane kraje.
Optymalnym i najbardziej odpowiednim jednak sposobem wyrażenia celów przedsiębiorstw jest ich określenie w ujęciu wartościowym. Mogą mieć różną formułę i treść ekonomiczną, jednak związane są najczęściej z kategorią zysku.
W finansowaniu bieżącej i inwestycyjnej działalności, a w konsekwencji majątku istotny jest udział kapitałów obcych. Przedsiębiorstwa mogą je pozyskiwać za pomocą instrumentów rynku finansowego, rynku towarowego oraz przez korzystanie ze szczególnych form finansowania. Możliwości pozyskiwania kapitałów obcych jest zależne od wielu czynników, do których zaliczamy dostępność kapitału dla poszczególnych form prawnych przedsiębiorstw, sytuacji finansowej, która określana jest za pomocą wskaźników płynności, zyskowności czy zdolności kredytowej. Oczywiste jest, że największą dostępność do kapitału z zewnątrz mają spółki wykazujące dobre wyniki finansowe, których akcje są notowane na giełdzie papierów wartościowych.
Realizacja celów wytyczonych przez firmę w zakresie zarządzania kapitałami wymaga zrealizowania określonych zadań:
określenia tempa wzrostu i rozmiarów firmy,
wyznaczenia optymalnej struktury aktywów,
ustalenie optymalnej struktury pasywów, a więc kombinacji kapitałów własnych i obcych jako źródeł finansowania aktywów.
Do prowadzenia działalności firma potrzebuje środków materialnych, odzwierciedlonych w aktywach bilansu, które trzeba w jakiś sposób sfinansować. Potrzebny jest więc kapitał, na który może się składać kapitał własny i obcy.
Planowanie strategiczne obejmuje decyzje co i dla kogo produkować. W jego ramach niezbędne jest rozstrzygnięcie rozmiarów niezbędnych zasobów i sposobów ich pozyskania. Należy się zastanowić skąd i na jakich warunkach firma jest w stanie pozyskać środki finansowe niezbędne do realizacji zaplanowanych inwestycji.
Jednakże możliwości pozyskiwania kapitałów obcych uzależnione jest od:
możliwości zwiększania kapitałów własnych,
sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, uzyskiwanej efektywności i płynności finansowej,
kosztu kapitału i możliwości wykorzystania pozytywnego efektu dźwigni finansowej,
zakresu odpowiedzialności wobec wierzycieli i możliwości zabezpieczenia długu,
opinii o przedsiębiorstwie w dotychczasowej współpracy z wierzycielami,
istniejącej konkurencji między bankami,
wielkości przedsiębiorstwa i struktury jego aktywów,
rodzaju działalności i związanego z nim ryzyka,
ogólnej sytuacji gospodarczej, inflacji, polityki banku centralnego oraz fiskalnej państwa,
istnienia i rozwoju rynku finansowego i jego segmentów.
Przedsiębiorstwo jest samo w stanie w mniejszym lub większej liczbie i o różnej skuteczności oddziaływania kreować czynniki wpływające na możliwości pozyskiwania kapitału.
Struktura kapitału w przedsiębiorstwie a struktura pasywów
Celem działania każdego przedsiębiorstwa działającego na rynku jest głównie maksymalizacja jego wartości rynkowej, czyli maksymalizacja dochodów właścicieli firmy. Jednostki gospodarcze osiągają ten cel, podejmując właściwe decyzje inwestycyjne i finansowe.
Geneza pojęcia „kapitał” sięga czasów starożytnego Rzymu, gdzie oznaczało ono „sumę będącą przedmiotem pożyczki”. Twórcą teorii kapitału uważany jest F. Quesnasy, który wprowadził pojęcie kapitału jako bogactwa zebranego uprzednio w celu podejścia dalszej produkcji.
Kapitał stanowi jedną z najbardziej wieloznacznych kategorii, wokół której w przeszłości toczyło się wiele sporów związanych z jej interpretacją. Współcześnie pojęcie kapitału w ujęciu makroekonomicznym i mikroekonomicznym odnoszone jest do gospodarki narodowej lub do przedsiębiorstwa. Kapitał jest ogólną kategorią obejmującą zjawiska ekonomiczne, a mianowicie kapitał rzeczowy (realny), kapitał pieniężny (finansowy) oraz kapitał ludzki. Przez kapitał rzeczowy rozumie się technologiczne zdeterminowaną ilość dóbr, które posłużą do produkcji innych dóbr. Natomiast kapitał finansowy rozumiany jest jako suma środków finansowych przeznaczona na inwestycje. Ogólne pojęcie kapitału stosowane w naukach ekonomicznych bez wyraźnego sprecyzowania, o jaki kapitał chodzi, najczęściej odnosi się do kapitału finansowego i wyraża sumę środków pieniężnych przeznaczonych na inwestycję.
Tworzenie się kapitału finansowego jest procesem pozyskiwania kapitału, czyli finansowania przedsiębiorstwa. Środki pieniężne pozyskane na cele inwestycyjne przeznaczane są na nabycie ziemi, budynków, maszyn i urządzeń, zapasów towarowych oraz ewentualnych udziałów w innych przedsiębiorstwach i na bieżące wydatki przedsiębiorstwa. W wyniku inwestycji z kapitału finansowego jednostka otrzymuje określoną sumę czynników produkcji, które służą wytwarzaniu produktów i usług. Ich sprzedaż powoduje dopływ środków finansowych do przedsiębiorstwa. Gospodarkę przedsiębiorstw można przedstawić jako proces ciągłego przekształcania kapitału finansowego w kapitał rzeczowy i na odwrót.
Przedsiębiorstwa posiadają aktywa, czyli majątek trwały oraz majątek obrotowy niezbędne do prowadzenia działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. Do sfinansowania poszczególnych składników majątku, przedsiębiorstwo musi pozyskać odpowiedni kapitał.
Zasoby finansowe powierzone przedsiębiorstwu przez jego właścicieli oraz wierzycieli dzielimy na dwie podstawowe grupy:
kapitał własny (fundusze własne),
kapitał obcy, czyli dług przedsiębiorstwa.
W literaturze finansowej pojęcia kapitał oraz aktywa przedsiębiorstwa są często utożsamiane ze sobą. Wynika to z faktu, że kapitał zainwestowany w przedsiębiorstwie, stanowi majątek przedsiębiorstwa, czyli jego aktywa. Zaangażowane środki pieniężne przez właścicieli bądź wierzycieli są wymienialne na różnego rodzaju aktywa rzeczowe: materialne i niematerialne oraz aktywa finansowe potrzebne w działalności jednostki gospodarczej.
Pasywa, kapitały (fundusze) finansujące działalność inwestycyjną i operacyjna przedsiębiorstwa, dzielą się na zobowiązania bieżące, krótkoterminowe, zobowiązania długoterminowe oraz kapitał własny. Strukturę kapitałów w przedsiębiorstwie przedstawia poniższy rysunek 1.1.
AKTYWA PASYWA
Aktywa obrotowe |
Kapitał obcy |
Zobowiązania krótkoterminowe
|
Kapitał krótkoterminowy |
|
|
Zobowiązania długoterminowe |
Kapitał stały długoterminowy |
Rzeczowy majątek trwały |
|
|
|
|
Kapitał własny |
|
|
Rysunek 1.1. Ogólna struktura majątku i kapitału firmy
Źródło: J Partyka, Zarządzanie majątkiem obrotowym w firmie, PWE Warszawa 1993, s 29
Kapitał obcy w przedsiębiorstwie można podzielić na dwie grupy
Zobowiązania krótkoterminowe, do których zaliczmy
pożyczki, obligacje i inne papiery wartościowe,
kredyty bankowe,
zaliczki otrzymane na poczet dostaw,
zobowiązania z tytułu dostaw i usług,
zobowiązania wekslowe
zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych,
zobowiązania wewnątrz zakładowe, pozostałe zobowiązania krótkoterminowe,
Zobowiązania długoterminowe, w których ujmujemy:
długoterminowe pożyczki, obligacje i inne papiery wartościowe,
długoterminowe kredyty bankowe,
pozostałe zobowiązania długoterminowe.
Na strukturę kapitałów w przedsiębiorstwie mają wpływ czynniki, do których zaliczamy:
efektywność osiągana przez przedsiębiorstwo,
planowane tempo rozwoju,
skłonność zarządzających do ryzyka
koszt kapitału uzyskiwanych ze źródeł zewnętrznych i wewnętrznych za pomocą różnych instrumentów rynku finansowego,
przedmiot działania przedsiębiorstwa,
stan gospodarki, rynku finansowego oraz jego segmentów.
Efektywność osiągana przez jednostkę gospodarczą ma wpływ na poziom zaangażowanego kapitału obcego. Przedsiębiorstwo, które wypracuje wysoki zysk w stosunku do zaangażowanego kapitału nie powinno mieć trudności w pozyskaniu dodatkowych środków finansowych. Natomiast dla przedsiębiorstw wykazujących niską efektywność gospodarowania kapitał obcy bywa trudniej dostępny. Formy pozyskania kapitału zależą w dużej mierze od sprawnie działającego rynku finansowego i jego segmentów. Sytuacja w gospodarce, w tym także finansowa przedsiębiorstw, realizowana polityka fiskalna państwa oraz polityka systemu bankowego wpływają na koszt kapitału. Kształtuje on się różnie. W zależności od relacji między podażą kapitału a popytem na ten kapitał, a także od tego czy kapitał obcy jest on angażowany na czas określony, długoterminowy czy krótkoterminowy.
Cechy i funkcje kapitałów obcych w przedsiębiorstwie.
Do wykonania swoich zadań przedsiębiorstwa potrzebują kapitału w określonej wysokości i formie. W praktyce wiele firm wykorzystuje kapitał obcy do pokrywania swoich wydatków bieżących i rozwojowych. W przedsiębiorstwach funkcjonujących bez większych zakłóceń ze spłatą jednych zobowiązań łączy się zaciąganie innych. Zatem jednostki gospodarcze wykazujące wymagalną zdolność kredytową, dostateczną płynnością finansową oraz uznane za solidnego dłużnika, nie powinny mieć większych problemów z uzyskaniem kapitału obcego. W takiej sytuacji kapitał obcy jest dogodnym źródłem finansowania i w związku z tym występuje z reguły stale w przedsiębiorstwie. Zmienia się jego wysokość i struktura.
Kapitał obcy odznacza się następującymi zaletami:
stanowi elastyczne źródło finansowania,
umożliwia podjęcie i realizacją przedsięwzięć przekraczających własne możliwości finansowe przedsiębiorstwa,
jego wykorzystanie może wpływać na obniżenie obciążeń podatkowych oraz wzrostu rentowności kapitału własnego,
wierzyciel, z reguły, nie ma prawa głosu przy podejmowaniu decyzji w przedsiębiorstwie,
umożliwia kształtowanie optymalnej struktury kapitału.
Ważną cechą kapitału obcego jest to, że mimo braku środków własnych przedsiębiorstwo, może podjąć się realizacji przedsięwzięć na szeroką skalę, a wierzyciel z reguły nie ma prawa głosu przy podejmowaniu decyzji w przedsiębiorstwie. Angażowanie kapitału obcego może być również korzystne ze względu na obciążenia podatkowe. Jeśli odsetki z tytułu pozyskania kapitału obcego są zaliczane do kosztów uzyskania przychodów, to zmniejszając podstawę opodatkowania obniżają kwotę podatku dochodowego. Kapitał obcy przyczynia się również do wykorzystania tak zwanego efektu dźwigni finansowej. Pozytywny efekt dźwigni będzie oznaczał wzrost rentowności - zyskowności, kapitału własnego w wyniku angażowanego kapitały obcego.
Negatywne skutki angażowania kapitału obcego polegają głównie na tym, że:
jest on oddawany do dyspozycji danego przedsiębiorstwa na określony czas, po którym podlega zwrotowi,
wierzyciele mają prawo do odsetek,
uzyskanie kapitału wymaga często zabezpieczenia lub gwarancji,
wierzycie, przy uzyskaniu kapitału obcego, mogą się domagać gwarancji, zapewniających realną wartość pożyczonego kapitału,
wraz ze wzrostem zadłużenia przedsiębiorstwa rośnie, z reguły, ryzyko i koszt kapitału obcego,
wysoki stopień zadłużenia może prowadzić nawet do przyznania pewnych uprawnień wierzycielom,
w przypadku likwidacji przedsiębiorstwa wierzyciele są zaspokajania przed właścicielami.
Za cechę główną kapitału obcego należy uznać to, że jest on oddawany do dyspozycji przedsiębiorstwa przez jego wierzyciela tylko na określony czas, po którego upływie musi być zwrócony. Istnieją dwa ograniczenia
kapitał obcy pociąga za sobą określone i uzgodnione wcześniej koszty (oprocentowanie),
nie może wykorzystać uzyskanego kapitału w innym celu niż był on ustalony w umowie z wierzycielem,
Obce źródła finansowania, na przykład w postaci kredytów, pociągają za sobą konieczność udzielania wierzycielowi prawa do kontroli przedsiębiorstwa, aby mógł on ustalić wielkość ryzyka z jego funkcjonowaniem. Zazwyczaj prawo kontroli ogranicza się do wglądu w dokumentację przedsiębiorstwa i oceny jego bieżącej i przyszłej wypłacalności, co w konsekwencji pozwala ocenić jego stan ekonomiczny i ryzyko spłaty powierzonego kapitału w uzgodnionym czasie wraz z jego oprocentowaniem.
Wierzyciel może, ale nie musi uwzględniać sytuacji trudności finansowych dłużnika. Niezależnie od tego czy dłużnik osiąga zysk czy stratę, oczekuje zwrotu kapitału wraz z należnymi odsetkami. Bank, który najczęściej występuje jako wierzyciel, udzielając kredytu czy pożyczki, zapewnia sobie gwarancję umożliwiające mu odzyskanie pożyczonego kapitału. A ponadto wierzyciel może sobie zażądać zabezpieczenia dla pożyczonego kapitału.
Negatywną cecha kapitału obcego jest wzrost jego ceny w miarę wzrostu zadłużenia się przedsiębiorstwa. Im wyższy współczynnik długu, tym większe ryzyko działalności, które z kolei wpływa na koszt kapitału obcego. Rosnący koszt kapitału obcego zmniejsza pozytywny efekt dźwigni finansowej. Wierzyciel może uzyskać większe uprawnienia w kontroli danego przedsiębiorstwa, jeżeli wzrasta stopień zadłużenia, zwiększa się suma pożyczonego kapitału, wzrasta ryzyko i maleje rentowność kapitału ogółem. W przypadku likwidacji lub ogłoszenia upadłości firmy roszczenia wierzyciela są regulowane przed innymi roszczeniami, np. współwłaścicieli.
Kapitał obcy w przedsiębiorstwie może pełnić następujące funkcje:
funkcję gwaranta spłaty zobowiązań przedsiębiorstwa wobec wierzycieli w drugiej kolejności po kapitale własnym,
funkcję roboczą.
W pierwszej funkcji, jaką jest funkcja gwaranta, kapitał obcy pociągany jest do odpowiedzialności finansowej w drugiej kolejności, a mianowicie po kapitale własnym, tj. dopiero wtedy, gdy na pokrycie zobowiązań wobec wierzycieli zużyta jest całość kapitału własnego przedsiębiorstwa. Kapitał obcy w przedsiębiorstwie jest objęty ochroną ustawodawcy, co oznacza, że straty finansowe zmniejszają najpierw kapitał własny do granic jego całkowitego wykorzystania a dopiero później kapitał obcy.
Natomiast funkcję roboczą pełni zarówno kapitał własny jak i obcy. Polega ona na tym, że kapitał stanowi źródło finansowania podejmowanych przez przedsiębiorstwo zadań, których rezultatem powinna być nadwyżka przychodów nad kosztami. Zaangażowany kapitał „pracuje”, przynosząc korzyści zarówno przedsiębiorstwu, jak i wierzycielom. Ponieważ kapitał obcy jest odstępowany na konkretnych warunkach (dotyczy to głównie stopy procentowej uwzględniającej ryzyko i okresy angażowania kapitału oraz formy zabezpieczenia) i w konkretnym celu, to dłużnicy posługują się powierzonym kapitałem, jak własnym. Przy takim założeniu przynajmniej część kapitału obcego zaangażowanego w przedsiębiorstwie stanowi, podobnie jak kapitał własny, stabilne źródło finansowania.
Funkcjonujące na rynku przedsiębiorstwa różnią się od siebie celem oraz przedmiotem działania, przynależnością do sektora własności, możliwości zaopatrywania się w kapitał pochodzący ze źródeł własnych i obcych. Każde z nich w inny sposób reagują na sygnały płynące z makrootoczenia i otoczenia konkurencyjnego. Ponadto, przedsiębiorstwa w mniejszym lub większym stopniu same kreują czynniki wpływające na zakres możliwości pozyskiwania kapitałów obcych. Finansowanie obce stanowi elastyczne źródło pozyskiwania kapitału, jednakże posiada swoją cenę, którą jest jego koszt w głównej mierze decydujący o wyborze źródeł pozyskiwania kapitałów obcych. W następnych rozdziałach przedstawię poszczególne formy zasilania przedsiębiorstwa ze źródeł obcych, na przykładzie rynku finansowego, rynku towarowego oraz szczególnych form pozyskiwania kapitału.
Finanse przedsiębiorstw, pod redakcją L. Szyszko, PWE Warszawa 2000, s. 19
J. Ickiewicz, Pozyskanie, koszt, i struktura kapitału w przedsiębiorstwie, SGH, Warszawa 2001, s.12
J. Gajdka, E. Walińska, Zarządzanie finansowe - teoria i praktyka, T-1, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1998, s. 20-23
R. Dobbins, W. Frąckowiak, S. F. Witt, Praktyczne zarządzanie kapitałami firmy, PAANPOL, Poznań 2001,s. 3-9
M. Jerzemowska, Kształtowanie struktury kapitału w spółce akcyjnej. PWN, Warszawa 1999, s. 13
T. Łuczka, Kapitał obcy w małym i dużym przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa, Poznań 2001r., s. 33
: A. Duliniec, Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, PWN Warszawa 2001, s. 14
Przekształciłam układ struktury bilansu według nowej ustawy o rachunkowości.
M. Sierpińska, D. Wędzki, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1999, s. 23
J. Ickiewicz, Pozyskanie..., op. cit. ,s. 39
Finanse przedsiębiorstw, pod redakcją L. Szyszko, PWE Warszawa 2000, s. 70
J. Ickiewicz, Pozyskanie... op. cit., s. 40
Finanse przedsiębiorstw, pod redakcją L. Szyszko, PWE Warszawa 2000, s. 71
T. Łuczka, Kapitał..., op. cit. s.40
J. Ickiewicz, Pozyskanie... op. cit., s. 42
T. Łuczka, Kapitał... op. cit., s. 51
Finanse przedsiębiorstw, op. cit., s. 73