IDEE PROSTE I ZŁOŻONE U JOHNA LOCKE'A

Na podstawie: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. II

oprac. Małgorzata Chojnowska

1. INFORMACJE WSTĘPNE

Można pominąć wstęp i przejść do punktu 2.

1.1

Empiryzm był zasadniczym stanowiskiem filozoficznym oświecenia . Zaczął się i rozwinął w Anglii. Podstawy jego stworzył jeszcze w końcu XVII w. John Locke (1632 - 1704).

Filozofii Locke'a zwykło się dawać tę samą nazwę, co filozofii Bacona. Obie w tym samym stopniu wiążą wiedzę z doświadczeniem, z faktami, obie można sformułować w tych słowach: nie ma wiedzy bez doświadczenia.

„Dwa empiryzmy”
BACON	LOCKE
Nie ma prawdziwej wiedzy bez doświadczenia. Bez oparcia o fakty musimy popaść w błąd. Powinniśmy zatem trzymać się doświadczenia. Teoria jego była normatywna, miała charakter metodologiczny.	Wszelka wiedza, wszelkie wyobrażenia, wszelkie sądy - błędne, tak samo jak prawdziwe - wytwarzają się na drodze doświadczenia, innej drogi nie ma. Umysł jest niezapisaną kartą, którą jedynie doświadczenie może zapisać. Teoria Locke'a była opisowa, miała charakter psychologiczny.
Mówił o tym jak należy kierować umysłem.	Mówił o tym jak nasz umysł się rozwijał, zanim jeszcze mogliśmy nim kierować.
Ważne były dla niego fakty obiektywne typu: „to ciało jest ciepłe”, „to ciało jest barwne”; na nich opiera się wiedza o świecie. Obiektywny charakter empiryzmu.	Locke interesował się psychologicznym zagadnieniem, jak wiedza zbiera się w naszej świadomości. Dla niego podstawowe były takie fakty jak: „czuję ciepło” lub „widzę barwę”. Subiektywny charakter empiryzmu.

1.2 Idee u Locke'a

Idee: wszystko, cokolwiek znajdujemy w umyśle, zarówno postrzeżenia zewnętrzne i doświadczenia wewnętrzne, jak i kopie ich, powstające w umyśle, a także abstrakcyjne pojęcia i wyobrażenia fantazji.

(Stare Platońskie pojęcie idei nie miało już miejsca w empirystycznej filozofii i termin, który stał się nieużyteczny, został przez Kartezjusza, a potem przez Locke'a zużytkowany psychologicznie i w tym znaczeniu utrwalił się w filozofii nowożytnej.)

Znamy bezpośrednio tylko idee, a nie rzeczy. One też, a nie rzeczy, są jedynym punktem wyjścia wiedzy. Tak było już u Kartezjusza, tak też jest u Locke'a. Tym przede wszystkim empiryzm Locke'a różnił się od dawniejszego empiryzmu np. Hobbesa, który zaczynał od analizy rzeczy.

Idee są dwóch rodzajów, odpowiadają dwojakim własnościom rzeczy. W terminologii Locke'a jedne odpowiadają własnościom pierwotnym (primary), inne zaś wtórnym (secundary), lub, w dzisiejszej wymowie, jedne obiektywnym, a inne subiektywnym.

Przykład: porównanie idei rozciągłości i idei barwy.

Rozciągłość jest własnością rzeczy, barwa zaś tylko wynikiem działania rzeczy na wzrok.

Za obiektywne własności Locke uważał: rozciągłość, kształt, ruch; za subiektywne: barwy, dźwięki, smaki itp.

To rozróżnienie dwóch rodzajów idei i własności nie było wynalazkiem Locke'a: zapoczątkowane było przez Demokryta, niobce scholastyce, w XVII zaś wieku rozpowszechniło się znacznie i znalazło wielu wybitnych zwolenników, jak Kartezjusz, Gassendi, Galileusz, Boyle; nawet terminologię Locke przejął bezpośrednio od Boyle'a.

Jednakże całej sprawie dał interpretację odrębną: przejął rozróżnienie, ale zmienił jego podstawę, przekształciwszy z racjonalistycznej na empirystyczną. Podczas gdy jego poprzednicy uważali własności ujmowane przez rozum za obiektywne, a przez same zmysły za subiektywne, Locke wśród samych jakości zmysłowych odróżnił dwa te rodzaje.

2. IDEE PROSTE I ZŁOŻONE; Krytyka pojęcia substancji.

Z punktu widzenia metody analitycznej, stosowanej przez Locke'a, istotną różnicę między ideami stanowiło, czy są proste, czy złożone.

Proste idee stanowią materiał całej wiedzy; pochodzą one wyłącznie z doświadczenia.

Idee złożone nie mają już dla poznania tej wagi, co proste, ponieważ umysł, łącząc idee, wprowadza do idei czynnik dowolności i naraża się na błędy, tym większe, im dalej odbiega od idei prostych.

Wśród idei złożonych Locke oddzielił idee substancji od idei stosunków i objawów. Najdokładniej zanalizował ideę substancji, będącą naczelnym pojęciem metafizyki, szczególniej od czasów Kartezjusza.

Należało tę ideę rozważyć z nowego, epistemologicznego punktu widzenia. Locke przyjął to zadanie i dał klasyczną krytykę pojęcia substancji. Wynikiem krytyki było, że niepodobna rozstrzygnąć, jaka jest natura substancji, bo doświadczenie, jedyne nasze źródło, nic o substancjach nie mówi, ani o substancji cielesnej, ani o duchowej. Doświadczenie dotyczy zawsze tylko własności, uznaje trwałość substancji. Pojęcie substancji jest wytworem umysłu, który podsuwa je pod własności, jakby podporę. Umysł jest bowiem tak zbudowany, iż nie potrafi obejść się bez tego pojęcia: nie umie inaczej łączyć idei i nie umie myśleć nie posługując się nim. Skoro nie wiemy o substancji z doświadczenia, to znaczy, że nic o niej nie wiemy, gdyż doświadczenie jest, w myśl poglądów Locke'a, jedynym źródłem wiedzy. Nie

wiemy o niej nic, ale - nie znaczy to znów, aby była czystą fikcja umysłu. Locke zaprzeczał poznawalności substancji, ale chcąc być ostrożnym, nie zaprzeczał jej istnieniu.

Dołączam fragment nieco chaotycznych notatek

z wykładów prof. dr hab. Ireneusza Ziemińskiego

Typy idei z uwagi na przedmiot, do których się odnoszą: idee proste to idee jednej jakości (kolor, kształt, dźwięk), natomiast idee złożone są wynikiem operacji naszego umysłu, łączącej ze sobą idee proste. Ideą złożoną jest idea substancji czy przestrzeni (obie syntetyzują dotyk, wzrok i ruch). Są to kombinacje idei prostych, które zapewniają nową jakość. Idee złożone wpływają na siebie - jedne są wcześniejsze, drugie późniejsze itp. Idee wywołują inne idee. To oddziaływanie jest mechaniczne, a łączenie idei prostych - nieskończone. Idee złożone tworzą się również poprzez multiplikację idei podobnych. Są one skutkiem działania naszego umysłu, ale znajdują się one poza wolą. Umysł nie panuje nad swoją działalnością.

Jak tworzy się idea złożona substancji? Nie odpowiada jej żadne wrażenie zmysłowe ani żadna refleksja. Idea substancji jest efektem działania umysłu. Jest ona potrzebna, by

wyjaśnić stabilność wrażeń zmysłowych. Umysł postuluje istnienie czegoś trwałego, co łączy w sobie wszystkie dane empiryczne. Jest to postulat umysłu, który czyni świat stabilnym. W jaki sposób dochodzi się do poznania rzeczy? Idea substancji, czasu, przestrzeni, nieskończoności itp. To idea złożona, której nie potwierdza rzeczywistość. Jej obiekt jest tylko postulowany przez umysł. Nie mamy idei substancji materialnej ani duchowej. Jaka jest relacja idei do rzeczy? Idee proste mają odpowiednik w rzeczach. Idei ogólnych nie ma, są tylko w funkcji reprezentowania zbioru idei konkretnych. Idea zawsze jest w umyśle konkretna, choć reprezentuje mnogość rzeczy. Locke jest nominalistą - istnieją idee konkretne, a nie ogólne. Idee są zatem prywatne - absolutnie nieprzekazywalne innym. Język, nazwy ogólne, są publiczne, ale stanowią tylko znaki wywołujące w naszym umyśle wyobrażenia rzeczy, do których się odnoszą. Idee to znaki rzeczy.

---