Temat wsi polskiej w literaturze współczesnej.
Problem kultury ludowej, sytuacja wsi wobec rozwoju cywilizacji technicznej i urbanistycznej, przemiany świadomości chłopa -to częste motywy współczesnej literatury, podejmowane przez twórców różnych generacji i różnych artystycznych „orientacji”.
Do klasyki należy dziś opowiadanie Marii Dąbrowskiej „Na wsi wesele”, zawarte w tomie „Gwiazda zaranna” (1955). Utwór ten staje się obrazem polskiej wsi bezpośrednio po przeprowadzeniu reformy rolnej. Dwóm zagadnieniom poświęca autorka najwięcej uwagi: z niekłamanym entuzjazmem opisuje otrzymanie przez chłopów ziemi na własność oraz analizuje skomplikowane problemy kolektywizacji. Dąbrowska przeciwstawia się w opowiadaniu zbyt pośpiesznemu i gwałtownemu, na ogół przymusowemu łączeniu gospodarstw, zarazem jednak jest zafascynowana ideą spółdzielczości, „spólnoty”, jak określają to bohaterowie, chłopskich działań i prac.
Centralnym zagadnieniem „Na wsi wesele” staje się również sytuacja współczesnej kultury ludowej w jej zetknięciu z nową kulturą masową. Dąbrowska, różnicując warstwy stylistyczne opowiadania, wprowadza temat zagrożeń cywilizacji wiejskiej w nowych warunkach społeczno -ustrojowych. Pierwszą warstwę stylistyczną utworu stanowi autentyczna gwara (mazurska, mówią nią przedstawiciele „głuchej” wsi -Jasnotowie). Druga -to polszczyzna wiejska, już nie gwarowa, ale ukształtowana przez kontakt ze szkołą, miastem, cywilizacją urbanistyczną. Ostatnia warstwa stylistyczna „Na wsi wesele” -to mowa wychodźców (zwłaszcza młodego pokolenia), stanowiąca przemieszanie języków: wiejskiego, biurowego, gazetowego, politycznego (np. Maniuś Szatkowski). Śledząc więc przemiany współczesnej wsi, dostrzegając jej zdobycze, rozwój i postęp, zarazem jednak Dąbrowska odkrywa niebezpieczeństwa zaniku tradycyjnej, niepowtarzalnej kultury folklorystycznej.
Problem przemian współczesnej polskiej wsi dominuje również w opowiadaniach i powieściach Juliana Kawalca. Pisarza interesuje zwłaszcza zagadnienie przemian świadomości i mentalności chłopa bytującego w nowym środowisku, w miejskich, urbanistycznych warunkach. Na przykładzie dziejów Michała Topornego („Tańczący jastrząb”) Kawalec pokazuje cenę, jaką płaci bohater za społeczny awans: poczucie wyalienowania i braku własnego miejsca w świecie, poczucie osamotnienia i egzystencjalnej klęski.
Wspomnienie chłopskiego dzieciństwa, obraz konfliktu między etyką, światopoglądem ludowym a wartościami miejsko -cywilizacyjnymi powracają także w twórczości Tadeusza Nowaka. Przypomnijmy fragment wiersza „Jak się przed tobą wytłumaczę” z tomu „Prorocy już odchodzą” (1956):
Wciąż ni się zdaje, że już dawno jestem
tam, dokąd idę z podniesioną głową.
A przy mnie usta zaciska surowo
ojciec wpatrzony w miedzę pod butami
(...)
I cóż ma powiem? W oczy mu popatrzę,
schylę się nieco do rąk dostojeństwa,
A on pomyśli o miejskim teatrze,
gdzie ponoć uczą kłamliwej pokory
(...)
Jak się przed tobą, ojcze, wytłumaczę
z różańca, który po ziarnku gubiłem (...)
problem kultury ludowej nabiera specjalnego charakteru w prozie Nowaka. Jego powieść „A jak królem, a jak katem będziesz” kreśli wizję wsi, jako formy istnienia społecznego, podporządkowanego mitom plemiennym i środowiskowym.
Twórczość związaną z tematem wiejskim reprezentuje także pisarstwo Wiesława myśliwskiego: „Nagi sad” (1967), „Pałac”(1970). Jego najnowsza powieść „Kamień na kamieniu” (1984), przez krytykę porównywana z „Chłopami” Reymonta, staje się przejmującą opowieścią -epopeją o losach chłopskich na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat.