Układ nerwowy, zespół struktur w organizmie przewodzący impulsy w obrębie całego ciała oraz integrujący czynności innych układów. Podstawowym elementem strukturalnym układu nerwowego są komórki nerwowe - neurony. Układ nerwowy występujący u bezkręgowców jest już w dużym stopniu scentralizowany - składa się z mózgu i wzdłużnie położonego rdzenia kręgowego. Natomiast neurony i połączenia między nimi (synapsy) są w zasadzie identyczne z tymi występującymi u człowieka. U zwierząt wyższych układ nerwowy osiągnął wysoki stopień rozwoju i specjalizacji. Pod względem czynnościowym możemy go podzielić na: somatyczny układ nerwowy - odpowiedzialny za ruchy odruchowe i podlegające świadomości zwierzęcia oraz autonomiczny układ nerwowy - odpowiedzialny za czynności niezależne od woli (np.: ruchy oddechowe, praca serca). Obok tego podziału wyróżniamy też ośrodkowy (centralny) układ nerwowy - na który składają się mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy układ nerwowy, który tworzą nerwy odchodzące od mózgu (nerwy czaszkowe) i rdzenia kręgowego (nerw rdzeniowy), tworzące zwoje i sploty. Ewolucyjne zmiany układu nerwowego dotyczą przede wszystkim mózgu: w początkowych stadiach rozwoju powstaje jako pojedynczy pęcherzyk na końcu cewki nerwowej, później dzieli się na trzy odcinki: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie. Pęcherzyki mózgowe różnicują się następnie na: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i tyłomózgowie (most, rdzeń przedłużony). W toku ewolucji z kresomózgowia powstają półkule mózgowe i płaty węchowe, z międzymózgowia szyszynka, oko ciemieniowe, oko i przysadka mózgowa, a z móżdżku rozwija się błędnik czyli ucho wewnętrzne. U ryb wszystkie części mózgowia ułożone są liniowo, przodo- i międzymózgowie jest słabo rozwinięte. U płazów widoczny jest zaczątek rozwoju półkul mózgowych, natomiast u gadów widoczne są już dobrze rozwinięte półkule mózgowe i zaczątek kory mózgu. U ptaków wszystkie części mózgu dobrze rozwinięte za wyjątkiem międzymózgowia, charakterystyczny dalszy rozwój kory mózgowej, a u ssaków następuje już pełny rozwój wszystkich części mózgu, bardzo silnie rozwinięta kora mózgowa, osiągająca szczyt pofałdowania u człowieka. Autonomiczny układ nerwowy, układ wegetatywny (układ trzewny) układ nerwowy, zespół nerwów i zwojów nerwowych kręgowców częściowo niezależnych od ośrodkowego układu nerwowego. Czynnościowo jest on związany z narządami wegetatywnymi: unerwia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, płuca, nerki, serce i naczynia krwionośne, narządy rozrodcze, skórę i liczne gruczoły. Czynność neuronów autonomicznego układu nerwowego wymyka się spod kontroli wyższych ośrodków mózgowych, bądź jest od nich zależna w ograniczonym stopniu. Większość bodźców dociera tylko do zwojów układu autonomicznego, w których napływające informacje są przetwarzane na bodźce ruchowe. Autonomiczny układ nerwowy jest zbudowany z neuronów ruchowych i czuciowych. Składa się z dwóch części: współczulnego układu nerwowego, zwanego sympatycznym, oraz przywspółczulnego układu nerwowego, zwanego parasympatycznym. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu lub rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach układu autonomicznego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych. Są to włókna zazwojowe, docierające do narządów unerwionych przez układ autonomiczny. Układ sympatyczny, współczulny Kadłuby neuronów przedzwojowych układu współczulnego leżą u ssaków w piersiowo-lędźwiowym odcinku rdzenia kręgowego. Ich wypustki docierają do zwojów przykręgowych, połączonych gałęziami międzykręgowymi w parzysty pień współczulny. Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe dochodzące do unerwianych narządów są długie. Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np.: przyspieszają czynność serca i ruchy oddechów, zwężają naczynia krwionośne i podnoszą tym samym ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów. Funkcją układu współczulego jest zatem podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Układ ten odgrywa pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonale, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje na unerwiane narządy hamująco, z tym jednak, że pobudza pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów. Przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżenie się temperatury ciała, zwolnienie akcji serca itp. Układ parasympatyczny, przywspółczulny Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych. Kadłuby neuronów przedzwojowych układu przywspółczulnego leżą w mózgu oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Włókna części mózgowej wchodzą w skład kilku nerwów czaszkowych), a mianowicie: okruchowego (III), twarzowego (VII), językowo-gardłowego (IX) i błędnego (X). Głównym nerwem przywspółczulnym jest nerw błędny, którego gałąź brzuszna wysyła gałązki do przewodu pokarmowego, tchawicy, oskrzeli, płuc, serca, wątroby, trzustki, śledziony, nerek i innych. Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym jest tu acetylocholina. Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne. Natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu układów. Ośrodkowy układ nerwowy, część układ nerwowego składająca się z mózgu położonego w jamach czaszki i rdzenia kręgowego położonego w kanale kręgowym. Struktury te otoczone są oponami mózgowo-rdzeniowymi, pomiędzy którymi znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy. Część centralna jest ściśle związana z obwodowym układem nerwowym, dzięki któremu zawiaduje całym organizmem. Obwodowy układ nerwowy, część układu nerwowego kręgowców obejmującego nerwy i zwoje nerwowe. Zaliczamy tutaj parzyste nerwy mózgowe i rdzeniowe, które łączą wszystkie receptory i efektory z mózgiem i rdzeniem, zbudowane z wiązek neurytów i dendrytów. Układ obwodowy obejmuje jedynie ciała komórkowe neuronów czuciowych, które tworzą w pobliżu mózgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciała niektórych neuronów ruchowych układu autonomicznego. Odruch, refleks, reakcja przystosowawcza na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny zachodząca i kierowana przez układ nerwowy. Prosty i niezamierzony ruch mięśniowy lub czynność gruczołu wywołana specyficznym bodźcem wyzwalającym. Podłożem neurologicznym najprostszego odruchu jest czynność neuronów: doprowadzającego podniety (czuciowego) oraz łączącego i odprowadzającego (ruchowego). W rzeczywistości sprawa jest bardziej złożona, nawet w najprostszych odruchach. Anatomicznym podłożem odruchu jest łuk odruchowy.