7. Rozbieżność informacyjna jako źródło motywacji.

W sytuacjach rozbieżności informacyjnej, a zwłaszcza niedoboru informacji potwierdzających strukturę ja, osobowość uruchamia określone samoregulacyjne mechanizmy przystosowawcze służące podtrzymaniu równowagi funkcjonalnej systemu.
Racjonalizacja - wynajdowanie logicznych powodów lub wyglądających logicznie dla działań impulsywnych, nieprzemyślanych, niezrozumiałych - w poszukiwaniu dobrej, a nie prawdziwej przyczyny.
Projekcja - w projekcji bronimy się przed uznaniem swych własnych niepożądanych cech, przypisując je innym w przesadnych rozmiarach.
Identyfikacja - uznajemy cechy innych ludzi za własne.
Reakcja upozorowana - ukrywanie jakiegoś motywu przed sobą samym wyrażając w zachowaniu motyw przeciwny: matka nie cieszy się na widok dziecka, później staje się pobłażliwa i troskliwa przesadnie, aby pokazać dziecku i przede wszystkim sobie, że jest dobrą matką.
Dysocjacja - rozszczepienie ogólnej aktywności, kiedy spójność naszych uczuć i reakcji zakłócają konflikty powstałe we wczesnym dzieciństwie. Czynności przymusowe i nadmierne teoretyzowanie.
Wyparcie (represja) - proces wyparcia całkowitego impulsu - nie mylić z supresją, która polega na kontroli impulsów. Np. amnezja
Substytucja - rozwiązywanie problemów i redukowanie napięć:
Sublimacja - proces nieakceptowany społecznie znajduje swój wyraz w formie akceptowanej - pragnienie seksualne w listach miłosnych.
Kompensacja - usilne dążenie do powetowania Sobie nie powodzenia w jednej dziedzinie dzialania przez wybicie się w pokrewnej lub innej dziedzinie.
Nadkompensjacja gdy ktoś próbuje wybić się w dziedzinie, w któr…….

Cele mechanizmów obronnych:
Pozytywne: utrzymanie/podsienie szacunku dla samego siebie
Negatywne: ucieczka lub obrona przed lękiem

============== ================

Franken. R.E. (2005) Psychologia motywacji str. 71-72:
Podstawą teorii dysonansu poznawczego jest myśl, że ludzie odczuwają potrzebę spójności poznawczej. Teoria ta tłumaczy, czemu kategorie, przekonania i postawy są tak odporne na zmiany. Ludzie maja skłonność do przetwarzania informacji w ten sposób, aby były spójne z posiadanymi strukturami poznawczymi. Ignorują więc informacje do nich nie pasujące i szukają takich, które pasują. Teoria ta zainspirowała badania nad postępowaniem ludzi w sytuacji, gdy okazuje się że jakieś działania nie były spójne z ich strukturami poznawczymi. Ludzie najczęściej ignorują takie informacje szukając innych potwierdzających słuszność dokonanego przez nich wyboru. Starają się przede wszystkim dopasować swoje przekonania i postawy do swoich działań.
Str. 183-185: Kiedy spotykamy się z nową informacją, która nie przystaje do naszego sposobu myślenia o świecie, powstaje dysonans poznawczy. Podejmujemy wówczas działania motywowane chęcią pozbycia się go. Wzbogacamy więc nasz sposób myślenia o świecie lub zastępujemy nowym, szukamy informacji potwierdzających nasz dotychczasowy sposób myślenia albo też unikamy niewygodnej informacji.
Festinger ujmuje dysonans poznawczy na dwa różne sposoby: twierdzi, że powoduje dyskomfort psychiczny i porównuje go do stanu napięcia popędowego. Większość badaczy skupiła się na tym drugim rozumieniu. Uznali, że dysonans poznawczy wiąże się z pobudzeniem i przeprowadzili badania mające na celu sprawdzenie, czy rzeczywiście dysonans wywołuje pobudzenie fizjologiczne. Wyniki wykazały, że tak jest. Ostatecznego potwierdzenia dostarczyły badania wykorzystujące technikę pisania eseju niezgodnego z przekonaniami. W dwóch różnych badaniach stwierdzono podwyższony poziom reakcji skórno galwanicznych (GSR) podczas pisania takiego eseju.
Festinger twierdzi, ze dostrzeżenie niespójności pomiędzy danymi poznawczymi (przekonaniami, opiniami, postawami) wywołuje dyskomfort psychiczny- rodzaj napięcia wewnętrznego. Jest to stan nieprzyjemny, wiec jednostka stara się go wyeliminować. Uczestnicy badania piszący esej niezgodny z przekonaniami twierdzili, że odczuwali dyskomfort psychiczny, a gdy pisali esej zgodny, nieprzyjemny stan zanikał. Z perspektywy teorii uczenia się strategie zmniejszania dysonansu ulegają wzmocnieniu, bo w wyniku ich zastosowania dyskomfort się zmniejsza. To tłumaczy czemu niektórzy ludzie nigdy nie zaakceptują informacji z którą wielokrotnie się stykają (np. palacze o szkodliwości palenia).
W przypadku, gdy z różnych przyczyn zaangażujemy się w działania sprzeczne z przekonaniami i postawami zdarza się ze zmieniamy przekonania dostosowując je do tego, co zrobiliśmy. Dzieje się tak gdyż zachowań nie możemy już cofnąć i jedynym sposobem redukcji dysonansu jest zmiana przekonań. Ludzie wykonując jakieś działania odpowiadają sobie na pytanie czemu to robią. Zdaniem Bema wnioskujemy o swoich postawach na podstawie obserwacji własnego zachowania. Dlatego dochodzi do zmiany przekonań tylko wtedy, gdy ludzie dobrowolnie angażują się w działania sprzeczne z początkowymi postawami.
Dysonans poznawczy może znacznie upośledzać efektywność działania. Wykazano między innymi, ze może wprawdzie ułatwić wykonywanie zadań doskonale opanowanych jednak przeszkadza w zadaniach trudnych, ponieważ zwiększa pobudzenie, które prowadzi do zawężenia uwagi. Dysonans poznawczy jest przyczyną kłopotów z koncentracją, wiec ludzie próbują zapanować nad pobudzeniem sterując dopływem informacji. Aktorzy np. odkładają przeczytanie recenzji ze sztuki, w której grali, do chwili gdy będą mieli dużo czasu aby się zastanowić i umieścić je we własnej perspektywie.

Jakubik, A. (1999). Zaburzenia osobowości.

Współczesna psych. osobowości postuluje istnienie swoistego procesu motywacyjnego uruchamianego na poziomie struktur poznawczych. Motywacja powstaje w wyniku konfrontacji informacji napływających z informacjami zakodowanymi w sys. poznawczym. Właściwość wzbudzania motywacji ma przede wszystkim tzw. rozbieżność informacyjna (Łukaszewski, 1976, 1976), czyli różnica w treści informacji dotyczących tego samego stanu rzeczy. Występuje w formie rozbieżności (niezgodności, sprzeczności) między informacjami napływającymi i między informacjami już zakodowanymi. Na rozbieżność informacyjną składają się głównie informacje sprzeczne, nowe, różnorodne, nieoczekiwane, niepewne, wieloznaczne lub złożone. Moc regulacyjna rozbieżności informacyjnej zależy od:

- treści informacji (tzn. czy dotyczą stanów otoczenia, własnej osoby, relacji ja- otoczenie lub programów zachowania się)

- stopnia ich znaczenia dla systemu

- perspektywy czasowej (stany rzeczy przeszłe, teraźniejsze i przyszłe)

- charakteru stanów rzeczy (np. typowe i idealne)

- reguł przetwarzania informacji np. zasad zgodności ewaluatywnej lub deskryptywnej)

Dążenie do redukowania rozbieżności informacyjnej jest przejawem tendencji struktur poznawczych do przywrócenia zachwianej równowagi funkcjonalnej i wynika z obowiązującego w systemie żywym prawa zachowania homeokinezy (równowaga zachowana poprzez ciągłe zmiany).

Zgodnie z koncepcją Łukaszewskiego (1985), naczelną regułą kierującą organizacją, warunkującą reorganizacje i wyznaczającą funkcjonowanie osobowości jest zasada tłumienia różnorodności. Realizowana jest ona przez dwie reguły bardziej szczegółowe: zasadę unikania i zmniejszania rozbieżności informacji oraz zasadę dążenia do zgodności informacji. Obie współwyznaczają inne formy zachowania się. Pierwsza (typ obronny) ma zastosowanie w zachowaniach reaktywnych, opartych na sprzężeniu zwrotnym ujemnym, druga (typ innowacyjny)- w zachowaniach celowych, funkcjonujących w oparciu o sprzężenie zwrotne dodatnie. Zadaniem pierwszej zasady jest utrzymanie stanu dotychczasowego (w zaburzeniach osobowości dominuje unikanie i zmniejszenie rozbieżności informacyjnej za pomocą różnych mechanizmów obronnych, a w przypadku drugiej-modyfikacja istniejących stanów rzeczy.

Wg teorii motywacji poznawczej (Festinger), zachowanie się człowieka może zmierzać bądź do usunięcia rozbieżności informacyjnej, bądź do jej zwiększenia. Kierunek zachowania zależy od stopnia, w jakim rozbieżność informacji wpływa na wzrost lub obniżenie ogólnego poziomu aktywacji. Każda rozbieżność informacyjna powoduje wzrost aktywacji i pobudzenia obwodowego, a w konsekwencji podwyższenie napięcia procesu emocjonalnego i wzbudzenie motywacji. Ponieważ system żywy dąży do utrzymania optymalnego poziomu aktywacji, czyli wewnętrznej równowagi funkcjonalnej, to jeśli wyjściowy poziom aktywacji był niski (podoptymalny), wtedy rozbieżność podwyższa go, a sprawność regulacyjnych funkcji systemu poznawczego wzrasta. Jeżeli natomiast rozbieżność informacyjna spowodowała już podwyższenie aktywacji do poziomu optymalnego, wówczas każda kolejna rozbieżność informacji wywołuje aktywację nadoptymalną, przez co narasta stopień zakłócenia funkcji regulacyjnych. Ponieważ motywacja jest krzywoliniową funkcją poziomu aktywacji, to natężenie procesów motywacyjnych spda przy nadmiernym wzroście aktywacji i dlatego mała (potrzebna do osiągnięcia stanu optymalnego) i bardzo duża rozbieżność informacji nie wywołuje lub hamuje zachowania ukierunkowane na usunięcie niezgodności informacyjnej.

Zachowania celowe (realizacja zadań) są motywowane przez rozbieżność między informacjami dotyczącymi tego samego stanu rzeczy, przy czym natężenie motywacji jest funkcją wielkości rozbieżności informacyjnej. Łukaszewski przyjmuje, że istnieją dwie zasadnicze formy redukowania rozbieżności informacyjnej: zmiany w napływających informacjach, prowadzące do zmiany w otoczeniu i/lub zmiany w informacjach zakodowanych, prowadzące do zmian w osobowości (zmian struktur poznawczych).Stopień rozbieżności informacyjnej i odpowiadające jej typy zachowań składają się na kontinuum:

- brak rozbieżności (zgodność informacyjna)- włączanie napływających informacji w istniejące struktury poznawcze
- mała rozbieżność- tolerancja na rozbieżność informacji bez tendencji do jej redukowania
- średnia rozbieżność- zmiany w informacjach napływających (za pomocą mechanizmów obronnych)
- duża rozbieżność- częściowe zmiany w informacjach napływających, a częściowo w zakodowanych
- bardzo duża rozbieżność- zmiany w istniejących strukturach poznawczych
- rozbieżność krytyczna- utrata motywacji do usunięcia rozbieżności informacji
Indywidualna tolerancja na rozbieżność informacyjną obniża się w zależności od poniższych zmiennych:

- wysokiego wyjściowego poz. Aktywacji
- sytuacji antycypowania rozbieżności (wtedy nawet info zgodne są postrzegane jak rozbieżne)
- niskiego stopnia rozwoju struktur poznawczych
- wysokiego zapotrzebowania struktury :ja” na informacje potwierdzające
- znaczącego miejsca informacji zakodowanych w hierarchii wartości podmiotu (dominującej pozycji danej struktury w sys. poznawczym)
- ja idealnego” jako standardu regulacji
- wysokiej reaktywności
- nieskuteczności mechanizmów przystosowawczych

8. Temperament: składnik czy synonim osobowości? Odpowiedz, odwołując się do wybranych koncepcji.

Związek temperamentu z osobowością budzi pewne kontrowersje wśród psychologów. Wynika to głównie z niejasności samego pojęcia osobowości (Allport, 1937 przytacza 50 definicji tego pojęcia).

Badania nad temperamentem wywodzą się z tradycji badań nad różnicami indywidualnymi, będącej jednym z najpopularniejszych i najbardziej klasycznych podejść we współczesnych badaniach nad osobowością (por. Pervin, 1996). Allport (1937) traktował pojęcie osobowości bardzo ogólnie, obejmując nim takie zjawiska, jak: nawyki, postawy ogólne i specyficzne, upodobania i dyspozycje. Te ostatnie opisywał posługując się pojęciem cechy i zaliczał do nich również charakterystyki temperamentu. Różnice indywidualne były dla Allporta składnikiem definicyjnym osobowości. Jego zdaniem: „Osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach przystosowania do środowiska (Allport, 1937, s.48)”.

Z punktu widzenia psychologii różnic indywidualnych, używającej do opisu różnic między ludźmi pojęcia cechy lub pojęć pokrewnych, takich jak czynnik czy wymiar, zaliczanie temperamentu do obszaru osobowości jest w pełni uzasadnione. Temperament, zdaniem wielu autorów (Allport, 1937; Buss i Finn, 1987; Guiford, 1975, Strelau, 1992), to jeden ze składników osobowości.

Wychodząc od podejścia do osobowości charakterystycznego dla teorii cech, można powiedzieć, że:

- temperament to materiał wyjściowy, na podstawie którego kształtuje się osobowość, obejmuje więc pierwotne cechy osobowości (podstawowe i fundamentalne) (Allport, 1937);

- w skład temperamentu wchodzą te cechy osobowości, które obecne są od wczesnego dzieciństwa(Buss i Plomin, 1984);

- temperament obejmuje te cechy osobowości, które mają podłoże biologiczne (Buss i Plomin, 1984, Strelau, 1985, 1994).

Brytyjczycy tradycyjnie używają zamiennie pojęć osobowości i temperamentu. Przykładem tej tradycji są koncepcje H. J. Eysencka i J. A. Graya. Według Eysencka (1985) „osobowość ma dwa podstawowe aspekty: temperament i inteligencję. Większość podręczników osobowości zajmuje się wyłącznie temperamentem”. Takie pojęcia, jak wartości, zainteresowania, postawy, choć związane z osobowością, nie są zwykle zaliczane do podstawowego rdzenia tego pojęcia (Eysenck, 1991). Eysenck wymienia 3 podstawowe wymiary struktury osobowości: ekstrawersję, neurotyczność i psychotyczność. Zależnie od kontekstu, nazywa je wymiarami (czynnikami) osobowości lub wymiarami temperamentu.

Podobny pogląd głosi Gray (1973). Omawiając podstawowe zagadnienia związane z lękiem, impulsywnością, ekstrawersją czy neurotycznością, posługuje się zamiennie terminami osobowości temperamentu. Pisze on: „terminów temperament i osobowość używam zamiennie: oba te terminy odnoszą się do tego, co pozostaje z różnic indywidualnych po usunięciu z nich inteligencji ogólnej oraz takich specyficznych właściwości poznawczych, jak zdolności wzrokowo-przestrzenne czy zdolności werbalne” (Gray, 1991, s.122).

Dodać należy, że badacze używający zamiennie pojęć osobowości i temperamentu wywodzą się z reguły z biologicznego nurtu badań nad osobowością, a opisywane przez nich wymiary mają status cech źródłowych, wymiarów głównych i/lub podstawowych wymiarów osobowości.

Logiczną implikacją poglądu, że temperament i osobowość to synonimy (przy założeniu, że z obszaru osobowości wyłączono inteligencję i zdolności), jest wniosek, iż wszystkie cechy osobowości charakteryzują się typowymi dla temperamentu właściwościami (np. obecnością we wczesnym dzieciństwie, uwarunkowaniem biologicznym). A to nieprawda.

Najwybitniejsi przedstawiciele teorii cech w psychologii osobowości podkreślają, że cechy temperamentalne to tylko fragment struktury osobowości. Sformułowany przez Allporta schemat podstawowych cech osobowości obejmował inteligencję, temperament, autoekspresję i towarzyskość (Allport i Allport, 1921/22). Z kolei według Diamonda (1957), pojęcie osobowości obejmuje zarówno cechy temperamentalne (właściwe dla ludzi i zwierząt), jak i cechy specyficznie ludzkie. Do cech osobowości specyficznie ludzkich zaliczył on pojęcie własnej osoby, zainteresowania i motywację oraz cechy rozwijające się pod wpływem kultury.

W latach 50-tych Adcock (1957) opowiedział się stanowczo za rozróżnieniem pojęć temperamentu i osobowości. Wg niego pojęcie temperamentu odnosi się do różnic wrodzonych, stanowiących podłoże osobowości. Cechy temperamentu mogą ulec zmianie pod wpływem czynników oddziałujących na funkcje fizjologiczne, tj. sposób odżywiania, środki chemiczne, temperatura itp.

Guilford (1975) wyróżnił 58 czynników osobowości, z których 18 wiąże się z temperamentem, 35 dotyczy obszaru motywacji (zainteresowań i potrzeb), 5 dotyczy postaw.

Także Cattell (1934-1935, 1965) wyróżnił w osobowości cechy strukturalne o charakterze temperamentalnym i takie, które odnoszą się do dynamiki zachowania (charakteru, czynnika wolicjonalnego). Royce i Powell (1983), wychodząc z pozycji psychologii różnic indywidualnych, wyróżnili 6 systemów, hipotetycznych składników osobowości: system wartości, stylistyczny, afektywny, motoryczny, poznawczy i sensoryczny. Mimo że nie stosują pojęcia temperamentu, można założyć, że system afektywny jest systemem temperamentalnym.

Zamienne stosowanie terminów „temperament” i „osobowość” uznać należy za zbędny redukcjonizm i z wielu powodów jest to praktyka niekorzystna, zarówno dla badaczy temperamentu, jak i badaczy osobowości. Np. tracimy możliwość uchwycenia specyfiki mechanizmów i cech temperamentalnych w porównaniu z innymi właściwościami osobowości - tymi, których zmienność uwarunkowana jest przede wszystkim społecznie.

==========

Osobowość- złożony zbiór własności psychicznych (zespół cech), które wpływają na charakterystyczne związki zachowania jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie. Psycholodzy osobowości zadają sobie pytanie:W jaki sposób jednostki różnią się między sobą?(Zimbardo)

Temperament- względnie stałe cechy osobowości, występujące u człowieka od wczesnego dzieciństwa, mające swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie zdeterminowanym oddziaływaniem: część składowa osobowości, charakteryzuje się stałością w ciągu życia, podłoże biologiczne, obecne od wczesnego niemowlęctwa(Strelau)

Pojęcia temperament i osobowość są rozróżniane (Guilford, 1975; Cattell, 1965), ponieważ temperament ma podłoże biologiczne (Buss, Plomin, 1984) a „stanowiąc bazę dla rozwoju szeroko rozumianej osobowości, sprzyja ujawnieniu się „pierwiastka genetycznego” w nietemperamentalnych składnikach osobowości” (Strelau, 1998). Temperament jest więc podstawą kształtowania się osobowości (Allport, 1937), zaś osobowość jest również wynikiem oddziaływań środowiska społecznego. Temperament jest widoczny od wczesnego dzieciństwa, zaś cechy osobowości ujawniają się później (Buss). Temperament jest właściwy dla ludzi i zwierząt, zaś osobowość odnosi się do integracyjnych funkcji zachowania człowieka. Temperament jest składnikiem osobowości, czyli cechy temperamentu są zwiastunem późniejszych cech osobowości (Buss, Plomin, 1984)

10. Jedna czy wiele inteligencji? Czy wyodrębnianie wielu inteligencji ma sens? Podaj argumenty za i przeciw.

http://310.webpark.pl/inteligencja.htm to co jest na tej stronie to właściwie streszczenie tego co można znaleźć tutaj: Nęcka, E. (2001). Inteligencja. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki.; Strelau, J. (1997). Inteligencja człowieka.

Strukturalne (czynnikowe) koncepcje inteligencji

Koncepcje te są odpowiedzią na pytanie, jaka jest wewnętrzna struktura inteligencji. Czy inteligencja, to jedna, czy też wiele zdolności? Jeśli jest to wiele zdolności, to jakie są ich wzajemne relacje? Czy zdolności mają charakter hierarchiczny, czy raczej są wzajemnie niezależne od siebie? Aby odpowiedzieć na te pytania, użyto metody matematyczno-statystycznej, zwanej analizą czynnikową. Za jej pomocą tworzono tzw. modele strukturalne.

Modele hierarchiczne

Pierwszą czynnikową teorię inteligencji stworzył C. Spearman pod wpływem obserwacji uczniów wiejskich szkół. Wziął on pod uwagę ich oceny szkolne z różnych przedmiotów oraz dokonał pomiaru niektórych funkcji psychofizycznych. Korelacja wyników wykazała, że pomiędzy ocenami z przedmiotów szkolnych i pomiarami psychofizycznymi istnieje określona hierarchia: najwyżej ze wszystkimi pomiarami korelowały oceny z filologii klasycznej, następnie z języka francuskiego, angielskiego i matematyki. Najniżej ze wszystkimi pozostałymi ocenami i pomiarami korelowały oceny z muzyki. Na podstawie tych wyników Spearman wysunął wniosek, że wszystkie czynności umysłowe mają jedną wspólną funkcję, podczas gdy pozostałe elementy tych czynności są specyficzne, odrębne dla każdej z nich. Ową naczelną zdolność intelektualną nazwał czynnikiem g (general), zaś zdolności specjalne określił mianem czynników s (specific).

Zgodnie z tą dwuczynnikową teorią zdolności wszystkie zdolności człowieka składają się z wyżej wymienionych dwóch niezależnych czynników. Czynnik g jest różny dla różnych osób, jednak występuje on zawsze jako ten sam w różnych zdolnościach charakterystycznych dla jednej i tej samej osoby. Czynnik s jest natomiast nie tylko różny dla różnych osób, ale także różny dla różnych zdolności występujących u tej samej osoby. Zdaniem Spearmana, dla każdego zadania lub czynności umysłowej można określić proporcję udziału (nasycenie) czynnika g i czynnika s. Jeśli proporcja układa się na korzyść g, zadanie mierzy raczej inteligencję ogólną, jeśli na korzyść czynnika s - zadanie mierzy raczej specyficzną zdolność.

Wg Spearmana najlepszymi zadaniami (testami) mierzącymi inteligencję ogólną są te, które polegają na tzw. edukcji relacji i edukcji korelatu. Edukcja relacji (rysunek po lewej stronie) polega na ujmowaniu stosunku między rzeczami (elementami), edukcja korelatu (rysunek po prawej stronie) - na wydedukowaniu, co jest brakującym elementem, podczas gdy znana jest relacja.
* * *
Idee Spearmana znalazły wielu następców i kontynuatorów, tworzących różne odmiany hierarchicznych modeli inteligencji. Wszystkie modele tego rodzaju zakładają istnienie inteligencji ogólnej, ważnej dla wykonywania wszelkich czynności intelektualnych. Różnice dotyczą liczby i wzajemnego układu zdolności niższego rzędu.

Na początku lat 50 hierarchiczną strukturę inteligencji zaproponował P. Vernon, który - na podstawie badań testami zdolności umysłowych wśród 1000 rekrutów armii brytyjskiej - oprócz czynnika g wyróżnił dwa duże czynniki grupowe (werbalno-szkolny: W; i przestrzenno-manualny: P) oraz pewną liczbę mniejszych czynników grupowych i dużą liczbę czynników specyficznych. W obrębie czynnika werbalnego Vernon wyróżnił czynnik słowny (S), liczbowy (L) i szkolny (E). Z kolei na czynnik przestrzenno-manualny (praktyczny) składają się takie czynniki, jak sprawność mechaniczna (M), zdolności przestrzenne (O) i zdolności manualne (R). Im niższy poziom w modelu bierzemy pod uwagę, tym bardziej specyficzne i liczne są wyodrębnione czynniki. Najniżej znajdują się czynniki przejawiające się w konkretnych czynnościach i mające specyfikę zależną od rodzaju czynności.
<Rys: Model strukturalny wg Vernona zakładający hierarchiczny układ czynników intelektualnych.>

Inne rozwiązanie hierarchiczne zaproponował R. Cattell. Rozdzielił on Spearmanowski czynnik g na dwa bardziej specyficzne czynniki g: inteligencję płynną (Gf) i inteligencję skrystalizowaną (Gc).
Inteligencja płynna, zdefiniowana jako zdolność dostrzegania złożonych relacji między symbolami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezależnie od doświadczenia osobniczego i znaczenia owych symboli, jest uwarunkowana właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu i zależy w decydującej mierze od czynnika genetycznego. Ujawnia się ona najbardziej w rozwiązywaniu zadań polegających na ujmowaniu stosunków między rzeczami (elementami) w testach niewerbalnych (zob. edukcja relacji wg Spearmana). Mierzą one więc niewyuczoną zdolność rozumowania. Inteligencja płynna rozwija się tylko do osiągnięcia okresu dojrzałości.
Inteligencja skrystalizowana, zdefiniowana jako dysponowanie wiedzą i umiejętnościami ważnymi w danym kontekście kulturowym, wyraża się głównie w rozwiązywaniu testów mierzących zdolności werbalne, liczbowe oraz zdolność rozumowania opartą na znajomości zasad logiki. Powstaje jako wynik doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną. Zmienia się wraz z wiekiem, duży wpływ ma na nią kultura, w której się wychowujemy. Inteligencja skrystalizowana rozwija się do okresu starości.

Cattell i Horn wyróżnili ponadto trzy czynniki "drugiego rzędu", mianowicie ogólną zdolność wyobrażeniową (Gv), ogólną płynność (Gr) i ogólną szybkość (Gs). Pierwszy czynnik dotyczy sprawności w zakresie zadań o charakterze wyobrażeniowo-przestrzennym, drugi - sprawności w zakresie zadań wymagających rozpoznawania obiektów i przywoływania znaczenia pojęć, a trzeci - ogólnego tempa pracy umysłowej.
Rysunek: Model strukturalny (hierarchiczny) wg Cattella.

Modele czynników równorzędnych

Modele te stworzono, opierając się na założeniu, że istnieje pewna liczba jednakowo ważnych zdolności intelektualnych.

Klasycznym przykładem teorii czynników równorzędnych jest teoria "zdolności podstawowych" opracowana przez L.L. Thurstone'a. W wyniku badań psychometrycznych oraz analizy czynnikowej (metoda centroidalna) autor ten otrzymał 7 podstawowych czynników, które nazwał zdolnościami podstawowymi: rozumienie słów (V - verbal comprehension), płynność słowna (W - word fluency), zdolności liczbowe (N - number), zdolności przestrzenne (S - space), rozumowanie (R - reasoning), pamięć (M - memory) i szybkość spostrzegania (P - perceptual speed). W późniejszych badaniach Thurstone wykazał, że wtórna analiza czynnikowa dokonywana na wyróżnionych zdolnościach umysłowych pozwala wyekstrahować nadrzędny czynnik, nazwany zdolnością indukcji, który jest w zasadzie tożsamy ze Spearmanowskim czynnikiem g.

Samo pojęcie inteligencji definiowane jest przez Thurstona jako zdolność do hamowania reakcji instynktownych. W niektórych sytuacjach bowiem organizm powinien powstrzymać się od reagowania odruchowego, ażeby sprawdzić alternatywne możliwości lub upewnić się, że reakcja odruchowa niczym nie grozi. Jeśli jednostka jest do tego zdolna, lepiej radzi sobie z zadaniami intelektualnymi.

Kolejną, bardzo popularną teorią czynników równoległych jest koncepcja J.P. Guilforda. W swoich obliczeniach stosował on tzw. ortogonalną analizę czynnikową, wykluczającą możliwość uzyskania czynników o strukturze hierarchicznej. Guilford wyszedł od twierdzenia, że każdą zdolność można opisać, odwołując się do trzech wymiarów: operacji, treści (materiału) i wytworu. Każde zachowanie inteligentne wyraża się zawsze w operacjach umysłowych, które są wykonywane na określonym materiale (treści) i prowadzą do określonego wytworu. Wymiar operacji dotyczy procesów przetwarzania informacji i obejmuje 5 kategorii, które opisują specyficzny dla człowieka sposób funkcjonowania umysłu. Są to: poznawanie, pamięć, wytwarzanie (myślenie) dywergencyjne, wytwarzanie kowengercyjne i ocenianie. Operacje są wykonywane na dwóch rodzajach informacji, które dotyczą treści (materiału) i wytworu. Wymiar treści odnosi się do treści informacji i obejmuje kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną. Wymiar wytworu odnosi się do formalnego aspektu informacji i zawiera 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje. Tak przedstawiony model intelektu stanowił dla Guilforda podstawę generowania hipotez odnośnie do nowych, dotąd nie wyodrębnionych czynników inteligencji.

===============

http://www.brand.pl/inteligencjaarticle1.htm
Inteligencję definiuje się współcześnie na wiele różnych sposobów. Najczęściej postrzega się ją jako zdolność uczenia się na podstawie zebranych wcześniej doświadczeń, zdolność przystosowywania się do otaczającego środowiska lub zdolność kontrolowania i rozwijania własnych procesów poznawczych (np. pamięci czy uwagi). Zdarzają się również próby określania inteligencji za pomocą węższych kategorii. Mówi się wtedy na przykład o inteligencji jako sprawności myślenia abstrakcyjnego, lub umiejętności wnioskowania indukcyjnego, polegającego na uzupełnianiu brakujących miejsc w układzie figur geometrycznych, kierujących się wewnętrzną logiką (zadanie często spotykane w różnych testach, mierzących iloraz inteligencji). Jeden z naukowców - Donald Hebb zaproponował też podział inteligencji na dwa rodzaje talentów: wrodzonych (inteligencja A) i faktycznie rozwiniętych (inteligencja B). Kontynuatorzy jego myśli dodali do owego modelu trzeci ich rodzaj, ujawniający się, jak twierdzili, podczas rozwiązywania testów na inteligencję (inteligencja C). Utworzony w ten sposób schemat inteligencji przedstawia poniższy rysunek.

Inteligencja B pokrywa się z inteligencją A w takim stopniu, w jakim zapewniono jednostce optymalne warunki rozwoju jej wrodzonych zdolności. Inteligencja C pokrywa się zaś z inteligencją B, jeśli zapewni się jednostce optymalne warunki, podczas rozwiązywania danego zadania czy testu na inteligencję. Przy czym, optymalne warunki oznaczają w tym przypadku nie tylko spokój i ciszę, ale też świetny stan psychofizyczny organizmu.
Jeśli więc ktoś będzie niezadowolony ze swojego wyniku, uzyskanego w II narodowym teście IQ, to winę śmiało może zrzucić na hałas za ścianą lub niskie ciśnienia, wpływające niekorzystnie na jego refleks.
Już sama liczba definicji inteligencji nasuwa przypuszczenie, że nie jest ona zjawiskiem jednorodnym. Trudno bowiem zakładać, że odmienne na nią spojrzenia poszczególnych naukowców są wynikiem jakiegoś nieporozumienia czy niekompetencji. Zresztą gdyby inteligencja ograniczała się do jednej zdolności umysłowej wszyscy bylibyśmy dobrymi fachowcami w tej samej dziedzinie, a tym czasem, na szczęście dla rozwoju naszej cywilizacji, występuje w tym zakresie ogromne zróżnicowanie. Przejdźmy jednak do konkretów. Oto wyodrębnione na obecnym etapie badań główne rodzaje inteligencji i ich właściwości.
1. Inteligencja abstrakcyjna (kognitywna) - Polega na umiejętności analizowania danych, które można przedstawić w formie znaków. Obejmuje więc zdolność kojarzenia faktów, dokonywania prostych operacji liczbowych i przekształceń językowych.
2. Inteligencja werbalna - To nie tylko zdolność formułowania wypowiedzi, a więc szybkiego dobierania adekwatnych do zakładanej treści przekazu słów, ale też zdolność rozumienia komunikatów, nadawanych w formie pisemnej lub ustnej przez inne osoby. Mówiąc ogólnie inteligencja werbalna zapewnia możliwość skutecznego porozumiewania się z otoczeniem.
3. Inteligencja emocjonalna - Polega na opanowywaniu własnych emocji: zauważaniu ich, rozpoznawaniu, nazywaniu, a także w zależności od okoliczności tłumieniu lub eksponowaniu. Wiąże się także z empatią i asertywnością czyli rozumieniem i oddziaływaniem na emocje innych.
4. Inteligencja społeczna - W pewnym stopniu pokrywa się ona z inteligencją emocjonalną. Oznacza zdolność przystosowywania się i wpływania na otaczające środowisko społeczne.
5. Inteligencja twórcza- To pomysłowość, innowacyjność, zdolność tworzenia nowych pojęć lub łączenia ich w nieoczekiwany sposób. Co ciekawe do tej pory nie opracowano żadnych testów, pozwalających na jej pomiar.
Jak zbudowana jest inteligencja?
Wiemy już, że na indywidualne IQ składają się różne zdolności, stanowiące podstawę wyodrębnienia kilku rodzajów inteligencji. Pozostaje zadać pytanie, w jaki sposób owe zdolności są ze sobą powiązane. Naukowcy jak zwykle nie ułatwiają nam życia i nie są w tej sprawie zgodni. Tym razem podzieli się na dwie grupy - zwolenników teorii hierarchicznych i równorzędnych.
Pierwsi są przekonani o hierarchicznym układzie zdolności intelektualnych. Na szycie składającej się z nich piramidy umieścili ogólną zdolność intelektualną, piętro niżej bardziej konkretne predyspozycje, lecz mające dość szeroki zasięg np. inteligencję werbalną czy emocjonalną a na samym dole ściśle wyspecjalizowane umiejętności, potrzebne do wykonywania konkretnych zadań.
Zwolennicy teorii równorzędnych twierdzą natomiast, że istnieje kilka równie ważnych, wzajemnie od siebie niezależnych zdolności intelektualnych. Louis Thurston badając studentów kilku uczelni Chicago wyróżnił ich siedem. Zaliczył do nich: rozumienie informacji słownych, płynność słowa, zdolności numeryczne, zdolności pamięciowe, szybkość spostrzegania i rozpoznawania obiektów, rozumowanie indukcyjne i wizualizację przestrzenną.

===========

Strelau J (2006) Psychologia różnic indywidualnych
Pojęcia inteligencja, inteligencja ogólna, zdolności ogólne używane są zamiennie, co wynika z tradycji zapoczątkowanej przez Spearmana i Bineta. W literaturze występują także pojęcia: inteligencja emocjonalna, inteligencja społeczna, inteligencja praktyczna. Pojęcie inteligencji emocjonalnej wprowadził P Salovey i J Mayer a rozpowszechnił D Goleman. Inteligencja ta przejawia się w pięciu podstawowych zdolnościach: znajomości własnych przeżyć, kierowaniu emocjami, zdolności motywowania się, rozpoznawaniu emocji u innych, nawiązywaniu i podtrzymywaniu związków z innymi (tj składnik inteligencji społecznej). Jest to bardziej konglomerat cech osobowości, motywacji i zdolności poznawczych a także inteligencji społecznej. Istotnie ten zespół cech wpływa na sprawność funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach emocjonalnych i społecznych, jednak nie jest to zjawisko niezależne od inteligencji ogólnej. Petrides i Furnham skonstruowali narzędzie psychometryczne do pomiaru inteligencji emocjonalnej definiowanej jako cecha. Wyniki badań pokazały, że tak rozumiana inteligencja emocjonalna koreluje ujemnie z neurotycznością i dodatnio z ekstrawersją.
Thorndike wprowadzając w 1920 roku pojecie inteligencji społecznej zdefiniował ją jako zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego działania w stosunkach międzyludzkich. Joy Guilford w modelu intelektu rozwinął to pojecie i stworzył narzędzia do pomiaru. Choć badacze inteligencji społecznej deklarują, że jest to zdolność niezależna od inteligencji ogólnej, brak jak dotąd danych, które potwierdziłyby to stanowisko. Szereg badań, w których stosowano niezależne testy do pomiaru inteligencji społecznej oraz inteligencji ogólnej wskazuje ponad wszelka wątpliwość, że oba te rodzaje są ze sobą skorelowane.
Neisser wprowadził do psychologii pojecie inteligencji praktycznej, podkreślając fakt, że inteligencja ogólna, z reguły mierzona odpowiednimi testami ma niewiele wspólnego z inteligencja przejawiająca się w życiu codziennym, w tym także w pracy zawodowej.
Wydaje się że najtrafniejsze jest stanowisko Carrolla, który na podstawie wieloletnich badań nad strukturą inteligencji stwierdził, że poszczególne jej rodzaje to w gruncie rzeczy zdolności reprezentujące w hierarchii zdolności czynniki drugiego stopnia, bardziej lub mniej nasycone czynnikiem ogólnym g, w zależności od tego jak bardzo specyficzne zdolności angażują procesy poznawcze.

Badania Carrolla okazały się kamieniem milowym w studiach na strukturą inteligencji. Oparto je na metaanalizie danych korelacyjnych i czynnikowych 477 niezależnych badań. Carroll wprowadził pojęcie warstwy, dotyczące absolutnej miary stopnia jego ogólności w zakresie obszaru zdolności poznawczych. Jakikolwiek czynnik może należeć do określonej warstwy niezależnie od stopnia, na którym go operacyjnie, w wyniku analizy czynnikowej wyodrębniono. Wg autora struktura zdolności poznawczych składa się z trzech warstw: wąskiej, szerokiej i ogólnej. W najwyższej warstwie III znajduje się czynnik inteligencji ogólnej. Czynnik ten dzieli wspólną wariancję z czynnikami reprezentującymi warstwę II, przy czym jego nasycenie jest w przypadku każdego z szerokich czynników grupowych różne. Czynniki należące do warstwy I powstały wprost z matryc korelacyjnych danych empirycznych. Są one najbardziej specyficzne, reprezentują specjalizację zdolności w określonych kierunkach, odnoszą się do różnych procesów i treści. III-warstwowy model zdolności poznawczych jest wśród współczesnych badaczy struktury inteligencji najpowszechniej akceptowany. Postuluje jednoznacznie występowanie inteligencji ogólnej, istnienie szerokich czynników grupowych, choć nie przesądza o ich ilości i jakości oraz istnienie czynników specyficznych.
Teoria wielu inteligencji

Odmienny pogląd na inteligencję, będący sprzeciwem wobec psychometrycznego podejścia, a szczególnie wobec zwolenników czynnika g, zaprezentował H. Gardner. Punktem wyjścia jego koncepcji było przekonanie, że należy odejść od testów i korelacji na rzecz bardziej naturalnych źródeł informacji o tym jak ludzie na świecie rozwijają umiejętności ważne w życiu codziennym. Podstawę teorii stanowiły obserwacje i badania prowadzone na licznych populacjach: uzdolnionych dzieciach, pacjentach z uszkodzeniami mózgu, osoby genialne a także upośledzone umysłowo.
Wszystkie rodzaje inteligencji mają równy status a ich rola ujawnia się w specyficznych środowiskach i formach działalności. Każdą z siedmiu wyodrębnionych inteligencji można dzielić lub wyodrębniać jeszcze inne rodzaje. Opisane przez autora rodzaje inteligencji to surowy, biologiczny potencjał, który ujawnia się w czystej formie jedynie u jednostek wybitnych. U większości osób różne inteligencje pozostają w interakcji w trakcie wykonywania zadań, choć są od siebie niezależne.

Siedem inteligencji wyodrębnionych przez Gardnera:
• Inteligencja językowa. Ten rodzaj inteligencji podobnie jak inteligencja logiczno matematyczna, stanowi główny obiekt zainteresowań psychometrycznie zorientowanych badaczy inteligencji. Zaburzenia w ośrodku mowy Broce'a są dowodem na jej biologiczne podłoże. Inteligencja językowa jest zjawiskiem uniwersalnym, występującym także u głuchych. Najbardziej uwidacznia się u poetów i literatów.
• Inteligencja logiczno-matematyczna. Obejmuje zdolności matematyczne i logiczne, a ujawnia się głownie w rozumowaniu indukcyjnym. Często utożsamiana z myśleniem naukowym. Do niej odwołują się testy inteligencji i to jest ten rodzaj inteligencji, który był przedmiotem badan rozwojowych Piageta.
• Inteligencja przestrzenna. Jest to zdolność do tworzenia modeli umysłowych przestrzeni siata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle. Uszkodzenie tylnich obszarów prawej półkuli prowadzi do braku orientacji w przestrzeni.
• Inteligencja muzyczna. Ma podłoże biologiczne (prawa półkula mózgu) wśród ptaków ujawnia się jej znaczenie ewolucyjne.
• Inteligencja cielesno-kinestyczna. To zdolność do rozwiązywania problemów czy tworzenia produktów angażujących całe ciało lub jego część. Apraksja (zaburzenie ruchów) jest dowodem, że ma ona podłoże biologiczne, którego głównym siedliskiem jest kora motoryczna.
• Inteligencja interpersonalna. To zdolność rozumienia innych ludzi i współdziałania z nimi. To także zdolność różnicowania nastroju, temperamentu, motywacji i intencji innych osób. Biologiczne podłoże w płatach czołowych mózgu. Ich uszkodzenie prowadzi do zmian osobowości.
• Inteligencja intrapersonalna. To inteligencja skierowana do wewnątrz. Polega na zdolności tworzenia adekwatnego modelu samego siebie i na efektywnym wykorzystaniu go w życiu codziennym. Jest to także zdolność samorealizacji własnych emocji. Konstruktem centralnym jest Ja. Tu także płaty czołowe stanowią główne podłoże. Dziecko autystyczne jest najlepszym przykładem zaburzonej inteligencji intrapersonalnej.

Zaletą tej teorii jest to, że podkreśla ona że efektywność działania i rozwiązywania problemów nie zależy wyłącznie od inteligencji psychometrycznej, lecz także interakcji innych zdolności. Ponadto nie jest budowana na populacji studentów i uczniów, co jest częstym zarzutem pod adresem teorii psychometrycznych.
Zarzuty to przede wszystkim brak rzetelnego materiału empirycznego podlegającego pomiarowi i kontroli, co powoduje, że teoria ta nie podlega falsyfikacji.
Można powiedzieć, że teoria Gardnera traktuje o inteligencji oraz o tzw. uzdolnieniach, których najlepszym przykładem są inteligencja muzyczna oraz cielesno-kinestestczna. Z kolei inteligencja interpersonalna to znana interlig społeczna a poniekąd tez inteligencja emocjonalna

===========

13. Omów pojęcie efektu interakcyjnego dwóch zmiennych; podaj przykład.

Wieczorkowska G., 2004, Statystyka.

O interakcji dwóch czynników mówimy wtedy, gdy ich łączny efekt nie da się przewidzieć na podstawie efektów czynników działających osobno. Efekt (wpływ) dwóch niezależnych zmiennych nominalnych oraz efekt interakcji między tymi czynnikami na ilościową zmienną zależną pozwala ocenić dwuczynnikowa analiza wariancji. Jeżeli pijemy alkohol, to możemy się upić i usnąć; jeżeli bierzemy środki nasenne, to szybko uśniemy. Jeżeli jednak zrobimy te dwie rzeczy równocześnie, to… możemy umrzeć. Gdyby wpływ obu czynników był addytywny, to po ich łącznym zastosowaniu powinniśmy szybciej zasypiać niż po działaniu jednego z nich. Śmierć świadczy o tym, że wpływ nie jest addytywny lecz interakcyjny - nie da się przewidzieć na podstawie znajomości efektów głównych obu czynników.

Efekt interakcji występuje wtedy, gdy efekty proste jednego czynnika nie są takie same na wszystkich poziomach drugiego czynnika, tj. jeśli efekt jednego czynnika zależy od poziomu drugiego czynnika.

Efekt interakcji - wpływ dwóch lub więcej zmiennych niezależnych na badane zjawisko. Interakcja między zmiennymi niezależnymi zachodzi wtedy, gdy efekt jednej zmiennej niezależnej ma inną wielkość i/lub kierunek na poszczególnych poziomach drugiej zmiennej niezależnej. Porównanie średnich jednej zmiennej niezależnej na wybranym poziomie drugiego czynnika nazywamy efektem prostym.

Przykłady efektu interakcji:

- psychoterapia i przyjmowanie leków (zm. niezależne) a długość snu (zm. zależna): wpływ leku na długość snu jest różny dla osób poddawanych psychoterapii i nie poddawanych psychoterapii;

- stres i reaktywność (zm. niezależne) a wyniki testu (zm. zależna): wpływ stresu na wyniki testu jest różny dla osób o różnym poziomie reaktywności.

==============

Brzeziński J., Metodologia badań statystycznych, s. 40-41

Co to znaczy, że zmienne wchodzą ze sobą w interakcje? Wedle Ackoffa: „dwie zmienne są w interakcji, jeśli wpływ, który jedna z nich ma na zależne od niej zjawisko, zależy od wartości, jakie przyjmuje druga zmien­na". Mówiąc inaczej, interakcja dwóch zmiennych jest miarą ich współzależności.

W psychologii mamy wiele przypadków interakcyjnych obrazów struktur przestrzeni zmiennej Y. Rozważa się np. efekt współdziałania określonych elemen­tów sytuacji z pewnymi cechami osobowości człowieka. Dalej, na podstawie zajścia bądź niezajścia interakcji między zmiennymi w badaniach nad sposobem integrowania informacji przez ba­danych stwierdza się, iż integrują oni informacje w sposób konfiguracyjny lub addytywny. I trzeci przykład, inteligencja człowieka kształtuje się jako efekt interakcji dwóch czynników — genotypu („tego co wrodzone") i środowiska („tego co nabyte") (Seligman, 1995). Zresztą do badania oddziały­wań dziedziczności i środowiska na ludzkie zachowania stosuje się takie modele statystyczne, jak np. ANOVA, które umożliwiają określanie procentowego udziału interakcji obu czynników w wyjaśnianiu zmienności zmiennej zależnej Y (por. Wahlsten, 1990).

14. Przedstaw sposób ujęcia osobowości w ramach teorii społeczno-poznawczej. - Pervin J. (2002)

Zgodnie z podstawowym założeniem społeczno-poznawczej teorii osobowości, zachowanie jest rezultatem interakcji miedzy osobą a środowiskiem. Teoria ta kładzie nacisk na społeczne źródła zachowania oraz znaczenie poznania (procesów myślowych) w funkcjonowaniu człowieka. Ludzie są ujmowani jako podmioty zdolne do aktywnego kierowania własnym życiem oraz uczenia się złożonych wzorców zachowania, pomimo braku nagród.
Teoria ta wywodzi się z uczeniowego ujęcia osobowości. Podkreśla się tu społeczne źródła zachowania oraz znaczenie poznawczych procesów myślowych we wszystkich aspektach funkcjonowania człowieka-motywacji, emocjach i działaniu. Głowni teoretycy to Albert Bandura i Walter Michel.
Podkreśla się tu zmienność zachowania, które jest odpowiedzą osoby na zmienność w środowisku. Zachowanie jest specyficzne wobec sytuacji a ludzie w różnych sytuacjach ujawniają charakterystyczne dla siebie wzorce zachowań. W tej teorii ważniejsze jest w jakich sytuacjach jednostka reaguje ekstrawertywnie a w jakich introwertywnie a nie jaki ma ogólny poziom ekstrawersji-introwersji w porównaniu z innymi.

Specyficzne cechy teorii społeczno poznawczej:
Nacisk na ujmowanie człowieka jako kogoś aktywnie działającego
Nacisk na społeczne źródła zachowania
Nacisk na poznawcze (myślowe) procesy
Nacisk na sytuacyjną specyfikę zachowania
Nacisk na systematyczne badania
Nacisk na uczenie złożonych wzorów zachowania bez nagrody

Współczesna teoria społeczno-poznawcza podkreśla ujęcie osoby jako kogoś aktywnie działającego i wykorzystującego procesy poznawcze do reprezentowania zdarzeń, przewidywania przyszłości i wyboru między różnymi działaniami oraz porozumiewania się z innymi. Zachowanie może być wyjaśnione w kategoriach interakcji między osobą a środowiskiem, czyli procesu zwanego wzajemnym determinowaniem. Ludzie podlegają czynnikom zewnętrznym, ale też decydują o tym jak się zachować. Osoba zarówno odpowiada na sytuacje jak i aktywnie konstruuje sytuacje i wpływa na nie. Ludzie wybierają sytuacje i są przez nie kształtowani.
W społeczno-poznawczej teorii osobowości trzy pojęcia strukturalne odgrywają szczególną rolę. Są to: oczekiwania-przekonania, kompetencje-umiejętności i cele.
Oczekiwania-przekonania
Ludzie posiadają oczekiwania na temat zachowań innych oraz nagród i kar za ich własne zachowanie w określonych sytuacjach. Posiadają też przekonania o własnych możliwościach radzenia sobie z zadaniami i wyzwaniami w określonych sytuacjach. Obejmują one procesy poznawcze takie jak: kategoryzacja sytuacji, przewidywanie przyszłości oraz autorefleksja. Istota osobowości leży w różnych sposobach spostrzegania sytuacji przez ludzi oraz różnych wzorcach zachowań, ukształtowanych zgodnie z tymi odmiennymi spostrzeżeniami. Michel twierdzi, że jednostki posiadają charakterystyczne dla nich wzorce relacji sytuacja - zachowanie, które nazywa podpisami behawioralnymi. W przeciwieństwie do cech podkreślających sumę zachowań w różnych sytuacjach jest to ten rodzaj intraindywidualnej stałości we wzorcach i organizacji zachowania, który wydaje się centralnym przedmiotem psychologii osobowości.
W odniesieniu do struktury Ja zakłada się, że nie istnieje jeden obraz siebie, lecz przekonania na temat siebie i procesy samokontroli, zmieniające się w zależności od sytuacji.
Bandura szczególny nacisk kładł na poczucie własnej skuteczności, czyli to jak osoba spostrzega własna zdolność do radzenia sobie w określonych sytuacjach. Sądy te wpływają na to jakiego rodzaju działanie wybieramy, jak duży wysiłek podejmiemy jak uporczywie realizujemy zadanie oraz jakie są nasze reakcje emocjonalne. Sądy na temat własnej skuteczności są zależne od sytuacji i nie reprezentują globalnych dyspozycji.
Cele Pojecie to odnosi się do zdolności człowieka w zakresie przewidywania przyszosi oraz automotywacji. To cele ukierunkowują ustalenie priorytetów oraz wybór sytuacji spośród wielu możliwych. Cele stanowią system, co oznacza że jedne są ważniejsze od innych. Jednak osoba może wybierać miedzy celami w zależności od tego co wydaje się ważniejsze w danym momencie, jakie są możliwości sytuacyjne i sądy na temat własnej skuteczności.
Kompetencje- umiejętności Są to zdolności osoby do rozwiązywania zadań oraz radzenia sobie z życiowymi problemami. W teorii społeczno poznawczej nie podkreśla się cech posiadanych przez osobę, ale kompetencje wyrażone tym co robi. Obejmują one zarówno sposoby myślenia o życiowych problemach oraz behawioralne umiejętności rozwiązywania ich. Ważne jest to, że osoba kompetentna w jednej sytuacji nie musi być kompetentna w innej.
Ludzie posiadają też wewnętrzne standardy oceny swoich własnych działań oraz działań innych osób. Reprezentują one cele i stanowią podstawę do wewnętrznych wzmocnień. Samowzmacnianie jest niezwykle ważne dla utrzymania zachowania przy braku zewnętrznych nagród. Motywacja ma więc źródła poznawcze. Ludzie ustalają własne standardy i cele a nie po prostu reagują na wymagania otoczenia. Dzięki zdolności ustalania własnych standardów oraz potencjałowi samowzmacniania możliwy jest znaczny stopień samoregulacji w funkcjonowaniu.
Poczucie skuteczności i wykonanie
Sądy na temat własnej skuteczności wpływają na myślenie, emocje i działanie

15. Style poznawcze: ich cechy charakterystyczne, rodzaje i rola w funkcjonowaniu człowieka. Źródło: Strelau T.2(rozdział 40)

Styl poznawczy to preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki.

Refleksyjność-Impulsywność (tempo poznawcze) (Kagan)
Towarzyszą im różnice rozwojowe, wynikające z nasilenia się w raz z wiekiem- szczególnie intensywnie do dziesiatego roku życia - tendencji do refleksyjności.

Psychologiczne znaczenie:
1. Refleksyjność oznacza silną skłonność do kontroli, impulsywność-beztroskę, tendencję do zadowalania się pierwszym lepszym rozwiązaniem.
2.Sposób definiowania przez jednostkę kompetencji poznawczych, a w szczególności to do któreg z dwu konkurencyjnych wskaźników efektywności przykłada ono większą wagę: do szybkości (impulsywność) czy do poprawności( refleksyjność)
3. Stopień tolerancji na odroczenie wzmocnienia. Impulsywność to preferowanie szybkich, nawet jeśli są niewielkie, refleksyjność zaś to preferowanie wzmocnień maksymalnie dużych, nawet jeśli są odroczone.
4. Stopień tolerancji ryzyka poznawczego- wysoki u osób impulsywnych, niski u refleksyjnych.
5. Strategia poszukiwania informacji- refleksyjność można wiązać z preferowaniem strategii systematycznej, impulsywność zaś- z preferowaniem poszukiwań chaotycznych.

Zależność-niezależność od pola (Witkin)
Zależność-niezależność od pola określa stopień, w jakim spostrzeganie determinowane jest przez ogólną organizację pola percepcyjnego.
Zależność od pola to tendencja do spostrzegania globalnego, w którym części „doświadczane są jako stopione z całością”. To także zależność społeczna, oznaczająca silniejszy konformizm, większą podatność na oddziaływania modyfikujące postawy.

Niezależność od pola oznacza skłonność do „przełamywania” zastanej organizacji pola percepcyjnego, do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie niezależnych od całości. Niezależny od pola styl poznawczy nazywany bywa analitycznym, a odróżnieniu od zależnego-globalnym. Osoby zależne od pola bardziej interesują się naukami społecznymi i humanistycznymi oraz częściej wybierają zawody wymagające kontaktów z ludzmi. Natomiast osoby niezależne od pola przejawiają zainteresowanie teoretyczne, matematyczne, przyrodnicze, chętniej studiują tak zwane nauki ścisłe.
Stosunkowo stałe różnice indywidualne pojawiają się już w wieku przedszkolnym. Kobiety są bardziej zależne od pola: różnice te pojawiają się po 8 roku życia i utrzymują przez wiele lat, zanikając dopiero w późnej starości.
Zależność od pola sprzyjające efektywności zadania wymagające podporządkowania, współdziałania z innymi ludzmi (osoby takie lepiej zapamiętują twarze)
Niezależność od pola sprzyjające efektywności zadania wymagające selektywności, organizowania lub przeorganizowania danych, wykonywane w sytuacji braku informacji zwrotnych

Abstrakcyjność (styl pojęciowy)- konkretność(styl wyobrażeniowy) (Goldstein i Scheerer)
W zakresie funkcjonowania społecznego osoby preferujące abstrakcyjny sposób funkcjonowania charakteryzuje się w porównaniu z osobami o stylu konkretnym-większą niezależnością od autorytetów, mniejszą agresywnością, mniejszą pochopnością przy formułowaniu opinii o innych ludziach.
Konkretność (styl wyobrażeniowy) koreluje dodatnio z preferowaniem wartości estetycznych, społecznych i religijnych. Abstrakcyjność (styl pojęciowy) z preferowaniem wartości teoretycznych, społecznych i ekonomicznych.

16. Zachowania prospołeczne: motywy egzo - endocentryczne; czynniki sytuacyjne.

Aronson i In. Str 452-493

Zachowanie prospołeczne to każde ludzkie działanie ukierunkowane na niesienie korzyści innej osobie.
Karyłowski (1982) wyróżnił 2 rodzaje motywacji altruistycznej:

Motywacja endocentryczna (skierowana do wewnątrz), to tendencja do pomagania innym po to, by polepszyć swoje samopoczucie, w szczególności utrzymać lub podwyższyć własną samoocenę dzieki przypisywaniu sobie pochlebnych właściwości w wyniku postępowania zgodnego z normami.
Zachowania endocentryczne poprzedzone są:
- dostrzeżeniem sytuacji innego, odbiegającej od pożądanej
- wizją sytuacji dla innego lepszej i koncentracją na własnej wobec niego powinności
- wzbudzaniem motywacji powiązanej z oczekiwaniem dla siebie nagrody wewnętrznej (w postaci spełnienia oczekiwań co do samego siebie)

Motywacja egzocentryczna (skierowana do zewnątrz) to tendencja do pomagania innym po to by polepszyć ich samopoczucie, w szczególności zaspokoić ich potrzeby. Oba te rodzaje motywacji mogą nasilać pomoc, choć w różnych sytuacjach. Np. dla osoby motywowanej endocetrycznie najważniejsze jest, by to właśnie ona pomogła człowiekowi znajdującemu się w potrzebie, zaś dla osoby zmotywowanej egzocentryczne najważniejsze jest by pomoc została udzielona. Karyłowski wykazał, ze przewaga endo- lub egzocentrycznej motywacji do pomagania zależy od oddziaływań wychowawczych ich rodziców, jakim byli poddawani w dzieciństwie. W szczególnośći motywacja egzocentryczna jest wbudowywana w dziecko przez rodziców zwracających uwagę na konsekwencje jego postępków dla innych ludzi. Motywację endocentryczną wbudowuje natomiast nacisk na konsekwencje, jakie postępowanie dziecka ma dla niego.
Zachowania egzocentryczne poprzedzone są:
- dostrzeżeniem sytuacji innego, odbiegającej od pożądanej
- wizją sytuacji dla innego lepszej i koncentracją na programie możliwych działań
- wzbudzaniem motywacji powiązanej z oczekiwaniem nagrody w postaci poprawy sytuacji innego

W przypadku mechanizmów ENDO uwaga skoncentrowana jest (1) na INNYM, (2) na Ja oraz (3) na nagrodzie dla JA.
W przypadku mechanizmów EGZO uwaga skoncentrowana jest (1) na INNYM oraz (2) na nagrodzie dla INNEGO. Oczekiwanie nagrody dla JA nie jest warunkiem koniecznym wzbudzenia motywacji (nagroda taka może się pojawć ex post jako satysfakcja z siebie).

Co sprzyja motywacji egzocentrycznej? Warunkiem koniecznym rozwoju podmiotowych standardów umożliwiających uznanie celów cudzych za własne jest proces poznawczej indywiduacji (proces poznawczego wyodrębnienia JA) (Jarymowicz, 1994)

17. Omów regulacyjne funkcje schematów poznawczych według poznawczych teorii osobowości.

(Strelau tom 3 str. 27-45)
Schematy to struktury poznawcze za pomocą, których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów. Schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej informacji zauważymy, o czym myślimy i co później pamiętamy. Schematy są strukturami poznawczymi, które organizują informacje wokół pewnych tematów dotyczących różnych spraw, np. innych ludzi, nas samych, ról społecznych, (np. jakim człowiekiem jest kelnerka), także określonych zdarzeń (np. co się zwykle dzieje, gdy ludzie jedzą posiłek w restauracji). W nich zawiera się nasza podstawowa wiedza o świecie i nasze odczucia, wpływają także na przetwarzania i zapamiętywanie informacji. Gdy dociera do nas jakieś zachowanie, informacja, doświadczenie z zewnątrz będące przedmiotem naszej uwagi i odpowiada naszym wyobrażeniom to wzmacnia wtedy i potwierdza już istniejący schemat, który staje się wraz z upływem czasu coraz silniejszy i mniej podatny na zmiany. Niekiedy jakiś fakt jest tak zaskakujący i niezgodny z naszym schematem, że uwydatnia się i prawdopodobne jest, że go zapamiętamy, ponieważ przyciąga naszą uwagę swoją „nowością”. Schematy regulując nasze zachowanie, ułatwiają nam reagować w danej sytuacji, ponieważ pomagają nam kategoryzować bodźce, dostarczając odpowiedzi na pytania: „co to jest?”, gdy napotykamy coś nieznanego. Dzięki odnoszeniu nowych doświadczeń do tego, co już wiemy, schemat w efektywny sposób pozwala nam zrozumieć rzeczywistość społeczną, szczególnie, gdy nasze doświadczenia są niejednoznaczne i trudne do rozszyfrowania. Schematy pozwalają nam uruchomić pewne zachowania bez zastanawiania się jak mam się zachować - np. gdy idziemy do restauracji to wiemy jak się zachować, co zrobić, bo mamy już taki scenariusz w głowie i nasze zachowanie w takiej sytuacji jest określone przez dany schemat. Zachowanie kelnerki także jest zdeterminowane odpowiednim schematem. Jednakowe odczytanie tego scenariusza, schematu umożliwia płynną i realizowana bez wysiłku interakcje społeczną. Nie musimy się zastanawiać, dzięki czemu nie tracimy czasu. Schematy regulują nasze zachowanie tak, że sprawnie poruszamy się w świecie społecznym. Potrafimy identyfikować dane sytuacje i adekwatnie na nie reagować. Możemy wyłapywać informacje i modyfikować lub utwierdzać schematy, a one kierują naszą uwagą tak, by wyłapywać ważne informacje i tworzyć nowe schematy.

Funkcje schematów poznawczych:
- określają, na jakich aspektach rzeczywistości koncentruje się uwaga jednostki,
- jakich informacji poszukuje,
- jak interpretuje dostrze one informacje,
- oraz które z nich i w jaki sposób uywa przy rozwiązywaniu swoich problemów

Zadaniem schematów jest umożliwienie człowiekowi szybkiej iθ adekwatnej reakcji na zmienne warunki bodźcowe na podstawie wczesnej ukształtowanej wiedzy o świecie
w konkretnej sytuacji wykorzystywana jest tylko znikoma część całej wiedzy, tzn. tylko te schematy, które zostały zaktywizowane, a więc są dostępne poznawczo. Wiedza (o sobie, świecie) jest nam dostępna „po kawałku”, nigdy jako całość.
o aktywizacji schematu decyduje pojawienie się sygnału wywołującego, wyrazistego bodźca, specyficznie związanego z treścią tego schematu (np. widok twarzy w lustrze zwiększa dostępność innych informacji dot. siebie)
Dostępność zależy od częstości, z jaką schemat był aktywizowany w przeszłości
Schematy (konstrukty) często używane stają się chronicznieθ dostępne (Higgins, 1990). Np. jeżeli człowiek w przeszłości często zastanawiał się nad swoją i innych inteligencją, jest bardzo prawdopodobne, że poznając nowa osobę, będzie sonie to pytanie zadawał jako pierwsze i z tego punktu widzenia, oceniał tę osobę oraz poszukiwał info. na jej temat.
Dostępność schematu oznacza, że:
- ukierunkowuje on nasza uwagę,
- wpływa na sposób kategoryzacji i interpretację nowej informacji, na wyciągane z niej nioski
- sprzyja wyszukiwaniu odpowiednich dany z pamięci
- wpływa na oceny, podejmowanie decyzji, inicjowanie i kontrolę działania
schemat jest więc taką częścią naszej wiedzy, która „tu i teraz” zarządza przetwarzaniem informacji i działaniem

Kofta, M., Doliński, D. (2001). ; Nęcka, E., Orzechowski, J. (2006)

18. Omów wybrane poznawcze podejście do inteligencji - Nęcka, E. (2001). Inteligencja. W: Strelau

Sternberg nie poszukiwał poznawczych korelatów różnic indywidualnych ale próbował dokonać „dekompozycji” inteligentnego procesu -poznawczego. Wykorzystał zadania wnioskowania przez analogię, bo są one uznawane za miarodajny wskaźnik inteligencji płynnej lub ogólnej bo wysoko ładują te czynniki. Sformułował model teoretyczny myślenia przez analogię zakładający występowanie pięciu etapów:
1 kodowania pojedynczych składników analogii
2 wnioskowania o relacji między dwoma pierwszymi składnikami
3 umiejscowienia trzeciego elementu w logicznej strukturze analogii
4 zastosowania wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii w celu wybrania poprawnej odpowiedzi
5 udzielenia odpowiedzi.
Metoda analizy komponentowej mierzy czas potrzebny na wykonanie różnych wariantów i wersji zadania. Pozwala wykazać jak długo trwa każdy z założonych etapów.
Wychodząc od analizy składników procesu intelektualnego Sternberg stworzył komponentową teorie inteligencji. Wyróżnił trzy grupy składników: komponenty wykonawcze, komponenty nabywania wiedzy i metakomponenty. Pierwsze odpowiadają za wykonywanie konkretnych zadań np. rozumowanie przez analogie. Poszczególne zadania mogą wymagać swoistego układu komponentów, choć autor zakłada występowanie pewnej kategorii składników ogólnych, biorących udział w rozwiązywaniu wszystkich zadań intelektualnych. Do składników ogólnych zaliczył min kodowanie. Składniki nabywania wiedzy odpowiadają za przyswajanie informacji, porównywanie ich z posiadanymi informacjami i tworzenie funkcjonalnie sensownych zestawów jednostek informacji. Składniki nadrzędne odpowiadają za planowanie i kontrolę przebiegu procesu poznawczego. Dzięki nim proces poznawczy wykonywany jest w sposób planowy, uporządkowany, często świadomy; odpowiadają one też za nabywanie doświadczeń w zakresie wykonywania danego procesu poznawczego, jeśli jest okazja do wielokrotnego powtarzania tego procesu. Składniki wykonawcze wyróżniono na drodze analizy komponentowej, pozostałe natomiast nie były przedmiotem analiz eksperymentalnych. Teoria ta jest wiec mocno spekulatywna.
Potem Sternberg stwierdził, że jest to tylko subteoria triadowej teorii inteligencji. Dwie pozostałe subteorie opisują inteligencję w relacji do doświadczenia indywidualnego i w relacji do kontekstu społecznego lub praktycznego. W ujęciu triadowym subteoria komponentowa opisuje inteligencję jako wewnętrzny proces poznawczy polegający na działaniu składników wykonawczych. Proces ten znajduje się pod nadzorem składników nadrzędnych, czerpie zaś z efektów działania składników nabywania wiedzy. Subteoria doświadczeniowa opisuje sposób funkcjonowania wyróżnionych trzech grup składników w sytuacjach o zróżnicowanym poziomie nowości w stosunku do dotychczasowych doświadczeń podmiotu. O inteligencji człowieka świadczą dwa czynniki: skuteczność działania w sytuacjach nowych i tempo automatyzowania czynności poznawczych. Subteoria kontekstualna opisuje sposób działania składników inteligencji w realnych sytuacjach życiowych, decydujących o inteligencji praktycznej i społecznej. Triadowa koncepcja Sternberga należy obecnie do najbardziej popularnych teorii inteligencji, choć niezwykle trudno ją sklasyfikować ze względu na szeroki zakres.

19. Etapy rozwojowe w dorosłym życiu, omów na podstawie wybranej koncepcji.

Koncepcja Eriksona

1) Etap wczesnej dorosłości - lata 19 do 25 - konfrontuje jednostkę z kryzysem o biegunach intymność - izolacja. W okresie tym, wymagającym odpowiedzi na zadania rozwojowe związane ze znalezieniem własnego miejsca w systemie relacji społecznych, w których człowiek żyje, celem jest osiągnięcie tożsamości osobowej. Młody dorosły powinien znaleźć drogi samorealizacji adekwatne do warunków, w jakich się znajduje, wybrać partnera życiowego oraz integrować doświadczenia z różnych obszarów własnej aktywności. Bliski związek z drugą osobą, partnerstwo seksualne oraz możliwość prokreacji stają się źródłem zaspokojenia potrzeby intymności i miłości. Realizacja zadań rozwojowych okresu wczesnej dorosłości umożliwia osiągnięcie odpowiedniego poziomu samopoznania oraz autoidentyfikacji w kontaktach z innymi. Trudności w rozwiązywaniu wyzwań stających przed jednostką w tym stadium dają w efekcie zaburzenia w tworzeniu się tożsamości, poczucie izolacji i pozostawania poza głównym nurtem aktywności istotnych dla człowieka w tym momencie życia.

2) wiek średni, od 26 do 40 roku życia, którego zadania rozwojowe sytuują się pomiędzy biegunami generatywność - stagnacja. Twórcza postawa wobec życia to podjęcie roli rodzicielskiej, kreatywność w wielu innych obszarach, otwartość i pomysłowość w rozwiązywaniu zdań życiowych. Charakterystyczne dla tego okresu rozwoju to: troska, dawanie i tworzenie również w stosunkach międzyludzkich, które obejmują teraz kilka generacji rodzinnych, bliskich i ważnych dla jednostki. Biegun stagnacji dotyczy tych dorosłych, którzy nie podejmują zadań swojego wieku, skupiają się jedynie na sobie, zatrzymując się w rozwoju. Nieakceptowanie swojego wieku, problemów i wyzwań, jakie niesie on ze sobą, odmowa bycia produktywnym i pomocnym dla innych, stwarza niebezpieczeństwo zablokowania w rozwoju osobowym. 3)Ostatni, etap trwa od połowy do końca życia. Kryzys, który ma do przebycia człowiek w tym okresie, to opozycja: integracja - rozpacz. W wieku starszym celem rozwoju staje się osiągnięcie integracji wewnętrznej, będącej wyrazem uzyskanej harmonii i spójności, pełnego rozwoju osobowości. Są one warunkiem dobrego samopoczucia, udanych relacji z otoczeniem, pozytywnej oceny przebytej już drogi oraz akceptacji nadchodzącego schyłku własnego życia. Wewnętrzne zjednoczenie i poczucie sensu daje w efekcie pogodną życiową mądrość. Brak osiągnięcia integracji wewnętrznej, sensu i pozytywnego spojrzenia na dorobek własnego życia daje w konsekwencji rozpacz, gdyż wobec znikomej ilości czasu, jaka pozostała, powtarzanie czy rozpoczynanie czegoś na nowo ma małe szanse powodzenia. Pozostaje więc często gorycz i poczucie przegranej, które rzutuje na widzenie siebie i świata w tym okresie życia.

21. Afiliacja i przynależność jako przykłady potrzeb społecznych: kiedy są aktualizowane, jakie jest ich znaczenie dla jednostek.

Eksperyment Singera i Sachtera, gdy mieli przeprowadzać bolesny zabieg i pytali się uczestników gdzie chcą czekać czy z ludźmi czy samemu oglądając telewizję. Okazało się, że w sytuacji zagrożenia, im było ono silniejsze, im bardziej się bali, tym większy % wybierał czekanie z innymi ludźmi- afiliacja jest reakcją na zagrożenie
Zimbardo zapytał studentów kiedy chcą być z innymi ludźmi i są też inne motywy oprócz zagrożenia, gdy ludzi rozpiera radość i uczą się czegoś nowego, ale niezbyt trudnego. Nie jest nam wszystko jedno z kim mamy przebywać przed zagrożeniem - z podobnymi osobami =towarzysze niedoli, mimo, że to nie niweluje lęku. Ma znaczenie także aspekt różnic indywidualnych, jedynacy szczególnie silnie chcą być z innymi gdy sytuacja jest zagrażająca.

Znaczenie afiliacji

Kontakty społeczne maja znaczenie m. in. w utrzymywaniu odporności, samotność jest związana z zaburzeniami systemu odpornościowego, np. porzuceni mężczyźni mają większe problemy immunologiczne niż ci którzy sami doprowadzili do zerwania, podobnie separacja i rozwód bardziej szkodzą zdrowiu niż śmierć partnera ponieważ przerwanie interakcji intencjonalne jest bardziej bolesne od losowego. Kontakty społeczne pomagają nam dokładnie poznać i ocenić stan swojego zachowania, są kluczem do poznania siebie.

Afiliacja niesie ze sobą korzyści np. poprzez przyjaźnie (Steve Duck) daje nam poczucie przynależności, niezawodności, dostarczają punktu zaczepienia dla naszych opinii, dają okazję do mówienia o sobie, do zapewnienia pomocy, do wsparcia osobowości, istotna jest rola podobieństwa na głębszy poziomie (podobne schematy interpretacji świata)
Z Maslowa o przynależności :

Człowiek posiadając niezaspokojoną potrzebę przynależności będzie odczuwał głód stosunków międzyludzkich, będzie próbował znaleźć miejsce w swojej grupie. Może odczuwać osamotnienie, ostracyzm, odrzucenie, udrękę braku przyjaciół. Wg Maslowa pewna część młodzieżowych grup protestu jest motywowana głębokim głodem łączenia się w grupy, głodem kontaktu, rzeczywistej wspólnoty w obliczu wspólnego wroga, jakiegokolwiek wroga, który stwarzając po prostu zewnętrzne zagrożenie, może posłużyć do utworzenia przyjacielskiej grupy. Obserwacje tego samego rodzaju poczyniono na grupach żołnierzy, których wspólne zagrożenie zewnętrzne popchnęło do niezwykłego braterstwa i zażyłości i którzy w konsekwencji mogą się trzymać razem przez całe życie. W naszym społeczeństwie nie zaspokojenie tych potrzeb jest najpowszechniejszym podłożem przypadków nieprzystosowania i poważnej patologii.

Potrzeba przynależności to potrzeba bycia i przynależenia do danej grupy społecznej, znalezienia siebie jako osoby akceptowanej i wartościowej. Potrzeba przynależności wg Murraya - nawiązywanie znajomości i przyjaźni. Kontakty z innymi ludźmi, wspólne życie, współpraca, towarzyskie rozmowy z innymi.

22. Psychologiczne mechanizmy tworzenia się pojęć. (Strelau, II, s. 205)

Pojęcie - reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii). Klasa albo kategoria jest wynikiem pewnego podziału, o którym się orzeka (tworzy twierdzenia).
Za właściwości istotne pojęć uznaje się:
1) właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy. Np. wspólną właściwością wszystkich samochodów osobowych jest to, że mają one cztery koła i silnik (pogląd klasyczny)
2) Właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy. Taką właściwością może być, np. umiejętność latania u ptaków. Skądinąd wiemy, że są takie ptaki, jak strusie i pingwiny, które nigdy nie rozwiną skrzydeł, by wznieść się w powietrze. Większość jednak to potrafi. Umiejętność latania jest cechą takich typowych ptaków, jak wróbel czy jaskółka (pogląd probabilistyczny).
3) Właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy. Np. dziecko dowiedziawszy się, że zwierzę, które je polizało jest psem, może przypuszczać, że pies to jest coś, co liże po twarzy. Jeśli dziecko potem spotka psa zachowującego się z rezerwą, może nie zaliczyćgo do klasy psów (pogląd egzemplarzowy).

***

Kategorie, które tworzymy, stanowiące umysłowe reprezentacje powiązanych ze sobą zjawisk pogrupowanych w pewien sposób, zwiemy POJĘCIAMI (concepts). Pojęcia są „cegiełkami” myślenia. Pozwalają nam organizować wiedzę w sposób systematyczny. Pojęcia mogą reprezentować przedmioty, czynności lub organizmy żywe. Mogą także reprezentować właściwości, takiej jak czerwony lub duży, abstrakcje takie jak prawda lub miłość oraz relacje, takie jak zdolniejszy niż, które mówią o różnicy pomiędzy dwoma obiektami, ale nie mówią nic o żadnej z porównywanych jednostek. Ponieważ nigdy nie możemy obserwować ich bezpośrednio, pojęcia jako struktury umysłowe trzeba odkrywać w badaniach lub wymyślać w teoriach psychologicznych.
Podstawowym zadaniem myślenia jest uczenie się lub tworzenie pojęć (koncept formation) - wyodrębnianie tych właściwości bodźców, które są wspólne jakiejś klasie przedmiotów lub idei. Żyjemy w świecie wypełnionym niezliczoną ilością zdarzeń jednostkowych i nieustannie wydobywamy z nich informacje pozwalające na łączenie ich w coraz mniejsze i prostsze zbiory, które jesteśmy w stanie opanować umysłowo. Umysł rządzi się zasadą ekonomii poznawczej (cognitive economy), minimalizując ilość czasu i wysiłku koniecznego do przetworzenia informacji. Uczymy się nie tylko cech, które tworzą pojęcia, jak np. kolory świateł ulicznych, ale i reguł pojęciowych, za pomocą których cechy te są ze sobą powiązane. Rozpatrzymy na przykład reguły funkcjonowania świateł ulicznych. Jeśli czerwone - stój, jeśli żółte - zwolnij i przygotuj się do zatrzymania, zielone - jedź naprzód. Jest zadziwiające, jak wielu reguł pojęciowych uczymy się, przechowujemy je, odtwarzamy na żądanie i używamy ich do kierowania naszymi interakcjami z ludźmi i środowiskiem.

Cechy istotne versus prototypy
Jaka jest jednostka informacji magazynowanej w pamięci, kiedy tworzymy pojęcie? Psychologowie nie są dotychczas na ten temat zgodni. Obecnie dwie rywalizujące teorie starają się odtworzyć formę, w jakiej przechowywana jest informacja.
Podejście akcentujące cechy istotne postuluje, że przechowujemy definicje lub listę cech istotnych, których występowanie jest konieczne i wystarczające i wystarczające, by włączyć jakieś pojęcie do danej kategorii. Pojęcie należy do tej kategorii, wtedy i tylko wtedy, gdy posiada wszystkie kategorie z listy.
Podejście akcentujące rolę prototypu postuluje, że kategorie tworzą strukturę wokół idealnego lub najbardziej reprezentatywnego egzemplarza zwanego prototypem. Pojęcie zostaje zaklasyfikowane jako należące do danej kategorii, jeśli jest bardziej podobne do prototypu tej kategorii niż do prototypu jakiejkolwiek innej. Teorie prototypów zakładają, że prototyp o cechach uśrednionych jest przechowywany razem z jakimiś dozwolonymi wariantami swych cech. Bodziec może nie pasować dokładnie do przechowywanej kategorii, ale będzie nadal klasyfikowany jako należący do niej, jeśli jego odstępstwa od prototypu mieszczą się w akceptowanym zakresie.
Wydaje się, że stosujemy obydwie metody przechowywania pojęć - cechy istotne i prototypy - lecz do odmiennych rodzajów pojęć. Pojęcia naukowe są często oparte na definicjach poprzez cechy istotne. Na przykład ssaki definiowane są jako kręgowce karmiące mlekiem swoje małe. Rozgraniczenie między ssakami i niesmakami jest dobrze zdefiniowane, a lista cech istotnych pozwala je rozróżniać. Jak definiowane jest pojęcie ptak? Słownik definiuje ptaka jako „ciepłokrwistego kręgowca mającego pióra i skrzydła”. Jednak ptak jest pojęciem rozmytym, ponieważ nie ma dobrze zdefiniowanego rozgraniczenia pomiędzy niektórymi członkami swej klasy. Pewne aspekty definicji nie pasują do każdego typu ptaka. Gdyby kazano nam zbudować klatkę dla ptaka, powstałaby zapewne o wiele za mała dla strusia czy pingwina. Wasze pojęcie ptaka wydaje się zawierać coś z typowości - najbardziej typowego członka klasy - co wykracza poza listę cech istotnych, która kwalifikuje do bycia ptakiem.
Wiele naszych pojęć z życia codziennego ma właśnie taki charakter. Jesteśmy w stanie identyfikować wiązki cech wspólne dla różnych egzemplarzy pojęcia, ale może nie być żadnej cechy, którą wykazywałyby wszystkie te egzemplarze. Uznajemy pewne z nich za bardziej reprezentatywne dla jakiegoś pojęcia - bardziej podobne do naszego umysłowego prototypu - od innych.
Badani wykazują, że ludzie reagują szybciej na typowych członków jakiejś kategorii niż na bardziej niezwykłych. Czas reakcji potrzebny do ustalenia, czy drozd jest ptakiem, jest krótszy niż czas reakcji potrzebny do ustalenia czy ptakiem jest struś, ponieważ drozd bardziej przypomina prototyp ptaka niż struś. Jednym z powodów szybkiego czasu reakcji na prototyp jest fakt, że został on utworzony na podstawie częstości występowania jego chce w doświadczeniu. Cechy te i relacje między nimi są przechowywane w pamięci i im częściej są one postrzegane, tym silniejsza jest ich całościowa pamięć. Toteż dostęp do prototypu i przypomnienie go sobie są łatwiejsze. (Zimbardo, 2002, „Psychologia i życie”)

23. Rola nieświadomych procesów motywacyjnych, podaj przykłady.

Podstawą koncepcji psychoanalizy jest pogląd Freuda o nieświadomym charakterze procesów psychicznych człowieka i o kluczowej roli libido czyli popędu seksualnego w procesach motywacyjnych. Nieświadomość pozostaje w sprzeczności ze świadomością, jest przez nią ograniczana i cenzurowana. Konflikt ten ma rozpoczyna się na wczesnym etapie rozwoju seksualności dziecka, kiedy to kierowany popędami rozwój dziecka napotyka wpływ zasad społecznych przekazywanych przez opiekunów i wychowawców. W obrębie nieświadomości znajdują się tłumione pragnienia i nieuświadomione motywy działania oraz wspomnienia i myśli podświadomie wyparte przez jednostkę ze świadomości. Przyczyną takiego wyparcia może być to, że dane zdarzenie jest dla jednostki traumatyczne lub bolesne więc usuwa je ona ze świadomości w odruchu obronnym. Według Freuda działania procesów nieświadomych nie można skorygować ani wyeliminować z życia psychicznego jednostki.

Procesy nieświadome, pomimo tego, że nie zdajemy sobie sprawy z ich działania, mają ogromny wpływ na nasze życie kierując wyborem naszych celów i intensywnością dążeń, kształtując nasze poglądy i modelując relacje społeczne nawiązywane przez nas. Nieświadome życie psychiczne jednostki stanowi bazę dla jej świadomych zachowań i emocji. Mechanizm ten działa również w drugą stronę: wszystkie zdarzenia i emocje doświadczane przez jednostkę w jej życiu przenikają do nieświadomości, są w niej przetwarzane i rozwijają się w nowe konstrukty psychiczne. Zgodnie z teorią Freuda nieświadomość jest więc pomostem między życiem psychicznym a życiem zewnętrznym jednostki. Nieświadomość pozwala też na powiązanie doświadczeń z dzieciństwa z zachowaniem jednostki w jej dorosłym życiu, a tym samym wyjaśnienie tych zachowań przez odniesienie do motywów mających korzenie w przeszłości.

24. Wyjaśnij podstawowe pojęcia paradygmatu adaptacjonistycznego w psychologii.

Adaptację należy rozpatrywać w kontekście teorii doboru naturalnego stworzonej przez Karola Darwina. Odnosi się więc ona do mechanizmów ewolucji biologicznej, prowadzących do ukierunkowanych zmian w populacji. Zmiany te polegają na zwiększeniu przeciętnego przystosowania poszczególnych gatunków, czyli adaptacji do warunków środowiskowych. Oznacza to, że organizmy posiadające korzystne cechy mają większą szansę na przeżycie i rozmnażanie, co prowadzi do zwiększania częstości występowania korzystnych genów w populacji. Adaptację można więc zdefiniować jako cechę dziedziczną i podlegającą rozwojowi, będącą wynikiem doboru naturalnego ponieważ pomagała przetrwać albo sprzyjała reprodukcji organizmu (Buss, 2003). Jest ona kształtowana przez proces doboru, co oznacza, że jeżeli jakaś cecha nie przyczynia się do rozwiązania problemu adaptacyjnego to nie zostanie wyselekcjonowana i utrwalona (Buss, 2003). Adaptacje swój początek biorą z mutacji DNA, a następnie, gdy zmiana okaże się korzystna (poprzez zwiększanie szansy osobnika na reprodukcje i przeżycie) jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, aż w końcu generalizuje się na całą populację. Obok adaptacji można wyróżnić jeszcze dwa inne rodzaje zmian zachodzące na przestrzeni pokoleń. Są to tzw. produkty uboczne towarzyszące zmianom adaptacyjnym, ale nie przynoszące żadnej korzyści funkcjonalnej oraz szum czyli inaczej zmiana przypadkowa. Mogą być one przekazywane z pokolenia na pokolenie, jeśli tylko nie przeszkadzają w funkcjonowaniu organizmu. Aby odróżnić adaptacje od innych zmian można stosować wyróżniki wskazane przez Williamsa (1966; za: Buss, 2003), czyli kryteria niezawodności, skuteczności i ekonomii. Określają one kolejno czy dana adaptacja występuje u wszystkich przedstawicieli gatunku, czy dobrze rozwiązuje problemy związane z dostosowaniem do środowiska oraz czy nie naraża organizmu na dodatkowe koszty (Buss, 2003).

Paradygmat - w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w 1962 r. - to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.
Paradygmat od dogmatu odróżnia kilka zasadniczych cech:
· nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy
· może okresowo ulec zasadniczym przemianom prowadzącym do głębokich zmian w nauce zwanych rewolucją naukową
· podważa sens absolutnej słuszności.
Dobry paradygmat posiada kilka cech i m.in. musi:
· być spójny logicznie i pojęciowo
· być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne
· dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.
Kuhn dowodzi, że nauka nie jest jednostajnym, kumulatywnym pozyskiwaniem wiedzy. Zamiast tego nauka jest serią spokojnych okresów przerywanych przez gwałtowne intelektualne rewolucje, po których jeden koncepcyjny światopogląd jest zamieniany przez inny. Kuhn spopularyzował w tym kontekście termin paradygmat opisywany przez niego jako w istocie zbiór poglądów podzielanych przez naukowców, zestaw porozumień o pojmowaniu zagadnień. Pomimo tego krytycy zarzucali mu brak precyzji w stosowaniu tego terminu.
Zgodnie z poglądami Kuhna paradygmat jest istotny dla badań naukowych, gdyż "żadna nauka przyrodnicza nie może być wyjaśniania bez zastosowania splecionych teoretycznych i metodologicznych poglądów pozwalających na wybór, ocenę i krytykę". Paradygmat kieruje wysiłkiem badawczym społeczności naukowych i jest tym kryterium, które najbardziej ściśle identyfikuje obszary nauk. Fundamentalnym argumentem Kuhna jest to, że dla dojrzałej nauki typową drogą rozwojową jest kolejne przechodzenie w procesie rewolucji od jednego do innego paradygmatu. Gdy ma miejsce zmiana paradygmatu, "świat naukowy zmienia się jakościowo i jest jakościowo wzbogacany przez fundamentalnie nowe zarówno fakty jak i teorie".
Kuhn utrzymywał także, że - wbrew obiegowym opiniom - typowi naukowcy nie są obiektywnymi i niezależnymi myślicielami, a są konserwatystami, którzy godzą się z tym, czego ich nauczono i stosują tę naukę (wiedzę) do rozwiązywania problemów zgodnie z dyktatem wyuczonej przez nich teorii. Większość z nich w istocie jedynie składa układanki celując w odkrywaniu tego, co i tak już jest im znane - "Człowiek, który usiłuje rozwiązać problem zdefiniowany przez istniejącą wiedzę i technikę nie ma szerszych horyzontów. Wie on co chce osiągnąć, i w zgodzie z tym projektuje swoje narzędzia i kieruje swoimi myślami."
W naukach społecznych, gdzie mogą jednocześnie występować różne paradygmaty, dochodzi do wojen paradygmatycznych, czyli zwalczania się nawzajem uczonych z różnych obozów i odmawiania innym charakteru naukowości. Paradygmaty w socjologii i antropologii są bardzo podzielone i na całym świecie zaobserwować można spór pomiędzy ich przedstawicielami.
Czyli: Przez paradygmaty rozumiemy pewne fundamentalne dla danej dyscypliny osiagnięcia, wyznaczające sposób uprawiania tej dyscypliny przez cały grupy uczonych, przy czym osiągnięcia te charakteryzują się dwiema właściwościami:
1. „reprezentowany w nich dorobek był dostatecznie oryginalny i atrakcyjny, aby na tej podstawie mogła powstać konkurencyjna wobec dotychczasowych metod działalności szkoła”
2. „dorobek ten był na tyle otwarty, że pozostawiał nowej szkole najrozmaitsze problemy do rozwiązania”

Aktualny stan psychologii poznawczej można scharakteryzować jako zbiór mikroparadygmatów dotyczących różnych procesów umysłowych. Poszczególne mikroparadygmaty pozostają względem siebie w pewnej izolacji - np., nowe koncepcje spostrzegania maja niewielki wpływ na koncepcje myślenia. Jednak istnieją pewne źródła wokół których krąży cała psychologia (empiria i analizty teoretyczne). Należą do nich: koncepcje pamięci, uwagi oraz wiedzy.

25. Porównaj cechowe koncepcje osobowości: Eysencka i tzw. Wielkiej Piątki.

Teoria Eysencka
Osobowość, jak mówi sam Eysenck, stanowi "względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia". Eysenck doszedł do wniosku, że struktura osobowości jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako wzajemnie niezależne, to: ekstrawersja (E), neurotyczność (N) i psychotyczność (P) .struktura czynników jest hierarchiczna .
E-Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi . Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę impulsuwną i działającą bez zastanowienia.
Introwertyk z kolei uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny,
Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, według Eysencka, istotny warunek społecznego zachowania jednostki, a także jej ewentualnej resocjalizacji. Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu określonych zachowań i emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej, szybciej i silniej, dlatego uwarunkowanie określonych emocji i zachowań będzie zachodziło u nich łatwiej i będzie bardziej trwałe niż u ekstrawertyków.
N-Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krańcu znajduje się stałość emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne), zaś na drugim - niezrównoważenie emocjonalne (neurotyczność).
Osoby neurotyczne są generalnie mało odporne na działanie stresu, ponieważ ich autonomiczny układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy, co sprawia, że powstałe emocje są silne i długotrwałe.
P-Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy, jak altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun zaś opisuje przestępczość, psychopatię i schizofrenię. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Psychotyzmu są "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne, dziwaczne, nieskore do wzruszeń, nieszczęśliwe, antyspołeczne.Pojęcie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej strony przegląd badań sporządzony przez Eysencka dowodzi, że podwyższone wyniki w skali Psychotyzmu otrzymują więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci z zaburzeniami antyspołecznymi, z drugiej zaś strony inne badania wykazały, że w porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P uzyskiwali także artyści odnoszący sukcesy, studenci humanistyki, twórczy pisarze, zawodowi artyści czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, że skala P nie tyle mierzy patologię, co niekonwencjonalność charakterystyczną dla "szalonych" artystów.

"Wielka Piątka". Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość, ugodowość i sumienność.
Neurotyczność- Odzwierciedla przystosowanie emocjonalne versus emocjonalne niezrównoważenie Oznacza podatność na przeżywanie negatywnych emocji (strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy, wrażliwość na stres psychologiczny). Składnikami neurotyczności są:

• Lęk (anxiety) - tendencja do reagowania napięciem i strachem, nerwowość, skłonność do martwienia się.

• Agresywna wrogość (angry hostility) - tendencja do doświadczania gniewu i irytacji, choć niekoniecznie wyrażanych na zewnątrz.

• Depresja (depression) - tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, bezradności i samotności.

• Impulsywność (impulsiveness) - niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów.

• Nadwrażliwość (vulnerability) - podatność na stres, niezdolność do zmagania się ze stresem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i paniką w trudnych sytuacjach.

• Nadmierny samokrytycyzm (self-consciousness) - niskie poczucie własnej wartości, wstydliwość i poczucie zmieszania w obecności innych.

Ekstrawersja-Jest wymiarem charakteryzującym jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Osoby ekstrawertywne są zatem nie tylko przyjacielskie i rozmowne, ale także skłonne do zabawy i poszukiwania stymulacji oraz wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.
INTROWERTYKÓW natomiast charakteryzuje brak cech ekstrawertyków, a nie ich przeciwność. będzie to zatem: rezerwa w kontaktach towarzyskich, brak optymizmu, preferencja do przebywania w samotności i nieśmiałość. Introwertykowi nie zależy na towarzystwie, ponieważ woli być sam, natomiast neurotyk może pragnąć towarzystwa, ale jednocześnie obawiać się kontaktów społecznych.
Składniki wymiaru ekstrawersji:
Towarzyskość (gregariousness) - zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z ludźmi.
Serdeczność (warmth) - zdolność do utrzymywania związków z innymi ludźmi, przyjacielskość.
Asertywność (assertiveness) - tendencje dominatywne i przywódcze.
Aktywność (activity) - tempo, wigor, energia, potrzeba bycia zajętym i zaangażowanym.
Poszukiwanie doznań (excitement-seeking) - poszukiwanie podniet i stymulacji, np. ryzyka, stymulacji sensorycznej.
Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji (positive emotions) - tendencja do reagowania pozytywnymi emocjami, np. radością, poczuciem szczęścia oraz generalnie pogodny nastrój i optymizm życiowy.

Otwartość na doświadczenie-Tendencje jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą. Osoby o niskiej otwartości są konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Składniki otwartości na doświadczenie:
Wyobraźnia (fantasy)- fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia.
Estetyka (aestethics) - wrażliwość estetyczna, zainteresowanie sztuką.
Uczucia (feelings) - otwartość na stany emocjonalne innych ludzi.
Działania (actions) - aktywne poszukiwanie nowych bodźców.
Idee (ideas) - intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne.
Wartości (values) - gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych i religijnych, odwrotność dogmatyzmu.

Ugodowość-Opisuje pozytywne versus negatywne nastawienie do innych ludzi, orientację interpersonalną przejawiającą się w altruizmie versus antagonizmie, doświadczanych w uczuciach, myślach i działaniu. Osoby o ugodowym nastawieniu są sympatyczne wobec innych i skłonne do udzielania innym pomocy oraz sądzą, że inni mają identyczne postawy, jak one.
Składniki ugodowości:
Zaufanie (trust) - przekonanie, że inni mają uczciwe intencje versus sceptycyzm i cynizm oraz przekonanie, że inni mogą być nieuczciwi i niebezpieczni.
Prostolinijność (strightforwardness) - prostoduszność, szczerość i naiwność społeczna, versus tendencja do manipulowania innymi ludźmi.
Altriuzm (altruism) - tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych ludzi i udzielania im pomocy versus egocentryzm.
Ustępliwość (compliance) - sposób reagowania na konflikty interpersonalne: powściąganie agresywności, potulność i łagodność oraz tendencja by "wybaczyć i zapomnieć" versus agresywność i tendencje rywalizacyjne.
Skromność (modesty) - realistyczny stosunek do samego siebie, brak tendencji do faworyzowania własnej osoby versus przekonanie o własnej wyższości i tendencje narcystyczne.
Skłonność do rozczulania się (tender-mind-edness) - przejawianie uczuciowości i sympatii do innych, wspieranie organizacji i akcji charytatywnych versus racjonalność i rzeczowość w kontaktach z innymi oraz "mała wrażliwość na ludzkie problemy społeczno-bytowe".

Sumienność-Charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel (opisuje stosunek człowieka do pracy), jej składnikami są:
Kompetencja (competence) - przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu versus przekonanie o braku sprawności i braku umiejętności radzenia sobie z zadaniami.
Skłonność do utrzymywania porządku (order) - uporządkowanie, staranność i schludność versus brak metodyczności i porządku w życiu oraz działaniu.
Obowiązkowość (dutifulness) - ścisłe kierowanie się własnymi zasadami, np. moralnymi versus zawodność i nierzetelność.
Dążenie do osiągnięć (achievement striving) - wysoki poziom aspiracji i silna motywacja do osiągnięcia sukcesów w życiu, duże zaangażowanie w pracę, ale i skłonność do pracoholizmu, versus brak ambicji, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie.
Samodyscyplina (self-discipline) - umiejętność samomotywowania się, by ukończyć rozpoczęte zadania, nawet jeśli nie są atrakcyjne versus tendencja do porzucania zadań przed ich zakończeniem.
Rozwaga (deliberation) - skłonność do starannego rozważania problemu przed podjęciem decyzji i rozpoczęciem działania versus impulsywność przy podejmowaniu decyzji, ale i spontaniczność oraz umiejętność podejmowania szybkich decyzji, jeśli jest to niezbędne.

26. Jakie są zalety i wady planu badawczego z powtarzanym pomiarem?

Metody badawcze w psychologii, Shaughnessy - Plany z powtarzanymi pomiarami
Plan z powtarzanym pomiarem - typ planu eksperymentalnego, w którym każda osoba badana bierze udział w każdym warunku eksperymentu (tzn. pomiar jest powtarzany dla każdej osoby).
ZALETY:
- plan ten wymaga niewielu osób badanych, jest więc idealny w sytuacji, kiedy badacze dysponują ich małą liczbą
- wygodny, zwiększa efektywność
- eksperyment przeprowadzony w ten sposób jest z reguły bardziej wrażliwy (wrażliwość eksperymentu odnosi się do zakresu, w jakim jest on w stanie wykryć różnice w zmiennej zależnej wywołane wpływem zmiennej niezależnej), aniżeli eksperyment oparty na planie grup niezależnych - jest to szczególnie atrakcyjne dla badaczy, którzy badają zmienne niezależne o słabym (trudno dostrzegalnym) wpływie na zachowanie
- czasami, jego stosowanie jest po prostu konieczne
- eliminuje zakłócający wpływ różnic indywidualnych, ponieważ te same osoby są przypisane do każdego poziomu zmiennej niezależnej

WADY:
- może wystąpić efekt wprawy(zmiany zachodzące w osobach badanych w związku z wielokrotnym testowaniem; na efekt ten skladają się czynniki pozytywne (np. znajomość zadania) jak i negatywne (np.nuda), który stanowić może zagrożenie dla trafności wewnętrznej eksperymentu
- nie można go wykorzystać do badania różnic indywidualnych, takich jak wiek lub płeć
- nie jest odpowiedni gdy poziomy zmiennej niezależnej wyrażają jakąś sekwencję następujących po sobie zdarzeń ( np. zwierzę nie może znaleźć się w grupie kontrolnej, kiedy przeszło już uszkodzenie mózgu)
- nie nadają się tu eksperymenty, w których wprowadzenie poszczególnych warunków zajmuje dużo czasu
- plan ten nie powinien być stosowany, kiedy oczekuje się nieliniowych efektów wprawy
- nie można używać zadań nieodwracalnych

28. Proces radzenia sobie w sytuacji trudnej; omów na podstawie wybranej koncepcji.

Problematyka stresu i radzenia sobie z nim stanowi jedno z ważniejszych zagadnień we współczesnej psychologii zdrowia (Makowska, Poprawa 1996). Stresowi przypisuje się istotną rolę w powstawaniu dyskomfortu psychicznego, zaburzeń zachowania i trudności z przystosowaniem się społecznym człowieka. Szczególnie, jeśli ma on charakter chroniczny i wysoce intensywny, dowodzi się jego znaczenia w powstawaniu nerwic i chorób psychicznych. Stres spostrzegany jest również jako źródło wielu chorób określanych jako psychosomatyczne. Stres ma wpływ nie tylko na powstanie choroby, ale i na zachowanie się człowieka chorego i na przebieg jego leczenia.
Jednocześnie uważa się, że życie bez stresu nie jest możliwe. Stres to również proces mobilizacji organizmu do walki, przystosowania się, opanowania wymagań rzeczywistości zewnętrznej oraz szansa na zysk i rozwój.
Najbardziej popularną i uznaną w świecie koncepcją teoretyczną stresu i radzenia sobie z nim jest transakcyjna teoria stresu i radzenia sobie z nim R. S. Lazarusa i jego współpracowników.
Lazarus (1984, za: Pecyna 1998) mianem stresu określił relację między osobą a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako wymagająca wysiłku lub przekraczająca jej zasoby i jako zagrażająca dobremu samopoczuciu. Podkreślił procesualny przebieg radzenia sobie ze stresem, zależny od właściwości sytuacji, struktury osobowości człowieka oraz interakcji osoby i sytuacji, stąd styl radzenia sobie jest ważną właściwością indywidualną. W takim podejściu radzenia sobie w sytuacji trudnej, powtarzają się trzy układy zmiennych, są to właściwości środowiska lub sytuacji właściwej osoby i charakterystyka jej zasobów oraz relacja, czyli wzajemny stosunek, związek, układ między nimi. Radzenie sobie ze stresem jest konstelacją wielu działań i czynności poznawczych, poszukiwaniem sposobów zrozumienia, zachodzących zdarzeń i podejmowaniem działań, które zapewniłyby równocześnie konfrontację z rzeczywistością i podtrzymywały nadzieję na rozwiązanie.
Radzenie sobie ze stresem to nieustannie zmieniające się poznawcze wysiłki osoby zmierzające do tego, by sprostać wewnętrznym lub zewnętrznym wymaganiom, które wynikają z relacji osoba - środowisko ocenianej jako wymagająca wysiłku lub przekraczająca osobiste środki zaradcze. Radzenie sobie ze stresem można też określić jako proces polegający na zmaganiu się i próbach przezwyciężenia zagrożenia, stresujących sytuacji i problemów, w taki sposób, który chroni zdrowie psychiczne i fizyczne jednostki. Ta definicja wyraźnie wskazuje na ochronną funkcję radzenia sobie ze stresem.
Radzenie sobie ze stresem ujmowane jest jako pojedyncze zachowanie w konkretnej sytuacji stresowej, jako predyspozycję do reagowania w specyficzny sposób w stresowych sytuacjach, jako ciąg zachowań, czyli w kategoriach procesu.
Różnie dzieli się sposoby radzenia sobie ze stresem. Maruszewski (1980, za: Oleś 1996) podaje podział na realistyczne, które obejmują sposoby sterowane funkcjami poznawczymi i pełnią funkcje adaptacyjne i nierealistyczne - bywają utożsamiane z mechanizmami obronnymi.
Główne rodzaje sposobów radzenia sobie ze stresem to:
1) poszukiwanie informacji o sytuacji i jak sobie w niej radzić;
2) bezpośrednie działanie zmierzające do zmiany sytuacji lub uspokojenia się;
3) wstrzymanie się od działania ( niereagowanie na zaczepki i prowokacje);
4) procesy intrapsychiczne ( zaprzeczenie, odsuwanie myśli o kłopotach);
5) zwrócenie się do innych po pomoc.

Wyróżnia się trzy główne style radzenia sobie ze stresem:
1) aktywne zachowanie - czyli reakcje, które zmieniają sytuację;
2) poznawcze radzenie sobie - czyli reakcje, które zmieniają znaczenie lub ocenę stresu;
3) unikanie - czyli reakcje, które zmierzają do kontroli przykrych uczuć ( Billings, Moss 1981; Pearlin, Schrooler 1978).

Inny podział pochodzi od R. Lazarusa i S. Folkman ( 1984). Wyróżniają oni strategie zorientowane problemowo - skoncentrowane na problemie i strategie zorientowane na emocjach - skoncentrowane na emocjach. W skład strategii zorientowanych problemowo zaliczają:
a) konfrontacyjną, która polega na obronie własnego stanowiska i walce o to, co się chce osiągnąć,
b) planowe i systematyczne rozwiązanie problemu.

W ramach strategii zorientowanych emocjonalnie wyróżniają 6 typów:
a) dystansowanie się ( kiedy osoba stara się nie przejmować),
b) unikanie - ucieczka ( wyczekiwanie, znieczulanie się alkoholem),
c) samoobwinianie ( samokrytyka, autosugestia),
d) samokontrola ( wstrzymywanie emocji, opanowanie),
e) poszukiwanie wsparcia społecznego ( opowiadanie innym o swej sytuacji, przyjmowanie wyrazów sympatii i współczucia),
f) pozytywne przewartościowanie ( dostrzeganie dobrych stron sytuacji).
Różny jest stopień skuteczności poszczególnych sposobów radzenia sobie ze stresem i w dużym stopniu zależy od nasilenia samego stresu. W sytuacji takiego stresu, który dosięga granicy możliwości adaptacyjnych jednostki możliwe jest załamanie jej systemu adaptacyjno - obronnego, czyli wystąpienie kryzysu psychologicznego.
Kryzys psychologiczny, to krótkotrwały rozstrój psychiczny, kiedy osoba zmaga się z problemami okresowo przekraczającymi jej możliwości adaptacyjne. Reakcja w formie kryzysu zachodzi wówczas, gdy wydarzenie życiowe, interpretowane jest jako subiektywnie ważne, zagrażające i nieuniknione, a jednocześnie osobiste możliwości i środki zaradcze oceniane są jako niewystarczające do poradzenia sobie z nim (Oleś 1992).
Poznawcze procesy decydujące o odzyskaniu równowagi, czyli ważne dla udanej adaptacji do sytuacji stresowej są następujące:
1) ocena i jej przeformułowanie, szczególnie w sytuacji zagrożenia i niebezpieczeństwa;
2) poszukiwanie nowych informacji na temat specyfiki sytuacji lub zadania, próby ujęcia sytuacji z nowego punktu widzenia, poszukiwanie alternatywnych rozwiązań, zbieranie informacji od innych i uczenie się od nich;
3) poszukiwanie odpowiednich wzorców zachowań, które mogą być zastosowane lub dostosowane do danej sytuacji;
4) odnoszenie się do analogicznych doświadczeń z przeszłości, czyli przypominanie sobie podobnych problemów lub okoliczności, które zostały kiedyś opanowane, w celu upewnienia się, że aktualny problem, jako podobny do tych dawnych, również może być rozwiązany lub przezwyciężony;
5) poszukiwanie związku między stresującymi wydarzeniami i aktualnym obrazem siebie a funkcjonowaniem w przeszłości i posiadanymi umiejętnościami społecznymi;
6) odbieranie rzetelnych informacji zwrotnych dotyczących własnego zachowania, planów i celów;
7) modyfikowanie poziomu aspiracji oraz nabywanie umiejętności przyczyniających się do rozwoju ( Killilea 1982, za: Oleś 1996).
Są to niektóre ze sposobów radzenia sobie ze stresem. Generalnie jednak radzenie sobie ze stresem zależy od tego, 1) kto sobie radzi, 2) z czym, 3) w jakich okolicznościach, 4) kiedy, 5) jakie znaczenie nadaje stresowej sytuacji.

Po pierwsze, „kto”, a więc chodzi o osobowość. Osoby o niskiej samoocenie radzą sobie ze stresem używając mniej skutecznych technik niż osoby o wysokiej samoocenie.

Ponadto okazuje się, że sposoby radzenia sobie ze stresem związane są z płcią i wiekiem. Niektórzy badacze podają, że mężczyźni mają skłonność do używania bardziej racjonalistycznych strategii, podczas gdy kobiety częściej poszukują wsparcia. Również wraz z wiekiem zmienia się styl radzenia sobie ze stresem. Trudno jednak stwierdzić, czy przyczyną tego zjawiska są zmiany osobowości, czy też to, że ludzie zmagają się z odmiennymi problemami w różnych okresach życia.

Po drugie, „z czym”, czyli rodzaj stresora, a więc z jakim rodzajem sytuacji trzeba sobie radzić. Używanie strategii zorientowanych problemowo jest najbardziej typowe dla sytuacji wyzwania, znacznie mniej dla zagrożenia i straty. Na sytuacje zagrożenia często reagujemy myśleniem życzeniowym, albo fatalistycznymi przewidywaniami. Sytuacja straty często wywołuje samoobwinianie i autoagresję. Reakcją na sytuację wyzwania jest najczęściej mobilizacja do działania.

Po trzecie, „okoliczności”, czyli środowisko i relacje z innymi ludźmi powodują, że osoby, które posiadają wsparcie społeczne lepiej stawiają czoła trudnym sytuacjom niż osoby pozbawione takiego wsparcia. W ekstremalnie trudnych warunkach wsparcie społeczne decyduje o powodzeniu w radzeniu sobie ze stresem.

Po czwarte, „kiedy”, czyli jaki okres radzenia sobie ze stresem mamy na myśli. Znane są etapy reakcji na wiadomość o własnej chorobie terminalnej, jest to zaprzeczenie, złość, targowanie się, depresja, akceptacja. Wiadomo też, że kiedy osoba długo i nieskutecznie ponawia wysiłki celem zmiany sytuacji lub rozwiązania problemu, to naraża się na poważne koszty psychiczne, w tym depresję i wyuczoną bezradność. W sytuacji takiej lepiej zmienić sposób radzenia sobie, rozwijając strategie zorientowane emocjonalnie.
Po piąte, jakie znaczenie ma dla osoby sytuacja stresowa, czyli, do jakich wartości osoba ją odnosi. Proces nadawania znaczenia sytuacji stresowej ma związek ze światopoglądem człowieka i sposobem odnajdywania sensu życia - odwoływanie się, albo nie do swej religijności (Oleś 1996).

Najprawdopodobniej człowiek od niepamiętnych czasów po to, aby radzić sobie ze stresem wykorzystywał dostępne mu sztuczne środki transformacji emocjonalnej. Współcześnie najpowszechniej i legalnie używane to alkohol, nikotyna oraz grupa leków o działaniu uspokajającym. Istnieją też środki o silnym działaniu antystresowym nie mniej popularne, chociaż w różnym stopniu będące nielegalnymi, takie jak heroina, marihuana czy kokaina. Wymienione substancje, głównie oddziałując na ośrodkowy układ nerwowy, hamują jego funkcje, eliminując zdolność racjonalnego osądu rzeczywistości i upośledzając kontrolę własnych zachowań. W efekcie ich oddziaływania człowiek doświadcza silnego obniżenia napięcia psychofizjologicznego. Przy zwiększających się i dużych dawkach środki te działają znieczulająco, uspokajająco, aż do efektów depresujących i totalnego zamroczenia.
Przyczynami skłaniającymi ludzi do używania substancji odurzających są m. in. ich redukujące napięcie i wzmagające poczucie mocy efekty oddziaływania, które stanowią silne wzmocnienie w procesie uczenia się używania tych środków. Używanie substancji odurzających w celu radzenia sobie ze stresem realizuje głównie funkcje regulacji stanu emocjonalnego i zaliczane jest do strategii ucieczkowo-unikowych. Z zażywaniem tych środków wiąże się poważne ryzyko uzależnienia się, zarówno psychicznego jak i fizycznego, które poważnie wzrasta, jeśli substancje te wykorzystywane są w celu radzenia sobie ze stresem.
Obok takich autodestrukcyjnych strategii radzenia sobie, jak używanie środków odurzających można wskazać inne, o podobnej funkcji psychologicznej. Ich funkcją jest ucieczka od realnej rzeczywistości, przed własną bezradnością, bezsilnością, lękiem, brakiem akceptacji dla siebie. Należą do nich: nałogowe obżeranie się, uprawianie gier hazardowych, komputerowych, oglądanie telewizji, oddawanie się seksowi itd. W swoich destruktywnych dla jednostki konsekwencjach prowadzą one do patologii funkcjonowania psychicznego i społecznego przystosowania się (Dolińska - Zygmunt 1996).

Źródło: Makowska H., Poprawa R. (1996) Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania zdrowia; Oleś P. (1996) Z problematyki interwencji kryzysowej i radzenia sobie ze stresem; Pecyna S. M. B. (1998) Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej.

29. Wyobrażenia i spostrzeżenia: podobieństwa i różnice; podaj przykłady badań.

W przeciwieństwie do dawniejszych metod badań nad wyobrażeniami, które koncentrowały się niemal wyłącznie na danych introspekcyjnych, badania współczesne w coraz większym stopniu sięgają do danych obiektywnych. Jako przykład może posłużyć badanie przeprowadzone przez Finkę i Kosslyna (1980), które wskazuje na istotne podobieństwo między spostrzeżeniami a wyobrażeniami. W badaniu tym stwierdzono, że ostrość widzenia zmniejsza się w miarę, jak przechodzimy od centrum „pola wyobrażeniowego" na peryferie. Autorzy prosili badanych, aby wyobrażali sobie dwie kropki blisko siebie albo w centralnej części pola wyobrażeniowego, albo w pobliżu jego peryferii. Badacze sprawdzali, w jakim punkcie tego pola kropki zlewają się ze sobą. Okazało się, że pole, w którego obrębie badani potrafili różnicować kropki, miało kształt zbliżony do pola ostrego widzenia w spostrzeganiu miało kształt elipsy rozciągniętej w poziomie. Badania neurofizjologiczne wykazały, że w siatkówce największa ostrość uzyskiwana jest w dołku centralnym położonym w plamce żółtej (Solso, 2001). Obie te struktury znajdują się w centralnej części siatkówki. Można wprawdzie argumentować, że wyniki tego typu ujawniają wiedzę utajoną na temat spostrzegania. Należałoby wtedy założyć, że ludzie domyślają się, iż udzielanie odpowiedzi dotyczących ewentualnego zlewania się kropek ujawnia dane dotyczące ostrości. Na koniec warto dodać, że argumentacja tego typu nie odnosi się do sytuacji, kiedy badacze wykrywają zależności niezgodne z potocznym doświadczeniem. Zależności tego typu nie wchodzą w skład wiedzy utajonej, a więc ludzie nie mogą w swoich odpowiedziach kierować się tą właśnie wiedzą.

Wspomnijmy również o ograniczeniach w zakresie podobieństwa między spostrzeżeniami a wyobrażeniami. Wiele danych wskazuje na to, że nie istnieje związek między wczesnymi fazami spostrzegania a wyobrażaniem sobie. Przykładem są wyniki badań dotyczących "niskich" faz przetwarzania informacji, czyli takich faz, które obejmują procesy zachodzące na siatkówce oka. Przedmiotem wielu badań były obrazy następcze, pojawiające się zarówno w spostrzeganiu, jak i na poziomie wyobraźni. Obrazy następcze mogą angażować "niskie" fazy spostrzegania, albo też procesy przebiegające na wyższych piętrach OUN. Przykładem obrazów powstających na peryferiach tego układu są obrazy następ barw. Stanowią one coś w rodzaju podźwięku po procesach zachodzących na siatkówce. Na przykład, kiedy przez dłuższy czas będziemy się wpatrywać w czerwony kwadrat, a potem przeniesiemy wzrok na białą powierzchnię, to przez kilka sekund będziemy mogli dostrzec szarozielony kwadrat, który stopniowo znika. Jedno z najbardziej popularnych wyjaśnień przyjmuje, jest to efekt "zmęczenia" fotoreceptorów odpowiedzialnych za spostrzeganie czerwieni, w efekcie czego relatywną przewagę uzyskują receptory wrażliwe na bar dopełniającą do czerwieni, czyli na zieleń. Dokładny opis tego zjawiska czytelnik może znaleźć w książce Lindsaya i Normana (1984). Badania wykazały, że w wyobrażeniach nie pojawiają się następcze obrazy barw analogiczne do wcześniej opisanych. Natomiast obrazy takie pojawiają się w wyobrażeniach takich właściwości obiektu, które są rejestrowane na wyższych piętrach OUN. Przykładem takich cech może być ruch obiektu czy poziome i pionowe ułożenie linii.
Badania dotyczyły złożonych obrazów następczych obiektów, których cechy były analizowane zarówno na niskich, jak i na wysokich piętrach OUN. Przykładem może być tak zwany efekt McCollough. Do wywołania tego efektu używa się jako bodźca złożonej matrycy zbudowanej z barwnych pasków biegnących poziomo i pionowo, a w niektórych częściach zmieniających swój kierunek. W takich wypadkach obrazy następcze powinny pojawiać się tylko w wypadku cech analizowanych na wyższych piętrach OUN. Jednocześnie nie powinny się pojawiać w odniesieniu do tych cech, które analizowane są na piętrach niższych (na przykład nie powinny się pojawiać w odniesieniu do barwy).
Badanie występujących się w wyobraźni obrazów następczych odnoszących się do złożonych bodźców ma tę zaletę, że badani nie mogą odwoływać się do swojej wiedzy utajonej. Ktoś może pamiętać, że po oglądaniu zielonego kwadratu przez pewien czas pojawia się w jego miejscu kwadrat czerwony. Przy obrazach złożonych badani nie mogą sięgać do takiej wiedzy, ponieważ w przeszłości zapewne nie widzieli takiego złożonego wzoru, jak ten eksponowany w eksperymencie.

Lindsay i Norman (1984) wyjaśniają obrazy następcze "zmęczeniem" elementarnych procesów percepcyjnych. Po długotrwałym wpatrywaniu się w barwne paski poziome i pionowe powinna następować nie tylko zmiana barwy tych pasków na barwę dopełniającą, lecz także zmiana ich kierunku (poziome winny zmieniać się w pionowe). Elementarne procesy odpowiedzialne, dajmy na to, za spostrzeganie czerwieni i pionowego przebiegu paska ulegają zmęczeniu. Ponieważ inne procesy nie są jeszcze wyczerpane, w świadomości pojawiają się efekty działania czerwony pionowy pasek zastępowany jest przez zielony poziomy (tajemnicze jest to, że efekt McCollough występuje tylko w wypadku złożonych matryc, a nie pojedynczych pasków pojawiających się w izolacji).

Finke (1989) dowodzi, że procesy odpowiedzialne za spostrzeganie poziomego lub pionowego przebiegu pasków zachodzą na wyższych piętrach OUN. Kiedy próbowano wywołać efekt McCollough na poziomie wyobraźni, okazało się, że w "wyobrażeniowym" obrazie następczym następowała jedynie zmiana kierunku przebiegu pasków, natomiast ich barwa się nie zmieniała (Finkę i Schmidt, 1978). Wynikałoby stąd, że nie istnieje podobieństwo czy równoważność funkcjonalna między obwodowymi lub niskimi fazami spostrzegania a wyobraźnią podobieństwo dotyczy późniejszych faz spostrzegania, regulowanych przez wyższe piętra OUN.

Tego typu wyniki stawiają badaczy w obliczu ważnego problemu, który stał się przedmiotem długiej i ożywionej dyskusji. Główny problem można sformułować następująco: czy wyobrażenia są tylko obrazami umysłowymi, czy też są one jedną z możliwych form reprezentacji wykorzystywanych przez ludzki umysł (Nęcka, Orzechowski i Szymura,2006)

SPOSRZEŻENIE:
Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:
sensomotorycznym - powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków, posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia;
semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym - jest to sposób spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.
- Spostrzeżenia mogą być:
monosensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,
wielosensoryczne - odbierany przy wykorzystaniu wielu zmysłów.

WYOBRAŻENIA (wyobraźnia)
To samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem. Wyobraźnia człowieka jest ściśle związana ze spostrzeganiem, pamięcią, myśleniem, a nawet uczuciami.

Rodzaje wyobraźni: mimowolna dowolna odtwórcza wytwórcza (twórcza) konkretna fantazyjna

34. Podstawowe różnice między korelacyjnym a eksperymentalnym schematem badania

Schemat korelacyjny
Zalety:
Wykrywanie związku pomiędzy zmiennymi
Zdolność do predykcji jednej zmiennej na podstawie drugiej
Wady: Nie ma mowy o związku przyczynowo-skutkowym

Schemat eksperymentalny
Zalety:
Ścisła kontrola przyczyn i skutków
Obiektywność
Replikowalność - powtarzalność
Wady:
Dehumanizacja osób badanych
Zniekształcenie zachowania poprzez umieszczenie badanego w kontrolowanej i fikcyjnej sytuacji
Nastawienie uczestnika - zniekształcenie zachowania badanego poprzez wymyśloną sytuację oraz sposób spostrzegania przez uczestnika eksperymentu swojej w nim roli
Oczekiwania eksperymentatora - wytworzenie u badacza określonych oczekiwań, które mimowolnie przekazywane sa uczestnikom
Błąd próby - jeśli próba użyta w badaniu jest niereprezentatywna dla grupy badanej

35. Konflikty międzygrupowe: przyczyny, procesy im towarzyszące, sposoby rozwiązywania.

KONFLIKT MIĘDZYGRUPOWY- to proces społeczny zachodzący między grupami, państwami, wynikający ze sprzeczności interesów, celów, poglądów czy obowiązków, powodujący powstanie wrogości miedzi mini

Teorie konfliktów międzygrupowych:
1)TEORIA RZECZYWISTEGO KONFLIKTU
Teoria etnicznej rywalizacji zakłada, że do konfliktu dochodzi w momencie, gdy konsekwentnie dotąd utrzymywana przewaga jednej z grup zostanie zachwiana np., w wyniku masowej imigracji, rywalizacji o pracę, wzrosty zamożności dyskryminowanych grup).

Przykładem może być pogrom Cyganów w Mławie, wojna Bośni gdzie Serbowie zamieszkujący tereny wiejskie czuli się zagrożeni przez Muzułmanów zamieszkujących tereny miejskie. Grupy różniły się nie tylko religią, ale i stopniem zamożności.
Teoria rzeczywistego konfliktu podkreśla rzeczywiste różnice interesów. Skutkiem konfliktu grupowego jest: 1. wzrost poczucie spójności w grupie
2. wzrost entocentryzmu
3. nadróżnicowanie grupy własnej i obcej
4. spadek przepuszczalności (granice grup są pilnie strzeżone a każde ich przekraczanie jest surowiej karane)

2) TEORIA WZGLĘDNEGO NIEZASPOKOJENIA Do największej liczby zamieszek dochodzi w państwach, których mieszkańcy żyją w złych warunkach i DOBRZE znają wyższy standard życia ważnej grupy obcej. Grupa porównuje stosunki wkładów i zysków w grupie własnej i obcej. relacje można zmienić zwiększając zyski i/lub zmniejszając wkłady. Ale można uznać, że sprawiedliwość wymaga równych zysków niezależnie od wkładu („każdy ma taki sam żołądek”) albo, że sprawiedliwe jest zaspokajanie potrzeb. Niezaspokojenie może być rozpatrywane na dwóch wymiarach:
1) egoistyczne (sytuacja osobista w stosunku do grupy własnej)
2) wspólne (sytuacja osobista w stosunku do grupy obcej)
Niezaspokojenie może wywołać konflikt nawet w trakcie pozytywnych zmian społecznych. „Narody, które cierpliwie i niemal nieświadomie znosiły najbardziej pożałowania godny stan, nierzadko powstają, by zrzucić jarzmo niewoli w momencie, gdy słabnie jego ucisk”. Poprawa warunków społecznych sprzyja wzrostowi oczekiwań, które często pozostają niespełnione. Powoduje to poczucie frustracji i pokrzywdzenia względem grup, którym powiodło się lepiej”. np. Chiny

3) TEORIA NIEZASPOKOJONYCH POTRZEB
W przewlekłym konflikcie najważniejszymi elementami są grupy, z którymi się ludzie identyfikują, aby zaspokoić swoją potrzebę tożsamości społecznej. Silne identyfikowanie się z grupą własną jest niewątpliwie ewolucyjną adaptacją, ponieważ przeżycie hord, w których ludzie żyli przez zdecydowaną większość czasu swojej ewolucyjnej historii zależało od współpracy, altruizmu i więzi z grupą. Proces kształtowania się świadomości narodowej wiąże się z rozwojem patriotyzmu - postawy cechującej się silnym pozytywnym afektem, przywiązaniem i lojalnością wobec własnego kraju oraz formy ideologii postulującej podporządkowanie i poświęcenie dążeń osobistych sprawom narodu.

Patriotyzm można traktować jako zestaw postaw altruistycznych na rzecz systemu społecznego (kraj, grupa, plemię, imperium), którego jednostka jest członkiem. Chcąc przetrwać, ich członkowie kierować się zasadą lojalności wobec grupy, a niekiedy muszą zrzec się indywidualnych korzyści szkodliwych dla systemu i zaakceptować osobistą stratę, która jest korzystna dla całej zbiorowości.

Przyczyną konfliktu międzygrupowego może być niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych grupy własnej takich jak potrzeba bezpieczeństwa, tożsamości, uznania i uczestnictwa. Mediatorzy często zapominają, że podstawowych potrzeb psychicznych nie można wynegocjować, wytargować czy wymienić się nimi. Potrzeba tożsamości może być natomiast zaspokojona przez wzajemne uznanie swojej odrębności.

ROZWIĄZYWANIE KONFLIKTÓW

1)ODSTRASZANIE
Skuteczne, gdy
a) przywódca zachowuje się racjonalnie i kieruje interesem grupy
b) mamy, czym straszyć
c) przywódca potrafi wpłynąć na grupę
d) odpowiednie informacje są dostarczone w odpowiednim czasie
2) NEGOCJACJE
pozycyjne vs problemowe
3)WALKA
4) ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW
5) MEDIACJA
Każda ze stron powinna:
a) starać się zrozumieć punkt widzenia drugiej strony
b) wierzyć , że jest z kim i o czym rozmawiać
c) odróżniać marzenia od planowanych działań drugiej strony
d) być przekonana, że wzajemne ustępstwa spowodują zmianę sytuacji
e) być przekonana, że możliwe są zmiany strukturalne sprzyjające trwałemu rozwiązaniu problemów
f) reagować na potrzeby psychologiczne i niepokoje drugiej strony

Konflikty społeczne można podzielić również ze względu na sposób przejawiania się i tu wyróżniamy:
1)konflikt jawny- otwarty, taki, w którym obie strony przyznają że istnieje miedzy konflikt. Obie strony potrafią go określić. Strony rozpoczynają wymianę myśli i uczuć a przez to maja szansę na konstruktywne rozwiązanie konfliktu
2)konflikt ukryty-zamaskowane, obustronne zaprzeczanie istnienia między nimi sprzeczności - konfliktów. Obie strony przyjmują za temat tabu sprawy sporu - strony udają, ze miedzy nimi jest zgoda. Uważny obserwator zauważy pewne zjawiska:
· Strony unikają lub ograniczają wzajemny kontakt
· Występują zależności między zachowaniem werbalnym (słownym) a niewerbalnym (mowa ciała), np. deklaruje się zgodę a sygnalizuje się dystans
· Występują bardzo silne reakcje na słowa czy bodźce, np. gdy partnerowi zdarzy się głośno zamknąć drzwi ,
3) konflikty inspirowane i kierowane- powstają w wyniku czyjejś inspiracji i kierowania
4)konflikty spontaniczne inaczej żywiołowe- ich przyczyna jest spontaniczna i żywiołowa.
5)konflikty ostre,
6) konflikty łagodne.

Wszystkie wymienione rodzaje konfliktów społecznych mogą ulegać deformacji, łączeniu oraz przeplataniu jednych z drugimi. I tak mogą powstać kombinacje konfliktów np. konflikt jawny bądź ukryty może powstać w wyniku czyjejś inspiracji i kierowaniu lub jego przyczyna może być spontaniczna i żywiołowa.

Innego podziału konfliktów społecznych można dokonać ze względu na okres jego trwania i tak wyróżniamy:
· konflikty długotrwałe np. konflikty między klasami społecznymi na tle społeczno - ekonomicznym,
· konflikty krótkotrwałe (efemeryczne) szybko ulegające dezaktualizacji.

DZIAŁANIA, JAKIE LUDZIE PODEJMUJĄ W SYTUACJI KONFLIKTU:
-STRATEGIA „COŚ ZA COŚ”- oznacza zachęcanie do współdziałania najpierw przez stosowanie zachowań kooperacyjnych, a potem przez powtarzanie działań przeciwnika, które podjął on bezpośrednio przed nami
-NEGOCJACJA- forma porozumiewania się przeciwnych stron konfliktu, gdzie zainteresowani składają wzajemne propozycje i kontrpropozycje, a problem jest rozwiązany pod warunkiem, że obie strony osiągną zgodę

FORMY ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW:
-ROZWIĄZANIA INTEGRUJĄCE- rozwiązania konfliktów z korzyścią dla obu stron
-GRIT- czyli stopniowe i odwzajemnione skłanianie do obniżenia napięcia, strategia ograniczania konfliktu w sytuacjach codziennego życia, w których:
a)informujesz o swojej chęci do współpracy
b)współpracujesz
c)odwzajemniasz każde kooperacyjne działania, ale
d)jeżeli twój oponent działa agresywnie odpowiadasz mu tym samym
-MEDIACJA- wyrażanie zgody na udział trzeciej strony przy rozwiązaniu zaistniałego konfliktu
-ARBITRAŻ- sposób rozwiązania konfliktów polegający na tym, że trzecia strona narzuca rozwiązanie konfliktu skłóconym partnerom

37. Postawy utajone; sposoby ich tworzenia się; związki miedzy postawami jawnymi i utajonymi.

Dominika Maison „utajone postawy konsumenckie 3.

Wyjaśnieniem przyczyn obserwowanych rozbieżności miedzy postawą a zachowaniem są trudności - intencjonalne bądź nieintencjonalne - w ujawnieniem postawy przez osobę. Wynikają one z dwóch podstawowych powodów:
1. ludzie nie zawsze chcą ujawniać swoje prawdziwe postawy, ponieważ się ich wstydzą, nie akceptują lub nie zgadzają z ogólnie obowiązującymi normami
2. ludzie nie zawsze znają swoje prawdziwe postawy, nie zawsze są ich świadomi.
Oba te wyjaśnienia implikują do pewnego wymiaru postawy, który ma postać utajoną. Postawy utajone, wprowadzone przez Greenwald'a i Banaji (1996) są przez nich definiowane jako „niezidentyfikowane ślady przeszłego doświadczenia, które mogą wpływać na reakcje, nawet gdy doświadczenia te nie są pamiętane i dostępne na poziomie świadomym”. (w przeciwieństwie do Fishbein i Ajzen (1974), którzy rozumieli postawy jako w pełni uświadamiane przez podmiot przekonania).

Badania prowadzone z użyciem metody IAT (Test Utajonych Skojarzeń, Greenwald, 1998) pokazały dużą rozbieżność lub wręcz brak związku między postawami jawnymi (kwestionariusz) a utajonymi (IAT). (Np. deklaracja pozytywnych postaw wobec Afroamerykanów na poziomie jawnym, a na poziomie utajonym ujawnianie postaw negatywnych).

Specyfika postaw utajonych:
Dualizm postaw (dualizm procesów poznawczych - rozszerzenie dualizmu postaw):
Dla zrozumienia koncepcji dualizmu procesów poznawczych ważne jest rozróżnienie między:
1. procesami szybki, opartymi na emocjach, prostych skojarzeniach, heurystykach, często o charakterze automatycznym
2. procesami wolnymi wymagającymi wysiłku poznawczego, opartymi na systematycznym rozumowaniu.

Wilson, Lindsey, Schooler (2000):
Dualizm postaw to sytuacja gdy ten sam obiekt postawy jest oceniany w różny sposób na dwóch poziomach, z których jeden to poziom automatyczny, utajony a drugi - kontrolowany i jawny. W przeciwieństwie do postaw ambiwalentnych, gdzie osoba odczuwa wew konflikt wobec obiektu postawy, w postawach dualnych osoba nie odczuwa rozbieżności, ponieważ , ze względu na rozłączność systemów, obydwie postawy nie są dostępne jednocześnie, a dostępność zależy od sytuacji (Np. doświadczona tenisistka od lat bardzo dobrze serwuje nie zastanawiając się jak to robi. Aby poprawić skuteczność uczy się nowego ustawienia nadgarstka i teraz stosuję tylko tą metodę, ale nie oznacza to, że jej dawne przyzwyczajenia zanikły. Zostały tylko uśpione, ale pewnie w niektórych warunkach (zmęczenie) zostaną zaktywizowane automatycznie i niekontrolowanie.)

Greenwald i Banaji (1996):
Rozbieżność postaw jest raczej konsekwencją złożoności postaw I nie można mówić o jednym typie relacji miedzy postawami jawną I utajoną. Wyodrębnili 4 typy relacji wynikających z dwóch wymiarów:
1. świadomość istnienia postawy pierwotnej (tej, która uległa utajnieniu)
2. możliwości i motywacji do jej zastąpienia (stłumienie) przez postawy jawne
W ten sposób powstały 4 typy postaw:
1. zrepresjonowana
2. rozszczepiona (niezależne systemy)
3. świadomie zastąpiona
4. automatycznie zastąpiona
Represja - to sytuacja, gdy postawa utajona jest utrzymywana poza świadomością, gdyż zagraża podmiotowi
Rozszczepienie - niezależne oceny obiektu postawy równolegle w obu systemach. Systemy te mają wpływ na zachowanie: jeden wpływa na reakcje kontrolowane, drugi na automatyczne

Świadome zastąpienie - to sytuacja, gdy człowiek jest w pełni świadomy swojej postawy utajonej, ale postrzega ja jako niewłaściwa i niepożądaną, dlatego stara się zastąpić ja inna postawą
Automatyczne zastąpienie - proces zastępowanie jednej postawy nowa jest w tym przypadku automatyczny i nie podlega woli osoby.

Geneza/sposoby tworzenia Przyjmuje się że postawy mogą powstawać na bazie:
1. przekonań
2. emocji lub
3. zachowań (Wojciszke 2002, 2000)
Postawa powstała na bazie przekonań ma charakter postpoznawczy, czyli została uformowana na bazie licznych opinii na temat obiektu postawy. Jest również i tak, że postawa tworzy się na bazie emocji bez pośrednictwa wiedzy. Emocje te mogą powstawać na bazie warunkowania klasycznego lub efektu ekspozycji (Zajonc). Przykładem mogą być badania Zajonca na temat tego, że człowiek nie zawsze wie, dlaczego mu się cos podoba lub lubi to co lubi. Zajonc pokazywał serię ideogramów. W pierwszej serii niektóre z nich były eksponowane kilka razy. W drugiej serii pokazywano też te idiogramy, które pokazywano przy pierwszej. Okazało się że idiogrmy, które eksponowane były kilka razy, badanym podobały się bardziej. Kolejnym przykładem postawy utajonej mogą być następne badania Zajonca z idiogramami, ale tym razem przed każdym z nich pokazywano bodziec podprogowy (wesoła/smutna twarz) - okazało się że bardziej podobają się idiogramy, które poprzedzone były wesołą twarzą.
Postawa może być również bezpośrednim efektem zachowania - ludzie wnioskują czasem o swoich postawach z obserwacji własnego zachowana (np. jeśli coś często jemy to nabieramy przekonania że to lubimy).

Związki między postawami jawnymi i utajonymi:
Twórcy koncepcji postaw utajonych - Greenwald i Banaji - przyjęli, że skoro postawy utajone są tym, czego osoba nie chce lub nie może ujawnić, to z definicji są one odmienne od postaw jawnych. Jednak jest z tym różnie. Ciężko jest zgeneralizować uniwersalne związki między postawami jawnymi i utajonymi. Ogólnie można stwierdzić, że w sytuacji:
1. zagrażającej (gdzie aktywizuje się stereotyp i uprzedzenie) - postawa utajona jest inna od jawnej (postawy deklarowane kwestionariuszem oraz IAT wobec Afroamerykanów; opis wyżej) i dlatego nieakceptowana lub z innych powodów nieuświadamiana
2. niezagrażającej - warstwa jawna i utajona mogą być spójne. W konsekwencji oznacza to, że reakcja ujawniona pod wpływem aktywacji postawy jawnej będzie podobna do ujawnionej w wyniku aktywacji postawy utajnionej
(Brzmi dziwnie, ale mam nadzieję, że tabela poniżej coś wyjaśni)
Innym, dobrym przykładem związków postaw podaje dalej w swojej książce Pani Maison, który zacytuję dosłownie.
„Postawa utajona może mieć powolny, modyfikujący wpływ na postawę jawną - w tym jej warstwę treściową - która stopniowo, pod wpływem warstwy utajonej będzie ulegała zmianom. W takim wypadku można powiedzieć, że postawy utajone mogą mieć funkcję korygującą wobec uświadamianych postaw jawnych. Ilustracja tego może być przykład z obszaru postaw konsumenckich. Wyobraźmy sobie sytuację, gdy osoba na podstawie informacji o parametrach technicznych nowego samochodu i jego dobrej jakości ma pozytywna postawę jawną wobec tego produktu. Jednak na podstawie różnych oddziaływań peryferycznych (czyli nie skupianie się na treści, tylko na czynnikach zew - przyp. Własny) wytwarza się w tej osobie negatywna utajona postawa wobec marki. Po pewnym czasie osoba w sposób nieświadomy może zacząć modyfikować swoją jawną postawę i czynić ją spójną z postawą utajoną. Może - często nieświadomie - poszukiwać informacji negatywnych na temat danej marki, czego konsekwencja będzie automatyczne i nieuświadamiane przeformułowanie postawy jawnej (wcześniejszy przykład tenisistki - przyp własny).”
Ogólnie: „to czy nastąpi zmiana postawy jawnej pod wpływem postawy utajonej, zależy prawdopodobnie od motywacji i możliwości osoby do utrzymania swojej postawy jawnej.”

We współczesnej psychologii największą popularność zyskały dwie koncepcje pamięci operacyjnej:
1. pamięć operacyjna jako zaktywizowana część pamięci trwałej (Cowan, 1999)
2. wielokomponentowy model Baddeleya (2002)

Cowan (1999) traktuje swój model jako model jednolity - wchodzące weń struktury to różne formy pamięci. Uważa on, że pamięć operacyjna to zaktywizowana część pamięci trwałej.

O tym, jakie informacje z naszych trwałych zasobów pamięciowych zostaną zaktywizowane, decydują:
- czynniki sytuacyjne (np. nowość pewnych informacji)
Informacje znane jednostce ulegają habituacji, z kolei informacje nowe przetwarzane są znacznie dokładniej. To przykład racjonalnego rozwiązania adaptacyjnego. Informacje znane nie muszą być analizowane dokładnie, ponieważ w ich obliczu jednostka może uruchomić pewien gotowy sposób reagowania, który sprawdził się wcześniej. Natomiast w obliczu nowych informacji takie rozwiązanie nie jest możliwe - informacje muszą być przeanalizowane dokładnie, by można było reagować w nowy sposób, dopasowany do wymagań sytuacji. - regulacja o charakterze wolicjonalnym Jednostka może wolicyjnie nadać dużą wagę pewnym informacjom - kiedy ktoś czeka na dworcu, wypatruje osoby znanej, ale jednocześnie bardzo dokładnie rejestruje mimikę tej osoby, by się przekonać, w jakim ona jest stanie.

Natomiast Baddeley (2002) zaproponował inną koncepcję pamięci operacyjnej. Według niego „sercem” i aktywnym elementem pamięci operacyjnej jest centralny system wykonawczy. Obok niego działają dwa systemy „niewolnicze”, będące niejako na usługach centralnego systemu wykonawczego, oraz trzecia, która ma charakter ambiwalentny. Są to:
• pętla fonologiczna (odpowiada za krótkotrwałe przechowywanie informacji słuchowych - dzięki niej powtarzamy w myśli numer telefonu komórkowego, podany przez inną osobę, do chwili, w której zapiszemy go w jakimś miejscu)
• szkicownik wzrokowo-przestrzenny (pełni analogiczne funkcje w odniesieniu do informacji wzrokowych; dzięki niemu możemy na przykład stwierdzić, oglądając się w lustrze u fryzjera, czy obciął nam włosy w wystarczającym stopniu)
• bufor epizodyczny (odpowiedzialny nie tylko za przechowanie informacji na temat zdarzeń, ale też integruje ze sobą informacje wzrokowe i słuchowe

Przykład badania pamięci operacyjnej. W jednej z technik badawczych podaje się serię stwierdzeń, o których musi on orzec, czy są prawdziwe, czy są fałszywe.

Amsterdam jest stolicą Holandii tak nie
Widelce mają zatrzaski tak nie

Biurka mają szuflady tak nie
Kuzyn jest krewnym tak nie
Stoły wigilijne są przykryte obrusem tak nie
Kiedy badany udzieli odpowiedzi na wszystkie pytania, prosi się go, żeby podał ostatnie słowa z każdego z weryfikowanych twierdzeń. W przytoczonym przykładzie poprawna odpowiedź brzmi: Holandii, zatrzaski, szuflady, krewnym, obrusem. Tego typu metoda pozwala zbadać pojemność werbalnej pamięci operacyjnej.

39. Temperament a stres: omów rolę temperamentu w występowaniu, radzeniu sobie i skutkach stresu. Żródło: Strelau J., 2001, Psychologia temperamentu, s.391-423.

Jednym z podstawowych postulatów kilku teorii temperamentu jest założenie, że temperament odgrywa ważną rolę w regulacji stresu. Np. Kagan (1983) uważał, że dwa wyróżnione przez niego typy temperamentu, zahamowany i niezahamowany, różnią się podatnością na stres spowodowany pojawieniem się zdarzenia nieoczekiwanego lub nieprzewidywalnego. W początkowym okresie badań nad poszukiwaniem doznań Zuckerman (1964) doszedł do wniosku, że niektóre osoby są odporne na deprywację sensoryczną, inne natomiast reagują na warunki deprywacji w sposób nazywający przypuszczenie, że izolacja percepcyjna jest dla nich stresorem. W swojej definicji wymiaru poszukiwania doznań zwraca szczególną uwagę na gotowość podejmowania ryzyka fizycznego i społecznego, będącą wyróżnikiem poszukiwacza doznań (Zuckerman, 1979, 1994). Zdaniem Niebylicyna (1972) i Strelaua (1985) funkcjonalne znaczenie temperamentu ujawnia się najsilniej w sytuacjach skrajnych lub szczególnie wymagających.

W teoriach temperamentu odwołujących się do poziomu aktywacji, w których ważną rolę odgrywa pojęcie optymalnego poziomu aktywacji lub stymulacji, cechy temperamentalne traktowane są jako czynnik modyfikujący stan stresu doświadczanego w warunkach skrajnie wysokiej lub skrajnie niskiej stymulacji. Przykładem takich cech są ekstrawersja, filtrowanie bodźców, reaktywność i poszukiwanie doznań.

Pojawia się zatem pytanie, dlaczego cechy temperamentalne odgrywają tak ważną rolę w modyfikowaniu zjawisk stresu. Cechy temperamentu posiadają status moderatora, tj. stanowią warunek poprzedzający występowanie innych zjawisk, na które wpływają. Temperament, z którym człowiek przychodzi na świat, jest obecny, zanim pojawia się stresor czy stan stresu, toteż wpływa on modyfikująco na wszelkie zjawiska związane ze stresem. Cechy temperamentu, jako cechy mniej lub bardziej niespecyficzne, raczej formalne niż treściowe, przenikają wszelkie zachowania, bez względu na treść czy kierunek, wpływając tym samym na wiele zjawisk związanych ze stresem, mające charakter energetyczny lub czasowy.

Wiele cech temperamentalnych wiąże się bezpośrednio z emocjami, Charakteryzuje się je w kategoriach większej lub mniejszej tendencji do wzbudzania procesów emocjonalnych, co ilustruje cecha emocjonalności (Strelau, 1992). A emocje, jak się powszechnie przyjmuje, są jednym z podstawowych składników stanu stresu.

Nie ma jednej, powszechnej definicji stresu i zjawisk pokrewnych.

ROZUMIENIE ZJAWISK STRESU

Badania nad związkiem temperamentu ze stresem można rozpatrywać, biorąc pod uwagę różne aspekty stresu, takie jak: (1) wpływ temperamentu na intensywność stresorów, (2) rola temperamentu jako czynnika współodpowiedzialnego za pojawienie się stresu, (3) modyfikujący wpływ temperamentu na umiejętność radzenia sobie ze stresem, (4) wpływ cech temperamentalnych na wielkość kosztów psychofizjologicznych i/lub psychologicznych stresu.

Stresory i stres psychologiczny

Przez stres psychologiczny rozumiany jest stan charakteryzujący się negatywnymi emocjami o dużym natężeniu (jak np. strach, lęk, złość, wrogość lub inne stany określane jako dyskomfort psychiczny), któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne wyraźne przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia. Każdej emocji towarzyszą zmiany w układzie nerwowym i hormonalnym, nie można ich więc pominąć, gdy wymienia się składniki stresu psychologicznego. Taki sposób rozumienia stanu stresu, w którym podkreśla się znaczenie zarówno emocji, jak i poziomu aktywacji, traktowanych jako nierozłączne składniki stanu stresu spotykamy u wielu badaczy zajmujących się stresem.

Prawie każdy badacz stresu ma natomiast odmienny pogląd na temat czynników wywołujących ten stan. Strelau uważa, że przyczyną stresu u jednostki jest brak równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwościami sprostania tym wymaganiom. Wielkość stanu stresu zależy od stopnia rozbieżności między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwością sprostania tym wymaganiom, przy założeniu, że jednostka ma odpowiednią motywację do poradzenia sobie z nimi.

Wymagania te nazywamy stresorami lub sytuacjami stresowymi. Można wyróżnić 2 rodzaje wymagań: obiektywne i subiektywne.

Wymagania obiektywne istnieją niezależnie od percepcji jednostki. Do tej kategorii należą wszelkie traumatyczne lub ekstremalne zmiany życiowe, jak śmierć, utrata bliskiej osoby, katastrofy i wojny. Holmes i Rahe (1967) wykazali, że zarówno między jednostkami, jak i grupami panuje duża zgodność co do tego, jak istotne jest jakieś wydarzenie życiowe. Bardzo wysoka korelacja (rzędu 0,90), bez względu na wiek, płeć, stan cywilny i poziom wykształcenia, między intensywnością wydarzenia życiowego a czasem potrzebnym do przystosowania się do niego przemawia na korzyść hipotezy, że pewne stresory mają charakter bardziej obiektywny i uniwersalny.

Możliwości jednostki w radzeniu sobie z wymaganiami zależą od takich cech, jak: inteligencja, zdolności specjalne, umiejętności, wiedza, cechy osobowości i temperamentu, cechy fizyczne, liczba doświadczeń związanych z daną sytuacją stresową, strategie radzenia sobie ze stresem oraz aktualny stan jednostki (fizyczny i psychiczny).

Każdy z tych czynników odgrywa inną rolę. Zależy to od specyfiki wymagań, z którymi jednostka musi sobie radzić. A i same możliwości przejawiają się w dwojaki sposób: obiektywny (realnie istniejący i wymierny) i subiektywny (wynikający z indywidualnej oceny). Należy podkreślić, że stan stresu jest wynikiem interakcji wymagań (realnych lub spostrzeganych) w stosunku do jednostki i jej możliwości sprostania tym wymaganiom (realnej lub subiektywnie spostrzeganej).

Jeżeli natomiast zdefiniujemy stres w kategoriach zasobów (ten sposób zdobywa ostatnio coraz większą popularność), to o stracie (potencjalnej lub rzeczywistej) cennych zasobów, prowadzącej - zgodnie z przyjętym tu podejściem - do stanu stresu, może być mowa tylko wtedy, gdy uwzględni się bilans zasobów utraconych i zdobytych.

„Zasoby definiowane jako te przedmioty, charakterystyki jednostki, warunki lub źródła energii, które są cenione przez jednostkę albo które służą jako środki do osiągnięcia tychże przedmiotów, charakterystyk jednostki, warunków lub źródeł energii” (Hobfoll, 1989, s. 516).

Istotnym wyróżnikiem koncepcji teoretycznych definiujących stres w kategoriach zasobów jest to, że za źródło stresu uznaje się nie tylko subiektywnie spostrzeganą stratę lub brak korzyści, ale także stratę (brak korzyści) rzeczywistą, zaistniałą obiektywnie. Ten sposób myślenia jest szczególnie wyraźny w teorii zachowania zasobów sformułowanej przez Hobfolla (1989).

TEMPERAMENT A STRES

Temperament może istotnie modyfikować stan stresu w co najmniej trojaki sposób:

1) determinując wartość energetyczną (stymulacyjną) wymagań,

2) determinując optymalny poziom aktywacji, stanowiący dla jednostki wzorzec funkcjonowania normalnego,

3) cechy temperamentu związane ze sferą emocjonalną mogą wzmagać tendencję jednostki do reagowania w sposób emocjonalny, a zwłaszcza do przeżywania emocji negatywnych.

ROLA TEMPERAMENTU W WYSTĘPOWANIU STRESU

Cechy temperamentu, takie jak ekstrawersja, neurotyczność i reaktywność wpływają na występowanie stresu (stres rozumiany jako ponadoptymalny poziom aktywacji, któremu towarzyszą emocje negatywne, wskaźnikiem tego stanu jest spadek poziomu wykonania) u różnych jednostek.

Osoby z wysoką aktywowalnością reagują stanem stresu na stresory o dużej intensywności; u jednostek z niską emocjonalnością (aktywowalnością) te same stresory nie muszą wywołać stanu stresu.

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Stan stresu wiąże się nierozłącznie z radzeniem sobie ze stresem. Radzenie sobie ze stresem jest tu rozumiane jako funkcja regulacyjna, polegająca na utrzymywaniu odpowiedniej równowagi między wymaganiami stawianymi jednostce a jej możliwościami, bądź na redukowaniu rozbieżności między wymaganiami a możliwościami. Kiedy proces radzenia sobie ze stresem przebiega sprawnie, zostaje przywrócona równowaga między wymaganiami a możliwościami (wymagania są dostosowane do możliwości) i stan stresu maleje. Kiedy proces ten nie przebiega sprawnie, nasila się stan stresu. Zgodnie z koncepcją Lazarusa (1993), proces radzenia sobie ze stresem polega na próbie uporania się ze specyficznymi wymaganiami sytuacji, ocenianymi przez jednostkę jako obciążające lub wykraczające poza jej możliwości (mowa tu o stresorach subiektywnych). „Radzenie sobie ze stresem jest ściśle związane z kontekstem. Warunkiem jego skuteczności jest zmienność w czasie niezależnie od rodzaju stresujących warunków” (Lazarus, 1993).

Wyróżnia się 2 strategie radzenia sobie ze stresem: zorientowany na zadania i zorientowany na emocje.

Z badań Strelaua wynika, że zadaniowy styl radzenia sobie koreluje dodatnio z cechami temperamentu związanymi ze sferą działania (np. ze żwawością), natomiast styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach koreluje dodatnio z cechami temperamentu związanymi ze sferą emocjonalną (np. z reaktywnością emocjonalną.

Radzenie sobie ze stresem, rozumiane jako proces gospodarowania zasobami, można rozpatrywać również w kategoriach zysków i strat. Kiedy proces radzenia sobie ze stanem stresu przebiega skutecznie, staje się źródłem wymiernych korzyści w postaci zdobytych lub zaoszczędzonych zasobów. Kiedy natomiast radzenie sobie jest nieskuteczne, jednostka ponosi wymierne koszty w postaci całkowitego rozdysponowania, utraty lub wyczerpania istniejących zasobów. Radzenie sobie ze stresem wymaga odnawiania zasobów, zastępowania jednych drugimi lub odpowiedniego dysponowania nimi (Hobfoll, 1989).

W zależności od poziomu reaktywności jednostki różnią się stylem działania - typowym dla danej jednostki sposobem wykonywania czynności.

Styl działania wspomagający- typowy dla osób wysoko reaktywnych. Przeważają czynności pomocnicze nad zasadniczymi. (czynności pomocnicze - czynności orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, kontrolujące i ochronne; czynności zasadnicze - takie, które prowadzą bezpośrednio do celu).

Styl działania prostolinijny- typowy dla osób nisko reaktywnych. Dominują czynności zasadnicze nad wspomagającymi lub są w równowadze.

W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej osoby wysoko reaktywne, jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu stymulacji, wykazują spadek efektywności działania. I odwrotnie - u jednostek nisko reaktywnych, które znajduja się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, monotania) i pozbawione są możliwości podwyższania tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

Kiedy istnieje możliwość wyboru sytuacji i form zachowania o określone wartości stymulacyjnej, osoby nisko reaktywne wybierają wysoka stymulacje, natomiast osoby wysoko reaktywne preferują sytuacje o niskiej stymulacji.

W wyjątkowych sytuacjach (takich jak wyjątkowa motywacja lub silna presja społeczna) różnice w poziomie efektywności działania w zależności od poziomu reaktywności mogą się nie ujawnić. Występują one jednak w zakresie poniesionych kosztów psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o dużej wartości stymulacyjnej są one wyższe u osób wysoko reaktywnych a w sytuacjach ubogich w stymulację, u osób niskoreaktywnych.

SKUTKI STRESU

Niewielka rozbieżność między wymaganiami a możliwościami (o ile nie trwa zbyt długo) może wpłynąć pozytywnie, zwiększając skuteczność działania lub przyspieszając rozwój. Zdaniem CHess i Thomasa całkowity brak stresu należałoby uznać za przejaw niedopasowania warunków do możliwości jednostki; „nowe wymagania i stresy, o ile nie rozmijają się z potencjałem rozwojowym jednostki, wpływają na nią konstruktywnie” (1986). Jak twierdzą autorzy, powodem złego przystosowania jest stres nadmierny (przeciążenie stresem), spowodowany obecnością wymagań, którym jednostka nie potrafi sprostać.

Stres nadmierny (przeciążenie stresem) to niezwykle silne emocje negatywne, którym towarzyszy wysoki przyrost poziomu aktywacji. Stres przewlekły jest rozumiany jako stały lub często powtarzający się stan stresu, który nie musi być nadmierny. Oba rodzaje stresu powodują zmiany w organizmie - na poziomie funkcji psychicznych stres nadmierny lub przewlekły może powodować lęk i depresję. Na poziomie fizjologicznym może doprowadzić do chorób psychosomatycznych lub innych problemów zdrowotnych.

Żródło: Strelau J., 2001, Psychologia temperamentu, s.391-423.

40. Wyjaśnij pojęcie narracyjnej tożsamości.

Termin Osobowość narracyjna pochodzi z psychologii osobowości.
Pokrótce można powiedzieć, że jest to koncept Ja tworzona przez kontinuum opowieści o doświadczeniach ważnych dla jednostki pochodzących z jej dzieciństwa oraz okresu dojrzewania i wczesnej dorosłości. Wiedzę o własnej tożsamości człowiek czerpie również z przekazów kultury, które tworzą tło dla procesu tworzenia się jego tożsamości.
Pojęcie tożsamości narracynej wyrosło z filozofii, zajmował się nim m.in. słynny współczesny filozof Paul Ricoeur. Zaproponowany przez niego koncept narracyjnej tożsamości zdaje się być czymś przeciwnym do pojęcia autobiografii. Tworzy się poprzez wspomnienia, opowieść i przekazy na temat Ja. Ricoeur rozpoczął od postawienia pytania kim jestem? w odniesieniu do takich pojęć jak zmiana (change) i (performance). Następnie podzielił tożsamość na dwa oddzielne kategorie: idem i ipse. Idem jest kategorią, która odnosi się do pojęcia jednostajności i podobieństwa (Sameness). Ipse jest kategorią, którą można opisać jako indywidualność (Selfhood) - w tej kategorii dochodzi do narracji własne tożsamości poprzez opowiadanie i czytanie życiowych historii, zarówno tych prawdziwych jak i fikcyjnych pochodzących z dorobku kultury, przekazów i legend. Tworzą one system wartości oraz sposób postrzegania siebie jednostki. W ten sposób tworzy się nowy wgląd (insight) w Ja. Tak więc można powiedzieć, że struktura narracyjna jest rozdzielona na historię i fikcję.
Narracja jest sposobem rozumienia świata przez ludzi (Trzebiński, 2002). W zdarzeniach i problemach ludzie widzą historie. Powszechność i uniwersalności narracyjnego rozumienia świata przejawia się w powszechności formy opowiadania w wytworach kulturowych, takich jak mity, legendy, literatura piękna i filmy. Rozumienie wiąże się natomiast z interpretacją danych, zarówno napływających z zewnątrz jak i tych generowanych przez umysł (Neisser, 1967, za: Trzebiński, 2002). Proces rozumienia ma zatem charakter konstrukcyjny a nie reprodukcyjny. Narracja nie jest jedyną formą rozumienia otoczenia, jest jednak formą naturalną i ważną - jedną z pierwszych w rozwoju jednostki (Nelson, 1989 za: Trzebiński, 2002). Niemożność narracyjnego strukturalizowania doświadczeń w ważnych dla jednostki sferach ma negatywne konsekwencje dla jej funkcjonowania (May, 1997, za: Trzebiński, 2002). Bruner (1998) twierdzi, że narracja jest jedynym sposobem opisania „przeżytego czasu” oraz, że „życie” jest konstruowane przez ludzi poprzez ten sam rodzaj rozumowania, za pomocą którego tworzy się narracje.
Narracje jako formy rozumienia rzeczywistości posiadają pewną podstawową strukturę: „bohater z określonymi intencjami napotyka na trudności, które w wyniku zdarzeń toczących się wokół zagrożonych celów zostają bądź nie zostają przezwyciężone” (Trzebiński, 2002). Przykładowe narracje tworzone przez daną osobę zbudowane są w sposób bardziej lub mniej pełny, wokół takiej właśnie struktury (Black i Bower, 1980; Mandler, 1984; Prince, 1982 za: Trzebiński, 2002). Gdy narracje dotyczą własnej osoby, to znaczy, gdy tworząca je osoba jest głównym charakterem w opowiadaniu, to mówimy o autonarracjach (Trzebiński, 2002). Obok rozgrywającej się historii w treść autonarracji wkomponowane są również: rozumienie siebie, swojej sytuacji, swoich motywów i emocji, decyzji i działań oraz ich efektów. Fakt ten ma ważną konsekwencję - kształtuje się narracyjna tożsamość jednostki. Narracyjna tożsamość pozwala jednostce zrozumieć siebie jako podmiot zmieniający się i podmiot w zmieniających się sytuacjach (McAdams, 1989 za: Trzebiński, 2002). Tożsamość w takim ujeciu „nie jest więc katalogiem cech przynależnych trwale mojej osobie, ale historią zmienności mojego losu” (Trzebiński, 2002).

Psychologowie osobowości współcześnie są podzieleni na dwa obozy. Jedni uważają, że cechy osobowości pozostają relatywnie stałe w ciągu życia człowieka. Inni natomiast uważają, że osobowość zmienia się w odpowiedzi na różne sytuacje i konteksty. Jednym z badaczy, który dodał nowe, trzecie podejście jest McAdams, które traktuje koncept tożsamości ludzkiej jako to co manifestuje się w ludzkich tożsamościowych opowieściach (people's indentity stories). McAdams (1995) zaproponował konstrukt osobowości składający się z trzech poziomów. Poziom 1 to „cechy osobowości” (w rozumieniu np. Big Five), następny to poziom „Charakcteristic Adaptetions” - czyli ludzkie motywacje i dążenia. Jednakże, w jego zamyśle największy nacisk powinno kłaść się na poziom 3, jakim jest „Tożsamość i historie życia (life stories)” - zintegrowanie opowieści o sobie. Na tym poziomie McAdams szuka odpowiedzi na pytania w jaki sposób jednostki szukają znaczenia dla swojego życia, myśląc o sobie jednocześnie w kategoriach indywidualności oraz jako o społecznej jednostce charakteryzowanej przez wiek, etap życia, płeć, etniczność, klasę i kulturę.
Historie życia jako psychologiczne konstrukty osadzone są w empirycznych faktach, takich jak: „Urodziłem się przedwcześnie siódmego lutego 1977”, ale również zawierają treści wychodzących poza fakty, które nadają życiu znaczenie za pomocą uporządkowanej narracji: „Mój ojciec zawsze mówił, że miałem dużo szczęścia, bo przeżyłem przedwczesny poród. Udało mi się pokonać los i teraz zawsze stawiam mu dzielnie czoła”(McAdams i zespół, 1997). Jednocześnie historie życia mogą być oceniane za pomocą tak surowych i pragmatycznych wskaźników jak: spójność, bogactwo opisu i wiarygodność. Jako kluczowe własności historii życia McAdams (1989, 1997) rozróżnił: sceny nuklearne (nuclear scenes) - zapamiętane doświadczenia wczesnodziecięcych zdarzeń zarówno pozytywnych (peak experience) jak i urazowych (nadir experience); wyidealizowany obraz ja (imagoes), który funkcjonuje jako główny charakter w opowiadaniu; linie tematyczne (thematic lines) - powtarzające się sekwencje zorientowane na określony cel oraz ideologiczne tło (ideological setting) - wątki wiary i wartości, które umiejscawiają fabułę w etyczno-religijnym kontekście.
W swojej narracyjnej teorii tożsamości (life-story theory of identity) McAdams (1989, 1997) twierdzi, że poczynając od późnej adolescencji, kobiety i meżczyźni żyjący w nowoczesnych społeczeństwach usiłują konstruować w miarę spójnie zintegrowane opowieści o sobie (autonarracje) by nadać swojemu, niejednokrotnie chaotycznemu życiu, pozory ciągłości i celu. Narracyjne konstruowanie pewnych znaczeń oraz spójnego obrazu siebie może być dla jednostki ważnym psychologicznym wyzwaniem. Według Giddensa (1991, za: McAdams, Diamond, de St. Aubin i Mansfield, 1997) nowoczesność pociąga za sobą problem odkrywania, kontrolowania, rozwijania i kreowania obrazu siebie, jako refleksyjnego projektu, nad którym zachodni człowiek nieustannnie pracuje. Nowoczesne kobiety i meżczyźni projektując indywidualne obrazy siebie (individual selves), korzystają ze wzorców zaczerpniętych z ustalonej tradycji językowej w danej kulturze. Wytwarzają historie życia zawierające: wątki z historii rodzinnej, momenty zwrotne, w których główny charakter doświadcza nowej perspektywy, opisy heroicznych bohaterów wspierających opowiadającego w swoich aspiracjach i przeciwników, którzy stoją na drodze do celu oraz rozstrzygnięcia konfliktów, które doprowadzają zbieg zdarzeń do satysfakcjonującego końca. Jednostka istnieje w kulturze i negocjuje z innymi role i znaczenia, czerpane z „kulturowego repertuaru” i odnoszące się do własnego doświadczenia (Stemplewska-Żakowicz, 2002). Indywidualne narracje poszczególnych osób są wzajemnie uwikłane, często mając wspólną podstawę w jakiejś kolektywnej opowieści. Ilustruje to fragment wywiadu z czterdziestoparoletnim meżczyzną: „Nasza rodzina to zawsze, że tak powiem, służyła Ojczyźnie: dziadek... chyba to był dziadek... mojego dziadka brał udział jeszcze w powstaniu styczniowym, potem wiadomo, dwie wojny światowe, ojciec był w AK. No a teraz brat i ja byliśmy w Solidarności. U nas zawsze tak było: mężczyźni walczyli, a kobiety (śmiech)... opatrywały ich rany” (Stemplewska-Żakowicz, 2002). Narracje dzieci i współmałżonków mogą być współzależne i składać się na ponadindywidualną historię rodziny, która z kolei może być zakorzeniona w kolektywnych narracjach wspólnoty, czy społeczności, ktorej rodzina jest cześcią. Poczynając od roku 1800 przedstawiciele Zachodu coraz bardziej zmagają się z wyzwaniem kreowania nowoczesnego obrazu siebie, który potwierdzałby zarówno podobieństwo do innych jak i indywidualną odrębność (McAdams i zespół, 1997). W obrębie nowoczesności „tożsamości człowieka nie można odnaleźć w zachowaniu, ani w reakcji innych ludzi, ale w zdolności do podtrzymania przebiegającej narracji” (Giddens, 1991, za: McAdams i zespół, 1997). Tożsamość może być zatem spostrzegana jako uwewnętrzniona i ewoluująca historia życia, sposób opowiadania o sobie innym ludziom i sobie samemu poprzez opowiadanie lub zbiór opowiadań wypełnionych okolicznościami, scenami, charakterami, fabułami i tematami. Z tej perspektywy, historia życia może być postrzegana jako konstrukt psychologiczny, dostępny poprzez narracyjne metody, który funkcjonuje jako integralny aspekt osobowości (McAdams i zespół, 1997).

41. Wkład badań prowadzonych z udziałem zwierząt w rozwój psychologii.

Badania przeprowadzane na zwierzętach przyczyniają się do wzrostu rozumienia fizycznego i psychicznego zdrowia człowieka. Dzięki nim zdobywamy wiedzę pomocna np. w leczeniu chorób. Na zwierzętach testuje się np. nowe leki zanim zaczną stosować je ludzie ale także, zwierzęta biorą udział w badaniach nauk behawioralnych, np. etologicznych lub z zakresu psychologii eksperymentalnej. Dzięki takim badaniom zdobyto wiele informacji dotyczących ludzkich zachowań.
Najliczniej wykorzystywane w badaniach są gryzonie (myszy i szczury), ale oprócz nich badacze wykorzystują także małpy, ryby, psy i koty. Poszczególne zwierzęta są dobierane ze względu na to, czy stanowią dobry model ludzkich reakcji. Udział zwierząt w takich badaniach wynika z potrzeby zdobycia wiedzy na temat tych aspektów natury, które maja bezpośredni wpływ na kondycje człowieka bez wystawiania jego samego na niebezpieczeństwo.
Jednak rola zwierząt w badaniach psychologicznych budzi wiele wątpliwości. Pytanie podstawowe to takie, czy zwierzęta w ogóle powinny brać udział w badaniach naukowych. Inna ważna wątpliwość to kwestia ochrony i opieki nad zwierzętami laboratoryjnymi. Zgodnie ze standardami APA badacz prowadzący eksperymenty z udziałem zwierząt ma etyczny obowiązek dbania o ich zdrowie i humanitarne traktowanie. Takie badania mogą prowadzić jedynie osoby o odpowiednim przygotowaniu do opiekowania się i radzenia sobie z poszczególnymi gatunkami zwierząt. Przeprowadzenie badania, które wystawia zwierzęta na ból lub dyskomfort, musi mieć uzasadnienie w przewidywanych korzyściach naukowych, edukacyjnych i praktycznych.
Źródło: Shaughnessy J.J., Zechmeister E.B.,; „ Metody badawcze w psychologii”, GWP 2002

42. Procesy „góra - dół” i „dół - góra” w spostrzeganiu.

To co kiedyś w psychologii uważano za odmienne zjawiska (uwaga, spostrzeganie, wyobraźnia, myślenie, pamięć) w psychologii poznawczej uważa się za odmienne fazy procesu przetwarzania informacji. Początkowo proces przetwarzania informacji uważano za jednokierunkowy. Badano jak bodźce są rejestrowane przez zmysły i jak następnie są przetwarzane, aż w ich efekcie powstanie obraz rzeczywistości. Proces ten jest nazywany procesem dół-góra, od receptorów do mózgu, zwłaszcza kory. Drugim procesem jaki zaczęto uwzględniać jest proces góra-dół. Okazuję się, że to co już wiemy, nasze wcześniejsze doświadczenia, oczekiwania, założenia wpływają na to jak postrzegamy bodźce. Jest to o tyle istotne, że obraz rzeczywistości jaki mamy zależy zarówno od napływających bodźców, jak i od naszej wiedzy, sposobów interpretacji, oczekiwań, obaw itd. Pokazuje to, że percepcja, postrzeganie ma charakter twórczy. W zasadzie konstruujemy rzeczywistość na podstawie odbieranych wrażeń. Na ile jest to świadomy i refleksyjny proces to już jest inna kwestia. Tak, czy inaczej nasze wcześniejsze doświadczenia, nasza wiedza, struktury naszego umysłu mają wpływ na to jak postrzegamy rzeczywistość. W skrajnym przypadku proces góra-dół może prowadzić do halucynacji, kiedy w obrazie rzeczywistości są elementy, których nie zarejestrowały zmysły. W łagodniejszej formie proces ten może odpowiadać za widzenie czegoś oczami wyobraźni.
http://www.ppp.tnb.pl/viewpage.php?page_id=103

Psychologia. Strelau, Procesy poznawcze, Falkowski, s. 36:

aktualnie można mówić o dwóch podejściach analizie procesów percepcji
1. Podejście wyodrębniania cech, nazywane także doktryną „pojedynczego neuronu”, podkreśla ważność integrowania prostych elementów bodźca w tak zwanym procesie „z dołu do góry” (bottom up), czyli od receptorów do wyższych części danego analizatora zmysłowego.
2. Podejście syntezy percepcyjnej kładzie szczególny nacisk na znaczenie tworzenia lub odkrywania przedmiotu w procesie organizacji percepcyjnej, który łączy oczekiwania i nabyte doświadczenie zakodowane w strukturach poznawczych człowieka. Ta posiadana wiedza, jako kontekst organizujący spostrzeganie, określa podejście syntezy percepcji jako proces „z góry na dół” (top down) i stanowi element percepcji interpretujący dane zmysłowe.

43. Efekt pierwszeństwa i świeżości w procesach pamięci.

Nasza pamięć nie jest jednolita. Składa się ona (najprościej rzecz ujmując) z trzech części: pamięci krótkotrwałej, operacyjnej i długotrwałej. Zapamiętywanie przez nasz umysł informacji, które pojawiły się na końcu potwierdza istnienie pamięci krótkotrwałej. Mamy tu bowiem do czynienia z charakterystycznym dla tego rodzaju pamięci, tzw. efektem świeżości. Pokazuje on, że to, co pojawiło najbliżej momentu, w którym zaczęliśmy sobie przypominać, jest pamiętane najlepiej. Z kolei efekt pierwszeństwa jest argumentem przemawiającym za istnieniem pamięci długotrwałej i pokazuje, że pamiętamy to, co pojawiło się na początku.

♣ efekt pierwszeństwa - silniejsze oddziaływanie argumentów przekazanych jako pierwsze z kolei.
♣ efekt świeżości - silniejsze oddziaływanie argumentów przekazanych na końcu

*Efekt pierwszeństwa wiąże się z występowaniem tzw. hamowania proaktywnego. Zapisane w strukturach pamięci informacji z pierwszego przekazu utrudnia zapamiętywanie informacji zawartych w przekazie późniejszym. (Alternatywnie efekt pierwszeństwa wyjaśnić można zachodzeniem bardziej aktywnego procesu: informacje podane jako pierwsze i zaakceptowane przed odbiorcę powodują, że odrzuca on następne, sprzeczne z nimi wiadomości, uważając je za tendencyjne lub mało wiarygodne). Kiedy jednak pierwszy przekaz miał miejsce stosunkowo dawno i podmiot nie pamięta już zbyt dobrze jego treści, hamowanie proaktywne jest bardzo słabe i znaczenia nabiera efekt świeżości. To czego podmiot dowiedział się przed chwilą, staje się wówczas dominującą treścią jego aktualnej świadomości i w znacznym stopniu determinuje podejmowane decyzje.

*Prawdopodobieństwo wystąpienia efektu pierwszeństwa rośnie także wtedy, gdy jeden nadawca przekazuje oba komunikaty oraz gdy informacje z przekazów są nowe dla odbiorcy. Szansa wystąpienia efektu świeżości rośnie natomiast wtedy, kiedy wspomniane informacje są już wcześniej znane odbiorcy, oraz w warunkach, w których odbiorca zostaje uprzedzony wynikających z ulegania efektowi pierwszeństwa (Holland, '58 ).

1. sensoryczna (ultrakrótka) - jest to pamięć związana z receptorami (dotyk, wzrok); wyróżniamy: ikoniczną (zw. ze wzrokiem), echo (zw. z poszczególnymi zmysłami);
2. krótkotrwała - trwa przeważnie 15-30sek. bez koncentracji. STM - świeża (pierwotna).
7 +- 2 wyrazy możemy zapamiętać;
3. długotrwała - może przechowywać informację bardzo długo. LTM - trwała; dzieli się na semantyczną (ogólna wiedza pojęciowa o świecie) i epizodyczną (wspomnienia przeżyć danej jednostki)

44. Omów etapy rozwoju tożsamości człowieka na podstawie wybranej koncepcji.

Erikson

Teoria ta dotyczy całego okresu życia jednostki ze starością włącznie. Jest teorią stadialną, co znaczy, że określa mniej lub bardziej dokładnie w jakim wieku nowe formy zachowania pojawiają się w odpowiedzi na nowe oddziaływania społeczne oraz w wyniku zmian związanych z dojrzewaniem.

Jego teoria zawiera w sobie 8 stadiów. Pierwsze 4 występują w niemowlęctwie i dzieciństwie, piąte w okresie dojrzewania, a trzy ostatnie w wieku dojrzałym ze starością włącznie.

Szczególny nacisk na okres dojrzewania ponieważ wtedy dokonuje się przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego. To co dzieje się w tym stadium ma ogromne znaczenie dla osobowości człowieka dorosłego. Tożsamość, kryzysy tożsamości, oraz pomieszanie tożsamości to najbardziej znane pojęcia wprowadzone przez Eriksona.

Nie ma „rozkładu czasowego” stadiów, gdyż każdy ma własny „rozkład”, tzn. że stadia dopasowują się do jednostki a nie jednostka do torii. Nie jest też tak, że dawne stadia mijają bez śladu. Przeciwnie, każde przyczynia się do ukształtowania całej osobowości. W swoich pracach E opisuje te stadia w kategoriach „podstawowej jakości ego”, które wyłania się w czasie trwania każdego ze stadiów. Omawia „cnoty”, czyli silne strony ego, które pojawiają się kolejno w poszczególnych stadiach oraz rytualizacje specyficzne dla każdego stadium. Ich celem jest przekształcenie dojrzewającej jednostki w efektywnego i bliskiego innym członka społeczeństwa. Mogą jednak one stać się sztywne i wypaczone przekształcając się w rytualizmy.

Jądrem każdego stadium jest „kryzys podstawowy”, reprezentujący wyzwanie dla rozwijającego się ego i będący wytworem kontaktu z jakimś nowym aspektem społeczeństwa. Jednak „kryzys podstawowy” istnieje nie tylko w czasie trwania określonego stadium. Występuje w nim najwyraźniej, ale ma swoje korzenie w poprzednich i konsekwencje w następnych.

Ufność vs brak ufności (pierwszy rok życia)

+ Autentyczna troska o dziecko, stałość doświadczeń rodzą w nim przekonanie, że świat jest dobry, bezpieczny i godny zaufania.

- Niewłaściwa opieka i negatywne traktowanie rodzą w dziecku lęk i podejrzliwość

„rytualizacja ubóstwienia” :poczucie wielbionej obecności matki u niemowlęcia, wypatrzona forma tego rytuału w wieku dorosłym

Autonomia vs wstyd, niepewność (wczesne dzieciństwo)

+ Zachęcanie dziecka, by próbowało robić to, co jest w stanie, we własnym tempie i na swój sposób- prowadzi je do autonomii

- Wyręczanie dziecka lub ciągła krytyka, a także okazywanie zniecierpliwienia powoduje, że dziecko wątpi w swoje zdolności.

Wola-niezbędna by dziecko mogło stopniowo zaakceptować prawa i konieczności. Wola to stopniowo rozwijająca się zdolność dokonywania wyborów, podejmowania decyzji, wytrwałego działania.

Typowa rytualizacja (dla tego okresu) - rozsądzająca: dziecko zaczyna oceniać tak siebie jak innych, a także odróżniać dobro od zła.

Legalizm- wypaczony rytualizm- „osoba legalistyczna czerpie satysfakcje z tego, że skazany został ukarany i upokorzony, niezależnie od tego, czy taka była intencja prawa”

Inicjatywa vs. Poczucie winy (wiek przedszkolny)

W tym stadium dziecko jest już lepiej rozwinięte tak fizycznie jak i umysłowo; dąży do zwiększania zakresu swych obowiązków.

+ Jeżeli pozostawia się dziecku swobodę w zakresie podejmowania działań i zwraca się uwagę na jego pytania, to takie dziecko rozwija się w kierunku przejawiania samodzielnej inicjatywy

- Przy bezsensownych zakazach i wytwarzaniu u dziecka poczucia „naprzykrzania się” rodzi się w nim poczucie winy

Cnota (która ujawnia się w tym stadium to)- zdecydowanie- jako efekt zabaw (fizycznych i umysłowych), wypraw, wszelkich prób i porażek dziecka

rytualizacja dramatyczna- zabawa przez aktywne odgrywanie ról,

Negatywny odpowiednik dramatycznej rytualizacji, to rytualizm zwany wcieleniem się- polega na odgrywaniu przez dorosłego ról, przekazując w ten sposób obraz siebie, który nie odzwierciedla prawdziwej osobowości.

Pracowitość vs. Poczucie niższości (wiek szkolny)

Zabawa ustępuje nauce, dziecko uczy się metodycznej pracy.

+ Jeżeli zwraca się uwagę na to , co dziecko wytwarza, powstaje u niego poczucie pracowitości. Dzięki gorliwej pracy dziecko osiąga poczucie kompetencji, a w efekcie dochodzi do fachowości.

- Krytyka i wyśmiewanie rodzi wysiłków rodzi w nim poczucie niższości

Cnota kompetencji -dziecko jest gotowe i chętne do nauki o narzędziach, maszynach wszelkich metodach, które przygotowują go do „dorosłej pracy”.

Formalizm- wypaczony rytualizm w wieku dorosłym; polega na powtarzaniu bezsensownych formalności i pustych rytuałów

Tożsamość vs. Pomieszanie tożsamości ( okres pokwitania)

Okres dojrzewania- kształtowanie się własnej tożsamości, wie kim jest- poczucia, że jest się jednostką jedyną w swoim rodzaju, przygotowaną do pełnienia roli w społeczeństwie; świadomość specyficznych i indywidualnych cech

Rola ego- selekcja talentów, uzdolnień, umiejętności; cechy wyselekcjonowane przez ego są przez nie łączone oraz integrowane co prowadzi do powstania- tożsamości psychospołecznej.

- Jeśli postrzega w sobie niestabilność i brak ciągłości, pojawia się u niego niejasność własnej roli. Pomieszanie tożsamości- młoda osoba cierpi wskutek pomieszania ról, w związku z trudnym przejściem od dzieciństwa do dojrzałości

Kryzys tożsamości- konieczność uporania się z niepowodzeniem w kształtowaniu się stabilnej tożsamości

Negatywna tożsamość- to poczucie posiadania wielu niepotrzebnych, złych i bezwartościowych cech, radzenie sobie z negatywną tożsamością- przez projekcję

Wierność (cnota)-” Wierność jest zdolnością dotrzymywania swobodnie przyjętych przez siebie zobowiązań, wbrew nieuniknionym sprzecznościom systemów wartości”- stanowi rodzaj fundamentu, na którym budowane jest trwałe poczucie wartości.

Rytualizacja ideologiczna- będąca zespołem przekonań, włącza rytualizacje z wcześniejszych stadiów w spójny zbiór idei i ideałów.

Totalizm- wypaczona rytualizacja; fanatyczne zaabsorbowanie wszystkim tym co wydaje się nam bezsprzecznie słuszne i idealne.

Bliskość vs. Izolacja (wczesny wiek dojrzały)

Gotowość i chęć połączenia swej tożsamości z innymi

Prawdziwa genitalna seksualność z partnerem/partnerką

Izolacja- unikanie związków, niechęć do nawiązywania bliskiego stosunku

Cnota miłości- przejawia się w różny sposób w poprzednich stadiach; rozwój prawdziwej bliskości pojawia się dopiero po zakończeniu okresu dorastania

Rytualizacja afiliacyjna- wspólne dzielenie ze sobą miłości, pracy, obowiązków.

Elityzm- forma zbiorowego narcyzmu; tworzenie ekskluzywnych grup

Twórczość vs. Stagnacja (wiek średni)

Okres generatywny; zainteresowanie tym co się tworzy, formułowanie wytycznych dla kolejnych pokoleń

Cnota opiekuńczości- troska o innych, potrzeba dzielenia się swoją wiedzą i doświadczeniem

Rytualizacja generacyjna- rytualizacja ról, w których człowiek dorosły przekazuje młodzieży idealne wartości

Autorytyzm- jako wypaczona rytualizacja- nadużycie władzy, przez co niemożliwe jest pogodzenie z opiekuńczością

Integralność vs rozpacz (starość)

Okres stagnacji

W tym stadium (integralności) jednostka może zbierać plony wcześniejszych stadiów życia,

Rozpacz- przeciwieństwo integralności- obawa przed śmiercią lub chęć śmierci; mało czasu by „zawrócić” i zmienić coś w życiu.

Mądrość (cnota)- w wyniku starcia integralność- rozpacz; „Mądrość jest to więc bezstronne zainteresowanie samym życiem, w obliczu samej śmierci”.

Rytualizacja integralna-znajduje odbicie w mądrości starców; sapientyzm- udawanie, że się jest mądrym

45. Rola kryzysów w rozwoju człowieka.

Sekwencja zmian w cyklu rozwoju: Progres --> plateau --> regres --> kryzys

Najważniejsza z punktu widzenia efektów rozwoju jest faza trzecia (regresu) cyklu rozwoju, kiedy to dochodzi do dezintegracji, czy dekonstrukcji wcześniej powstałych struktur (całości). Dekonstrukcje możemy określi jako rozluźnianie się czy rozpadanie całości, ukształtowanych we wcześniejszych okresach rozwoju pod wpływem nowych informacji. Jeżeli to nie nastąpi - nowe informacje nie mogą zostać włączone albo też powstanie nowa struktura obok już istniejących, autonomiczna względem nich. Inaczej można powiedzieć, iż zachodzące w tej fazie zmiany wyznaczają jakość efektu końcowego całego cyklu przemian.

Podobną myśl - że nowe informacje, nowe doświadczenia mogą wpływać na zmianę jakości wcześniej ukształtowanych struktur - odnajdziemy odnajdziemy pracy J.P. Scotta. Wymienia on dwie banalne właściwości systemów żywych, a mianowicie: (1) tendencję do osiągania coraz wyższego stopnia organizacji i (2) tendencję do utrzymywania coraz większej stabilności w miarę osiągania coraz wyższej organizacji. Analizując zmiany w czasie, zachodzące w poziomie organizacji różnych systemów, Scott sformułował wniosek, iż „nie ma reorganizacji bez dezorganizacji”. Dezorganizacja może mieć różny poziom, może nawet czasowo przybierać postać dezorganizacji całego systemu albo też zakłócenia organizacji w jakimś jednym jego obszarze. Jest jednak warunkiem koniecznym osiągnięcia wyższego poziomu organizacji w następnym etapie rozwoju.

Kulminację zmian, jakie następują w fazie regresu, stanowi moment przełomu, czyli KRYZYS. Jest to faza przejściowa, w której kończy się poprzedni i rozpoczyna następny cykl rozwoju. Kończy się bowiem proces dezintegracji (dekonstrukcji) starych struktur doświadczenia, nowe informacje zostają w całości lub w części wchłonięte i rozpoczyna się proces budowy (konstrukcji) najpierw przez porządkowanie, a potem ponowna integrację (reintegrację) nowej całości. Mówiąc inaczej, nowa całość powstaje w wyniku rekonstrukcji - z wykorzystaniem nowych informacji - poprzedniej całości.
Kryzys, więc to moment kluczowy. Jeżeli kryzys zostanie rozwiązany, zamyka się cykl rozwoju i osoba przechodzi do cyklu następnego. Jako przykład można tu przytoczyć koncepcję Lwa S. Wygotskiego, Erika H.Eriksona, a także Kazimierza Dąbrowskiego koncepcję dezitegracji pozytywnej.
Analizując fazę 3 - regresu i 4 - kryzysu musimy poszukiwać wskaźników zmiany dokonującej się na głębokim poziomie (struktur poznawczych, struktur osobowości, układu relacji osoba - otoczenie), i to zmian o charakterze rekonstrukcyjnym, a nie destrukcyjnym. Zatem dokonywana tutaj operacjonalizacja musi umożliwiać odróżnienie zmian o charakterze rozwojowym od zmian o charakterze patologicznym. Te drugie K. Obuchowski określa mianem neurotycznych. Charakterystyczną ich cechą jest dążenie do zredukowania narastającego w niektórych sytuacjach napięcia. Podejmowane przez jednostkę działania odczuwane są jako przymusowe, trudno się im przeciwstawić. U podłoża takich zachowań leży - wg Obuchowskiego teorii zadań dalekich - orientacja na przeszłość; słaba jest natomiast sterująca moc sytuacji aktualnej oraz planów na przyszłość. Jednostka będzie zatem raczej miała tendencję do rozwiązywania konfliktów poznawczych poprzez odrzucanie nowych informacji albo też będą powstawały nowe całości w jej doświadczeniu, izolowane od całości powstałych uprzednio.
Z kolei K. Dąbrowski wyraźnie odróżnia dezintegrację pozytywną (w naszej koncepcji: fazę 3 regresu w cyklu rozwojowym) od dezintegracji negatywnej (tutaj: rezultat niepomyślnego rozwiązania kryzysu w fazie 4). Pierwszą cechuje między innymi przewaga symptomów dezintegracji - obejmującej kilka poziomów funkcjonowania (np. poziom zachowania, obrazu JA i relacji z otoczeniem) - nad symptomami odnoszącymi się tylko do jednego poziomu (np. tylko osobowości), przewaga form globalnych nad wąskimi, częściowymi przejawami oraz obecność samoświadomości dokonujących się przemian i samokontroli. Dlatego właśnie zmiany w fazie regresu i kryzysu są tak dotkliwe i stanowią źródło widocznego także dla otoczenia cierpienia rozwijającej się osoby. Ponadto jednostka zachowuje zdolność twórczego działania i mimo pogorszonego samopoczucia jest w stanie realizować swoje zadania osobiste i spełniać wymagania społeczne.

Anna Brzezińska „Społeczna psychologa rozwoju”

46. Jaka jest geneza oraz skutki wyuczonej bezradności?

W naszym działaniu przeważa na ogół orientacja na kontrole, jednak w pewnych warunkach dochodzi do jej utraty. Dzieję się tak prawdopodobnie wtedy, kiedy kontynuujemy aktywność zmierzającą do rozwiązania problemu, mimo że sytuacja jest ze swej natury niekontrolowalna (bieg zdarzeń obiektywnie nie zależy od niczyich wysiłków), bądź przynajmniej niekontrolowalna dla nas. (nasze kompetencje są zbyt niskie, żeby sobie z tym problemem poradzić).

Wielu takich sytuacji dostarcza nam samo życie. Np. uczeń, który próbuje opanować nowy materiał z algebry, ale go nie rozumie i mimo wielogodzinnego ślęczenia nad pracą domową nie jest w stanie rozwiązać żadnego z zadań. Albo małżeństwo, które mimo wieloletnich usiłowań nie potrafi wyeliminować powtarzających się kłótni i awantur.

Wg Seligmana każda z wymienionych sytuacji może wywołać zmianę w zachowaniu nazywaną syndromem wyuczonej bezradności. Na syndrom ten składa się:

Deficyt motywacyjny - spadek tendencji do inicjowania działania, apatia

Deficyt emocjonalny - pogorszenie nastroju, pojawienie sie np. depresji

Deficyt poznawczy (asocjacyjny) - obniżenie zdolności do samodzielnego radzenia sobie z problemami w innych, kontrolowanych już sytuacjach.

Zdaniem Seligmana, źródłem opisanych zaburzeń zachowania jest to, że podczas kontaktu z sytuacją niekontrolowalną organizm uczy się, że nie ma związku między jego działaniem a następstwami (uczy się braku kontyngencji), w następstwie czego, powstaje zgeneralizowane oczekiwanie braku kontroli - bezpośrednia przyczyna opisanych deficytów w nowych sytuacjach.

Zdaniem Kuhla, zjawisko wyuczonej bezradności za przeciwieństwo orientacji na działanie, mianowicie - za orientację na stan wzbudzoną doświadczeniem serii niepowodzeń w jakiejś dziedzinie. Przyjęcie przez człowieka orientacji na stan przejawia się (1) w błądzeniu myśli wokół naszych negatywnych doświadczeń, od których to myśli nie możemy sie oderwać oraz (2) w występowaniu tak zwanej zdegenerowanej intencji - w miejsce kompletnego zamiaru pojawia się „zdefaktowany“ zamysł przyszłego działania, któremu brakuje istotnych części programu operacyjnego (np. określenia, kiedy bądź przy pomocy jakich sposobów człowiek będzie się starał ów zamiar zrealizować).
Zdaniem Kofty i Sędka, i ich poznawcze podejście zawarte w informacyjnym modelu wyuczonej bezradności, bezradność powstaje dlatego, że podczas kontaktu z sytuacją niekontrolowaną człowiek jest aktywny poznawczo, tzn. obmyśla coraz to nowe sposoby rozwiązania problemu. Człowiek przez dłuższy czas inwestuje więc wysiłek umysłowy w aktywność, która jest całkowicie nieskuteczna. Taka aktywność prowadzi do wywiązania sią stanu wyczerpania umysłowego, którekgo istota polega na spadku inicjatywy poznawczej oraz na redukcji zasobów (uwagi, pamięci, roboczej). Stanowi takiemu towarzyszy apatia i pogorszenie wykonania nowych zadań (zwłaszcza trudnych, wymagających poznawczo) oraz negatywny odczyn emocjonalny.

47. Omów własności emocji podstawowych na podstawie wybranej koncepcji

Własności emocji podstawowych:

1) Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji

W badaniach P. Ekmana i in. wykazano, że istnieje podnakulturowa uniwersalność wzorców ekspresji niektórych emocji. Wg Ekmana emocje podstawowe to: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie, gdyż są one doświadczane i rozpoznawane przez wszystkich ludzi. Inne emocje, o których nie można tego powiedzieć są jego zdaniem mieszanką emocji podstawowych, a ich wyrażanie zależy od czynników kulturowych.

Wokół zaskoczenia jako emocji było wiele kontrowersji - ostatecznie Ekman ograniczył listę do 5 emocji: strach, złość, smutek, radość i wstręt. Inne emocje (pochodne) powstają jako mieszanka emocji podstawowych.

C. Izard opiera swą listę emocji podstawowych na uniwersalności ekspresji twarzy, ale dodaje jeszcze 2 warunki: specyficzność substratu neuronalnego i odróżnialna jakość subiektywna. Do emocji podstawowych Izard zalicza: strach, złość, smutek, radość, wstręt, wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie, pogardę.

2) Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie- podejście ewolucyjne

R. Plutchnik założył, że emocje podstawowe to te, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i mające znaczenie adaptacyjne dla walki o przetrwanie jednostki i gatunku (czyli w duchu darwinowskim). Wyróżnił: strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypację, zaskoczenie

3) Podstawowe, czyli prototypowe - podejście lingwistyczne

Emocje podstawowe to te, które najszybciej przychodzą ludziom na myśl - zazwyczaj wymieniane są: miłość, strach, złość, smutek i szczęście. Rzadko wymieniany jest wstręt.

Nie jest do końca jasne, które emocje są podstawowe, a które pochodne - pomiędzy psychologami są poważne rozbieżności.

W skrócie:emocje podstawowe i pochodne

• ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji

• Ekman- podstawowe to strach, złość, smutek, radość, wstręt, zaskoczenie→ bo są doświadczane i rozpoznawane przez wszystkich ludzi; inne- są mieszanką emocji podstawowych, ich ekspresja- zależy od wzorców kulturowych

• kontrowersje: zaskoczenie (niektórzy nie uważają go za emocję, pojawia się w odróżnieniu od innych emocji zawsze z dużą intensywnością, często bez jakiejkolwiek oceny poznawczej). Ekman zaskoczenie wyrzucił z listy.

• Carroll Izard→ kryterium również uniwersalność ekspresji twarzy i odróżnialność poszczególnych ekspresji+ 2 dodatkowe warunki: specyficzność substratu neuronalnego i odróżnialna jakość subiektywna→ czyli podstawowe: strach, złość, smutek, radość, wstręt, wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie, pogarda

• podstawowe, czyli nie tylko ludzkie- podejście ewolucyjne

• Robert Plutchik- emocje podstawowe to te obserwowalne na różnych poziomach filogenetycznych, mające znaczenie adaptacyjne dla walki o przetrwanie jednostki i gatunku (czyli w duchu darwinowskim)→ strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypacja, zaskoczenie

• podejście lingwistyczne→ podstawowe czyli prototypowe- emocje wymieniane najszybciej i najczęściej→zazwyczaj wymienia się: miłość, strach, złość, smutek, szczęście

• jak powstają emocje pochodne?

• najczęstsza odpowiedź: jako mieszanka podstawowych

• teza: połączenie emocji podstawowych prowadzi do pojawienia się pochodnych (Plutchik)

• T.D. Kemper- emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji podstawowych w specyficznych sytuacjach społecznych (np. poczucie winy rezultatem strachu przed karą za zabronione działanie)

Źródło: Doliński D., Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne. w: Strelau J., 2002, Psychologia ogólna, t.2, rozdz. 26, s.351-367.

48. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów.

Czynniki utrudniające rozwiązywanie problemów:

§ Fiksacja funkcjonalna (functional fixedness) - skłonność do postrzegania przedmiotów tylko pod względem ich typowych zastosowań. Przykładem jest problem świeczki Dunckera. Dano osobom pudełko zapałek wypełnione pinezkami, zapałki i świeczkę. Zadanie polegało na przymocowaniu świeczki do drzwi tak, aby nie zgasła. Zadanie zakończyłoby się sukcesem gdyby osoby nie traktowały pudełka jako tylko pojemnik na pinezki, czyli przezwyciężyłyby ten nawyk. Należało przymocować pinezkami pudełko do drzwi a następnie postawić na nim świeczkę. Dunker twierdzi, że większe kłopoty z rozwiązaniem były wówczas, gdy pudełko podane zostało jako pojemnik na pinezki niż wtedy, gdy przedmioty podane zostały oddzielnie.

§ Negatywne nastawienie (Einstellung) - tendencja do rozwiązywania problemów w sposób, który w przeszłości okazał się trafny. Sprawdzony sposób jest używany nawet wtedy, gdy teraźniejszy problem ma inną strukturę niż ten z przeszłości.

Przykład to trzy dzbanki Luchinsa. Stawiano na stole trzy dzbanki A, B i C. Każdy odpowiednio o pojemności - 18, 43, i 10 jednostek wody. Zadanie polegało na odmierzeniu 5 jednostek wody przy pomocy tych dzbanków. Rozwiązanie wygląda następująco:

B - A - 2C, [(43-18)-2x10]. Luchins prezentował osobom badanym serię zadań, które można było rozwiązać jedynie ww. sposobem. Następnie pojawiało się zbliżone zadanie, ale można było je rozwiązać zarówno starym sposobem (B-A-2C) jak i nowym (A-C). Większość osób pozostawała przy starym sposobie, nie mogąc przełamać wytworzonego nastawienia.

50. Jakie aspekty procesu emocjonalnego podlegają świadomej kontroli?

Definiowanie emocji jako świadomych ( Clore).
Oceny poznawcze nie musza mieć świadomego charakteru. Można zatem być zaskoczonym własnymi emocjami. Jednak wynikające z takich ocen emocje muszą być świadome. W zgodzie z Freudem Clore twierdzi, że nieświadomość emocji jest niemożliwa ponieważ w emocje uwikłane jest doświadczenie, a nie można czegoś doświadczać, niedoświadczając czegoś. Z drugiej strony Freud zakładał nieświadomość procesów leżących u podstaw emocji i posługiwał się też pojęciem nieświadomej energii psychicznej (libido), którą nazywał afektem. Ta instynktowna energia ma charakter nieświadomy choć może wypłynąć w swobodnej, niezwiązanej z niczym postaci, co doświadczane jest jako doznanie lęku.
Zdaniem Clore emocje dotyczą głównie komunikacji wewnętrznej i motywacji. Według Clore jeśli istnieje jakiś warunek konieczny emocji to odczuwanie stanowi tu dobrą kandydaturę. Można np. powiedzieć o gniewie: byłem rozgniewany, ale nic nie zrobiłem, choć co najmniej dziwna byłaby wypowiedź: byłem rozgniewany, ale niczego nie czułem. Odczuwanie zdaniem Clore nie jest wystarczającym warunkiem emocji ale jest jej warunkiem koniecznym. Model odczucia jako informacji opiera się na założeniu, że doświadczenie jest ważnym pośrednikiem wpływu nastroju i emocji na formułowane przez człowieka sądy i decyzje.
Jeden z argumentów przeciw założeniu, że emocje muszą być odczuwane (więc i świadome) znaleźć można w rozważaniach Langa (1988) nad trzema systemami ujawniania emocji, na które składają się: zachowanie, relacje słowne i reakcje fizjologiczne. Zdaniem Langa poziom reakcji emocjonalnej może być niejednakowy w tych trzech systemach. Rozważmy przykład młodego pracownika naukowego dążącego do uzyskania stałej posady na uniwersytecie. Właściwie wszystko jest na dobrej drodze - ma on odpowiedni dorobek naukowy i nie martwi się on o swoje perspektywy. A jednak wielokrotnie budzi się w nocy z objawami przypominającymi zawał serca. Szczegółowe badania medyczne wykluczają nawet najbardziej egzotyczne możliwości somatycznego podłoża tych objawów. Objawów nie likwidują też zmiana diety i trybu życia. Ustępują one natomiast z chwilą uzyskania stałej posady na uniwersytecie. Wystąpienie objawów fizjologicznych sugeruje pojawienie się u tej osoby nieświadomych lęków, sugeruje nieświadomą aktywizację lękotwórczych przekonań, że mężczyzna ten nieświadomie ocenia swoją sytuację jako zagrażającą. Mężczyzna z tego przykładu czuje lęk i nękają go zagrażające myśli ale dotyczące możliwości zawału,. Jednak, w jakiś sposób strach przed nieotrzymaniem posady przerodził się w strach przed zawałem. Objawy dręczyły go jedynie nocą, za dnia dobrze się przed swoimi lękami bronił. Ponieważ myśli te pojawiały się w trakcie snu mężczyzna pozostawał nieświadomy ich trści. Przedmiotem uwagi stawało się oszalałe bicie serca, zaś uczucie strachu stawało się strachem przed zawałem a nie klęską zawodową. Tak więc w emocję uwikłane były zarówno reakcje fizjologiczne jak i ujęte w słowa odczucia, a ponieważ emocja była doświadczana, miała ona też i świadomy charakter. Dziwaczność tego przykładu polega na tym, że nasz mężczyzna nie uświadamiał sobie prawdziwych przyczyn emocji, a więc i znaczenia swoich emocji.
Decyzja czy emocje mogą, czy też nie mogą być nieświadome zależy od tego, co uzna się za konieczny warunek pojawienia się emocji. Powyższy przykład można uważać za argument na rzecz nieświadomego charakteru emocji. Można też zdefiniować emocję, jako wymagającą doświadczenia i sklasyfikować nieświadome przekonania o zagrożeniu i towarzyszące im objawy fizjologiczne jako „potencjał strachu”. Przykład ten ilustruje też funkcjonalny charakter zwykłej sekwencji radzenia sobie z emocją.
Większa szansa uświadamiania sobie źródeł a zatem i znaczenia występuje w przypadku emocji (niż nastrojów). Emocje z reguły powstają szybciej i trwają krócej niż nastroje.
Reasumując, w zgodzie z Freudem, Clore przyjął, że emocje nie mogą być nieświadome ponieważ muszą być one odczuwane, a odczucia są na mocy definicji świadome. Clore odrzucił możliwość istnienia emocji nieodczuwalnych, a zatem nieświadomych. Zakładał, że uczucie jest koniecznym (choć niewystarczającym) warunkiem emocji. Z punktu widzenia hipotezy afektu jako informacji (Schwarz, Clore,1983) podstawową funkcją emocji jest dostarczenie sprzężenia zwrotnego w postaci doświadczenia emocjonalnego. Realizacja takiej informacyjnej funkcji wymaga uświadamiania sobie przez ludzi własnych emocji (inaczej pętla sprzężenia zwrotnego zostałaby przerwana). Choć same emocje są zawsze świadome, wywołujące je oceny poznawcze często bywają nieświadome, stąd też ludzie mogą być zaskakiwani swoimi emocjami. Kiedy przyczyna emocji jest niewystarczająco uświadomiona, może ona zostać przypisana fałszywym źródłom i dzięki temu deformować sądy i decyzje. Zjawisko to częściej występuje w przypadku nastrojów niż emocji, ponieważ te pierwsze mają bardziej rozmyte przyczyny. (uświadomienie rzeczywistych źródeł przeżywanego afektu ma terapeutyczne konsekwencje).

LeDoux : nieświadome może być przetwarzanie emocjonalne ale nie emocje.
Zdaniem LeDoux emocje są stanem świadomości, Choć nie istnieją zatem emocje nieświadom, świadome stany emocjonalne są rezultatem działania nieświadomych procesów emocjonalnych. Ocena emocjonalna ma charakter nieświadomy. Ocena emocjonalna prowadzi do świadomego doświadczania emocji, musi zapewne być procesem nieświadomym, czy przedświadomym. Innymi słowy, treść świadomego doświadczenia emocjonalnego wyznaczają procesy nieświadome. Tak więc doświadczenia emocjonalne np. uczucie gniewu czy strachu stanowią świadomą reprezentację procesów przetwarzania informacji przebiegających w tych strukturach mózgowych, które specjalizują się w pośredniczeniu między różnymi procesami emocjonalnej oceny bodźca a różnymi reakcjami behawioralnymi i wisceralnymi typowymi dla każdej z emocji.

Zając: dowody na istnienie emocji nieświadomych.
Bywa, że czujemy się przygnębieni i niespokojni, nieuświadamiając sobie ani powodu tego stanu ani obiektu, na który uczucia te byłyby skierowane. Bywa też, że czujemy się weseli z powodów, które także umykają naszej świadomości. Świadomi jesteśmy jedynie naszych stanów uczuciowych, czy nastrojów.
Najwyraźniejszym przypadkiem nieświadomych oddziaływań afektywnych jest wpływ powtarzającej się ekspozycji bodźców zdegradowanych. Zjawisko samej ekspozycji polega na wzroście pozytywności postawy wobec jakiegoś obiektu w skutek samej częstości eksponowania tego obiektu.
Badania Zajonca - technika badania nieświadomych wpływów afektywnych to nieświadome uprzedzanie afektywne (priming). Jeśli eksponuje się fotografię uśmiechniętej twarzy przez bardzo krótki okres (+/- 4 ms) tuż przed 1 sek. ekspozycją niewiązanego z nią i neutralnego bodźca (np. chińskiego ideogramy), bodziec ten jest bardziej lubiany, niż ten sam bodziec nie poprzedzony żadną ekspozycją, bądź też poprzedzony ekspozycją twarzy zagniewanej. Zjawisko to zupełnie zanika jeśli bodziec uprzedzający (twarz) jest eksponowany w warunkach umożliwiających jego optymalne spostrzeganie. Wyjaśnienie tych pozornie paradoksalnych wyników odwołuje się do afektu nieświadomego i jego odróżnieniu od afektu opartego na poznawczych ocenach bodźca.

45

---