Artur - syn Eleonory i Stomila, „młody człowiek, najwyżej dwudziestopięcioletni, prawidłowo
rozwinięty, dorodny i regularny"jest głównym bohaterem i motorem rozwoju akcji. Artur studiuje trzy fakultety, w tym medycynę i filozofię, poszerza więc wiedzę dotyczšcš człowieka: jego fizycznoœci i jego duchowoœci. Ten młody człowiek nie ma się przeciwko czemu zbuntować, gdyż pokolenie jego rodziców zniszczyło już wszelki normy i tradycje. Artur buntuje się więc przeciwko brakowi norm. Pragnie przywrócić dawny porzšdek. Z drugiej strony ma œwiadomoœć, że dšżenie do formy w jego wieku jest nienaturalne: „(...) nie mogę przecież być wcišż konformistš. Mam już swoje lata. Koledzy œmiejš się ze mnie". Artur nie godzi się na rozprzężenie panujšce w jego rodzinie, na to, że ojciec chodzi wiecznie w piżamie i nie reaguje na niewiernoœć swojej żony. Ma pretensje do matki, że zdradza Stomila z prostackim Edkiem. Bohater pragnie na nowo wtłoczyć inne postacie w tradycyjne role, jakie powinny one spełniać w rodzinie: matki, ojca, małżonków, babci. Jego bliscy sš jednak wyjštkowo oporni na te starania. Artur postanawia więc przywrócić porzšdek, bioršc formalny œlub ze swojš kuzynkš, Alš. Bohater wierzy, że rytualny gest przywróci porzšdek œwiata. Gdy okazuje się, że jest to niemożliwe, Artur będzie musiał zginšć. Zanim umrze zabity przez Edka, przekona się jeszcze, że tylko władza oparta na przemocy, panujšca nad życiem i œmierciš ludzkš może przynieœć pożšdane efekty. Tylko ona stwarza idealnš formę, ale równoczeœnie zagraża człowieczeństwu.
Eleonora - żona Stomila, matka Artura, kochanka Edka. Jest kobietš wyzwolonš, pozbawionš zasad. Należy do pokolenia, które przełamywało tradycję i obowišzujšce normy. W młodoœci fascynował jš Stomil, artysta z pasjš eksperymentatora. Teraz zdradza go z Edkiem, który jest dla Eleonory symbolem prostoty.
Stomil - ojciec Artura, artysta, ideolog buntu, przyczynił się do odrzucenia tradycji i norm. Jego żywiołem jest eksperyment i sztuka. Nie rozumie rozterek syna. Stomil z dawnego eksperymentatora, intelektualisty i buntownika zmienił się w bezwolnego, zdradzanego męża. Jego osobowoœciowy rozkład podkreœla porozpinany, niechlujny strój. Niezdolny do czynu i zmiany Stomil wierzy wcišż,-że sztuka może stać się podstawš nowego œwiata.
Eugenia - babcia Artura, „stara, ale czerstwa i ruchliwa, czasem tylko cierpi na starcze zapaœci". Nie przyjmuje tradycyjnej roli babci. Jej ulubionym zajęciem jest gra w karty. Za karę wysłana przez Artura na katafalk po dziadku, umiera w finale sztuki.
Eugeniusz - brat Eugenii. „Starszy pan, siwy, bardzo dobrze wychowany, w okularach oprawionych cienko i złoto, ale zaniedbany w stroju, zakurzony i nieœmiały". Eugeniusz wspiera Artura w walce o zasady, ale po jego œmierci staje po stronie Edka.
Edek - typowa postać z dramatów Mrożka, cham, przeciwieństwo inteligenta, „osobnik w najwyższym stopniu mętny i podejrzany ". Edek jest bezmyœlny, prostacki, wulgarny, „zwierzęcy", wyzbyty wszelkich form i norm, ale reprezentuje siłę, która w finale zwycięża.
Ala - kuzynka Artura, jego narzeczona. Młoda, osiemnastoletnia dziewczyna, wyzwolona, pozbawiona zasad obyczajowych. Myœli, że Artur żeni się z niš tylko dla formy, dlatego zdradza go z Edkiem. Wiadomoœć o zdradzie staje się Ÿródłem załamania
Artura i jednš z przyczyn jego œmierci.
TANGO JAKO PARODIA DRAMATU RODZINNEGO: Akcja Tanga to parodia typowego dramatu mieszczańskiego. Mrożek zachowuje klasycznš zasadę trzech jednoœci, a akcję umieszcza w mieszkaniu mieszczańskiej rodziny. Bohaterem czyni młodego człowieka, indywidualistę. W tradycyjnym dramacie mieszczańskim bohater buntuje się przeciwko ustalonym normom obyczajowym i stereotypom. Artur nie ma przeciwko czemu się buntować, gdyż pokolenie jego rodziców obaliło wszelkie zasady i normy. Bohater buntuje się więc przeciwko brakowi norm: „Czy ojciec nie rozumie, że odebraliœcie mi ostatniš szansę? Tak długo byliœcie antykonformistami, aż wreszcie upady ostatnie normy, przeciw którym można się jeszcze było buntować. Dla mnie nie zostawiliœcie już nic, nic! Brak norm stał się waszš normš. A ja mogę się buntować tylko przeciw wam, czyli przeciwko waszemu rozpasaniu" Schemat walki pokoleń został więc w dramacie Mrożka paradoksalnie odwrócony: Artur nie buntuje się przeciwko normom, ale przeciwko brakowi norm. To nie rodzice usiłujš wychować jego w imię konserwatyw nych ideałów, ale on stara się wychować swojš rodzinę, narzucajšc jej członkom pew
ne zachowania i karzšc za niewypełnienie ich (babcia jest wysyłana na katafalk, wujowi Eugeniuszowi Artur nakłada na głowę klatkę na ptaki).
ROZPAD RODZINY ARTURA: W rodzinie Artura wszystkie tradycyjne podziały i role uległy zatarciu. Rodzice nie wychowujš swojego syna w tradycyjny sposób, gdyż całe życie walczyli o to, aby konserwatywny sposób wychowania przestał obowišzy wać. Teraz nie rozumiejš pretensji Artura: „Gdybyœ żył w tamtych czasach - mówi Stomil do Artura - wiedziałbyœ, ile zrobiliœmy dla ciebie". Ale Artur chce, aby jego rodzice zaczęli wypełniać przypisane im role. Usiłuje skłonić matkę do pełnienia roli przykładnej żony, stojšcej na straży wartoœci rodzinnych. Kiedy dowiaduje się, że matka ma romans z Edkiem, zdaje sobie sprawę, że jego dotychczasowe metody wychowaw cze zawiodły. Ja nie chcę jeœć, ja chcę zapanować nad sytuacjš" wykrzykuje, by zaraz potem dodać zrezygnowanym tonem: „Teraz i tak wszystko jedno" Próba przywrócenia konserwatywnego porzšdku w rodzinie kończy się w pierwszym akcie totalnym fiaskiem. Potem Artur postanawia jednak podjšć jeszcze jednš próbę. Pragnie zmusić ojca, aby ukrócił zdrady swojej żony: „Ojciec ma rogi jak stšd do sufitu. l ojcu nie uda się teraz od tego wykręcić". Usiłuje popchnšć Stomila do dokonania krwawej zemsty na kochanku Eleonory. Sam chce zostać przykładnym mężem i ojcem rodziny, dlatego też pragnie przywrócić na nowo rangę ceremonii œlubu. Ma nadzieję, że ten krok odnowi porzšdek w rodzinie: „(...) wcišgnę ich w œlub, a œlub będzie taki, że nie będš mieli innego wyjœcia, jak tylko wzišć w nim udział na moich warunkach. Zrobię x nich orszak weselny i mój ojciec będzie się musiał nareszcie pozapinać". Akt drugi kończy się pozornym zwycięstwem Artura, zgodš Ali i rodziny na œlub. W trzecim akcie sytuacja ulega jednak odwróceniu. Artur pijany wraca do domu ze œwiadomoœciš, że œlub jest tylko ceremoniš („Co znaczy ta maskarada?"). Próba przywrócenia porzšdku w rodzinie kończy się fiaskiem.
ANALIZA SPOŁECZEŃSTWA I RELACJI MIĘDZYLUDZKICH: Analiza relacji wewnštrzrodzinnych jest dla Mrożka punktem wyjœcia do rozważań na temat współczesnej kultury i społeczeństwa w łatach po rewolucji obyczajowej. Pokolenie Stomila rzuciło wyzwanie skostniałym tradycjom i konserwatywnemu porzšdkowi społecznemu. Stomil w rozmowie z synem mówi: „Ty nie masz pojęcia, jak wtedy wyglšdało życie. Czy wiesz, ile trzeba było odwagi, żeby zatańczyć tango? Czy wiesz, że tylko nieliczne kobiety były upadłe? Że zachwycano się malarstwem naturalistycznym? Teatrem mieszczańskim (...) A przy jedzeniu nie wolno było trzymać łokci na stole". Stomil i Eleonora jako przedstawiciele swojego pokolenia rzucili wyzwanie całej kulturze i tradycji europejskiej. Eleonora wspomina: „Stomil pamiętasz, jak rozbijaliœmy tradycję? Posiadłeœ mnie w oczach mamy i papy, podczas premiery ŤTannhauserať, w pierwszym rzędzie foteli, na znak protestu ". Tytułowe tango, taniec pełen zmysłowoœci, jest symbolem wyzwolenia ludzkoœci z krępujšcych obyczajów oraz uwolnieniem biologicznoœci człowieka. Natura uwalnia się z okowów cywilizacji. Mrożek kontrastuje dwa wzorce społeczeństwa: tradycyjny -oparty na konwenansach, ten do którego pragnie powrócić Artur i nowoczesny - uznajšcy prawo jednostki do pełnej ekspresji. Ten drugi doprowadził do całkowitej anarchii, ten pierwszy jest tylko pustš formš. Artur pragnie wzmocnić więzy rodzinne, a tym samym przywrócić społeczeństwu konwencjonalny podział ról. Model życia prezentowany przez pokolenie jego rodziców uważa za
zgubny i bezwartoœciowy: „W tym domu panuje bezwład, entropia i anarchia" (entropia - miara nieokreœlonoœci, chaotycznoœci). Œwiat, który stworzyło pokolenie Stomila, stracił podstawy bytu i stałe punkty odniesienia w wartoœciach: „1 coœcie stworzyli? wyrzuca Artur rodzicom - Ten burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko dozwolone, gdzie nie ma ani zasad, ani wykroczeń? (...) To nie jest prawo. To jest moralny przymus do niemoralnoœci". Artur pragnie na nowo narzucić temu społeczeństwu normy poprzez ceremonię œlubu. Ale normy sš tylko pustym zwyczajem. Kiedy w III akcie rodzina pozuje do zdjęcia przed zepsutym aparatem, nie zrażony tym Eugeniusz tłumaczy, że to: „Dla zasady. Tak chce tradycja ť Artur dostrzega absurdalnoœć swoich zamiarów zbawienia całego społeczeństwa za pomocš narzucenia formy i dlatego rezygnuje ze œlubu. U Mrożka, podobnie jak u Gombrowicza, to co ma miejsce między ludŸmi, jest grš i konwencjš: „Zdawało mi się- mówi Stomil - że to międzyludzkie rzšdzi nami
KULTURA I NATURA: W Tangu Mrożek przeciwstawia kulturę naturze. Zwolennikiem praw natury jest Stomil, który buntował się przeciwko tradycji: „Przeklęte dziedzictwo wiekowej kultury. Wprawdzie zrobiliœmy już wiele, żeby się jej pozbyć, ale daleko nam jeszcze do naturalnoœci". Przeciwieństwem Stomila jest jego syn. Artur jest dzieckiem swojego pokolenia, jego młodoœć przypada na lata 60., czas, w którym nauka coraz częœciej sytuowała człowieka w obszarze natury, a jego zachowania społeczne motywowała biologiš. W tym kontekœcie znamienne sš studia Artura (filozofia i medycyna) . Artur rozdarty jest między kulturš a cielesnoœciš. W czasie spotkania z Alš budzi się w nim namiętnoœć, z której bardzo szybko się usprawiedliwia: „To była tylko lekcja (...) Nie zaprzeczam, że jako jednostka ulegam naturalnym impulsom. Ale ja znam wyższy cel!': Artur zaprzecza swojej cielesnoœci, boi się jej. Na wieœć o zdradzie Ali czuje się zraniony emocjonalnie, ale odczuwa także fizyczny wstręt do Edka. Niechęć do cielesnoœci przejawia się u bohatera nienagannym strojem. Ubiór jest konwencjš, formš, która broni człowieka przed biologiš. Dlatego bohater czuje takie obrzydzenie do porozpinanego ojca. Artur gardzi zwierzęcoœciš innych ludzi: „Ach, wy nie rozumiecie, wy, cielesne stworzenia, zajęte swoimi gruczołami, drżšce o nieœmiertelnoœć swojš. Ale ja rozumiem, ja! Ja jestem waszym odkupicielem, wy, bydło bezmyœlne. Ja się wznoszę ponad doczesnoœć, ja ogarniam was wszystkich, bo ja mam mózg, który wyzwolił się od wnętrznoœci. Ja!': Próbujšc rozumem walczyć z naturš, Artur ponosi klęskę.
OSTRZEŻENIE PRZED TOTALITARYZMEM
Jan Błoński za kluczowe dla zrozumienia idei Tanga zdanie uznał słowa Stomila: „Zdawało mi się, że to międzyludzkie rzšdzi nami i za to ludzkie mœci się zabijajšc nas. Ale widzę, że to tylko Edek': Międzyludzkie można interpretować jako formę, konwenanse, tradycję. Ludzkie to bunt Artura lub, według innych interpretacji, natura. W finale dramatu Stomil uœwiadamia sobie, że nie ma powrotu ani do natury, ani do konwencji, umowy, która zapoczštkowała istnienie cywilizacji i społeczeństwa. Przeciwko temu staje bowiem naga siła uosobiona przez Edka. Gdy Artur rezygnuje ze œlubu, œmierć babci uœwiadamia mu, że tylko władza nad ludzkim życiem i œmierciš daje
panowanie nad œwiatem: „Granice można
rzekroczyć. Czyœcie mnie tego nie uczyli? Władza nad życiem i œmierciš, co może mi dać większe panowanie? Odkrycie proste i genialne". Dlatego na sojusznika wybiera sobie Edka. Władza staje się dla niego nowš formš buntu: „Czy wladza nie jest także buntem? Buntem w formie porzšdku, buntem gary przeciwko dołom, wyższoœci przeciwko niższoœci?': Wieœć o zdradzie Ali wzbudza w nim nienawiœć do Edka. W starciu obu bohaterów wygrywa siła, czyli Edek, i odtšd on panuje nad sytuacjš. Edek to przemoc w czystej postaci, nie poparta żadnš ideologiš. Kiedy w finale Edek tańczy z Eugeniuszem argentyńskie tango La Cumparsita, nie stanowi to już przejawu buntu wobec tradycji, ale jest demonstracjš siły. Zebranym w salonie Edek zapowiada rzšdy „twardej ręki": „Teraz moja kolej. Wy będziecie mnie słuchać (...) A dlaczegóż by nie? Widzieliœcie, jaki mam cios. Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mnš dobrze, zobaczycie. ,%a jestem swój chłop. I pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być Edek dochodzi do władzy drogš zamachu stanu i obejmuje totalitarne rzšdy. Jego postać jest dowodem na to, że jedynš ideš, którš można stworzyć z niczego, jest władza. Edek, pozbawiony skrupułów, jest nieludzki, bezmyœlny i dlatego jest taki groŸny. Jego osobę można traktować jako symbol rzšdów totalitarnych charakterystycznych dla XX wieku, symbol zwycięstwa siły „chamów" nad inteligencjš. Terror, zastraszenie, totalitaryzm skutecznie niszczš dawny porzšdek i zniewalajš słabsze jednostki (Eugeniusz). Zwycięstwo Edka jest ostrzeżeniem przed skutkami dyktatorskiej władzy opartej na przemocy. Niektórzy krytycy dopatrywali się w utworze odniesień do aktualnej sytuacji Polski pod rzšdami komunistycznymi, w której rzšdziła siła i przemoc, a niewygodnych przedstawicieli inteligencji odsuwano od życia publicznego, szykanowano, zamykano w więzieniach.
PROBLEMATYKA ESTETYCZNA
- ROLA SZTUKI W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Propagatorem sztuki, która wykracza poza tradycyjne normy, jest w dramacie Stomil. Sztukę traktuje jako bunt wobec zastanej rzeczywistoœci. Lata swojej młodoœci postrzega jako: „Czas buntu i skoku w nowoczesnoœć. Wyzwolenie z więzów starej sztuki i starego życia!': Sztuka jest dla Stomila wartoœciš nadrzędnš: „Całe maje życie poœwięciłem sztuce. Sztuka to wieczny bunt". Bohater uprawia sztukę eksperymentalnš, która jest próbš wychodzenia poza obowišzujšce standardy i skostniałe schematy. Lata 60. to w Europie reforma sztuki, teatru, ucieczka od tradycyjnych form przekazu. Po zakończonym pokazie Stomil wykrzykuje: „Tak, sztuka! Sztuka nowoczesna. Dajcie mi Boga, a zrobię z niego eksperyment!n Stomilowi bliska jest natura, bohater odrzuca wielowiekowš tradycję w sztuce, a jš samš traktuje jako przejaw buntu. Ale jak dowodzi finał dramatu, nowoczesna sztuka nie przynosi wyzwolenia.
PROBLEMATYKA MORALNA
- POTRZEBA WARTOŒCI W ŻYCIU CZŁOWIEKA
Œwiat ukazany przez Mrożka jest chaosem. Nie rzšdzš nim prawa i nie ma w nim wartoœci. Po rewolucji obyczajowej wszystko stało się dozwolone. Eugenia, Stomil, Eleonora i Ala godzš się z takim stanem rzeczy. Eleonora bez wstydu przyznaje się do zdradzania męża: Ja sypiam x Edkiem od czasu do czasu" Stomilowi zdaje się to nie przeszkadzać, a ogólny chaos nie daje mu się we znaki: „Żyjemy swobodnie". Ala jest amoralna albo takš udaje. Przyznaje się Arturowi, że zdradziła go z Edkiem: „Myœlałam, że ci to obojętne. Przecież żenisz się ze mnš tylko dla zasady ". Buntowani przez Artura bohaterowie powoli tracš jednak ten psychiczny komfort. Stomil zaczyna czuć się rogaczem. Ala pyta Eleonorę: „Dlaczego wy wszyscy pogardzacie sobš nawzajem?" i w odpowiedzi słyszy: „Sama nie wiem. Może dlatego, że nie mamy się za co szanować
W œwiecie pobawionym zasad i norm, podporzšdkowanym prawom biologii, nie ma miejsca na wartoœci. Próba Artura nie może się powieœć, ponieważ bohater pragnie narzucić swojej rodzinie jedynie zewnętrzne formy, a w ten sposób wartoœci nie da się odbudować. Artur i Ala koncentrujš się na œlubie, nie na miłoœci. Dopiero gdy Artur ginie, wyznajš sobie miłoœć. Nie wiadomo jednak do końca, czy to uczucie było prawdziwe, czy wyznanie było jedynie wynikiem chwili i przejawem formy. Takie wštpliwoœci ma Stomil. Gdy Ala mówi: „On mnie kochał, tego mi już nikt nie odbierze", Stomil pod nosem stwierdza: „Przypuœćmy, że to była miłoœć".