Akcje i instrumenty pochodne Instrumenty pochodne

Podstawowe wiadomości Instrument pochodny to instrument finansowy mający postać kontraktu, którego wartość zależy od wartości innego instrumentu finansowego (np. akcji czy waluty) lub towaru, zwanego instrumentem podstawowym. Innymi słowy, instrument pochodny "pochodzi" od instrumentu podstawowego. Mówi się również, że instrument pochodny jest wystawiony na instrument podstawowy.

Geneza
Instrumenty pochodne na szerszą skalę na rynkach finansowych pojawiły się w latach siedemdziesiątych. Przyczyną ich wprowadzenia był wzrost zmienności kursów walutowych, stóp procentowych, cen akcji i cen towarów, jaki można było obserwować na rynkach światowych w tym okresie. Wzrost zmienności cen instrumentów finansowych oznacza zwiększenie ryzyka inwestowania w te instrumenty finansowe.
Właśnie w celu ograniczenia ryzyka wprowadzono instrumenty pochodne. Skorzystano tu z istniejących wzorców, bowiem instrumenty pochodne wystawione na towary funkcjonowały wcześniej w obrocie na giełdach towarowych - ich zadaniem było zmniejszanie ryzyka związanego ze zmianami cen towarów, a ściślej zabezpieczanie przed wzrostem lub spadkiem cen towarów.

Cel stosowania instrumentów pochodnych
Podstawowym celem stosowania instrumentów pochodnych jest zabezpieczenie inwestora przed zmianami ceny instrumentu podstawowego. Można się zabezpieczyć na przykład przed:

•  wzrostem ceny instrumentu podstawowego;

• spadkiem ceny instrumentu podstawowego;

• wzrostem i spadkiem ceny instrumentu podstawowego.

Innym celem stosowania instrumentów pochodnych jest uzyskanie ponadprzeciętnych dochodów przy założeniu, że inwestor poniesie ryzyko większe niż przeciętne. Stosowanie w tym celu instrumentów pochodnych wymaga jednak dużych umiejętności w inwestowaniu i nie powinno być udziałem drobnych inwestorów.

Rodzaje instrumentów pochodnych
Obecnie istnieje ogromna liczba różnych rodzajów instrumentów pochodnych. Pewna część znajduje się w obrocie giełdowym - giełdy takie zazwyczaj nazywane są terminowymi, w odróżnieniu od zwykłych giełd (takich jak Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie), na których obraca się głównie akcjami i obligacjami. Wiele instrumentów pochodnych znajduje się w obrocie pozagiełdowym, gdyż są to instrumenty niestandardowe, wprowadzone specjalnie na potrzeby inwestorów będących stronami w tych kontraktach. Ze względu na olbrzymią liczbę rodzajów instrumentów pochodnych nie jest możliwe przedstawienie wszystkich, a nawet sklasyfikowanie ich. Najważniejszą rolę spełniają dwa podstawowe instrumenty pochodne, od których wywodzi się większość pozostałych. Są to:

• opcja,

• kontrakt terminowy (inaczej: transakcja terminowa).

Opcja 

Definicja opcji
Opcja jest to instrument finansowy mający postać kontraktu, w którym posiadacz opcji ma prawo do kupna lub prawo do sprzedaży instrumentu podstawowego po ustalonej cenie (nazywanej ceną wykonania) w okresie do ustalonego terminu (zwanego terminem wygaśnięcia). Prawo to gwarantuje mu druga strona kontraktu, wystawiający opcję, którym jest z reguły instytucja finansowa.
Należy podkreślić, że posiadacz opcji uzyskuje prawo, zaś wystawiający opcję przyjmuje na siebie zobowiązanie.
  Rodzaje opcji
W zależności od tego, czy prawo dotyczy kupna czy sprzedaży, wyróżnia się dwa rodzaje opcji:

• opcję kupna (inaczej: opcja call);

• opcję sprzedaży (inaczej: opcja put).

W zależności od tego, kiedy można żądać dokonania transakcji, wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje opcji. Są to:

• opcja amerykańska - transakcja może być dokonana w dowolnym dniu do dnia wygaśnięcia;

• opcja europejska - transakcja może być dokonana jedynie w dniu wygaśnięcia.

W zależności od tego, na jaki instrument podstawowy jest wystawiona opcja, wyróżnia się np.:

• opcje walutowe (instrumentem podstawowym jest waluta);

• opcje akcyjne (instrumentem podstawowym jest akcja);

• opcje procentowe (instrumentem podstawowym może być obligacja, bon skarbowy, depozyt itp.);

• opcje indeksowe (instrumentem podstawowym jest indeks giełdowy).

Cena opcji
Ponieważ opcja daje jej posiadaczowi prawo (przywilej), należy za nią zapłacić. Jednak cena opcji jest znacznie mniejsza od ceny instrumentu podstawowego. Cena opcji zależy od wielu czynników i może się znacznie zmieniać. Cena opcji nazywana jest również premią.

Przykład opcji kupna:
Inwestor kupił europejską walutową opcję kupna 1000 USD z ceną wykonania 3,4 PLN i terminem wygaśnięcia 1.09.1997 płacąc za nią 50 PLN. Ma on prawo w dniu 1.09.1997 kupić 1000 USD po jednostkowym kursie 3,4 PLN. Jeśli w tym dniu kurs dolara względem złotego wynosić będzie na przykład 3,48 PLN, inwestor wykona opcję, płacąc za każdego dolara 3,4 PLN. Następnie sprzeda kupione dolary na rynku walutowym po kursie dnia, czyli po 3,48 PLN. jego dochód wyniesie:
+ 3480 PLN (przychód ze sprzedaży dolarów)
-  3400 PLN (koszt zakupu dolarów przy wykonaniu opcji)
-     50 PLN (koszt zakupu opcji)
=    30 PLN.
Jeśli zaś w tym dniu kurs dolara wynosić będzie na przykład 3,35 PLN, wówczas inwestor nie wykona opcji, gdyż dolary są tańsze na rynku walutowym. Opcja (prawo) straci ważność, a inwestor straci 50 PLN (koszt zakupu opcji).
Jak widać, opcja kupna zabezpieczyła inwestora przed wzrostem kursu dolara, jednakże przy drugim wariancie inwestor tracąc 50 PLN stracił wszystko, co przeznaczył na inwestycję.  

Dochód w opcji kupna

 
Dochód posiadacza opcji kupna w zależności
od zmian instrumentu podstawowego

Na wykresie na osi odciętych zaznaczona jest cena instrumentu podstawowego (w tym przypadku kurs walutowy), a na osi rzędnych dochód posiadacza opcji w dniu wygaśnięcia opcji. Gdy kurs walutowy w dniu wygaśnięcia jest niższy niż 3,4 PLN, posiadacz opcji nie wykona jej. Bardziej opłaca mu się kupić walutę bezpośrednio na rynku. W takim przypadku ponosi stratę równą wysokości premii (ceny opcji), czyli 50 PLN. Gdy zaś kurs walutowy jest wyższy niż 3,4 PLN, należy wykonać opcję. Jednakże gdy kurs walutowy jest wyższy niż 3,4 PLN, ale niższy niż 3,45 PLN, posiadacz opcji poniesie stratę. W takiej sytuacji nadwyżka kursu walutowego nad ceną wykonania nie rekompensuje premii (ceny zapłaconej za opcję). Dopiero przy kursie walutowym wyższym niż 3,45 PLN posiadacz opcji osiąga dochód. Może on bowiem wykonać opcję, a zatem kupić walutę po cenie wykonania, a następnie natychmiast sprzedać po kursie walutowym.

 

Dochód wystawiającego opcję kupna w zależności
od zmiany ceny instrumentu podstawowego

Jest to sytuacja odwrotna w porównaniu z poprzednim wykresem, gdyż dochód wystawiającego opcję jest stratą posiadacza opcji. Jak widać, strata wystawiającego opcję może być duża w porównaniu do dochodu posiadacza akcji.
Przykład opcji sprzedaży:
Inwestor kupił amerykańską (akcyjną) opcję sprzedaży 100 akcji spółki X z ceną wykonania 24 PLN i terminem wygaśnięcia 1.09.1997 płacąc za nią 20 PLN. Inwestor ma prawo w dowolnym dniu (roboczym) do dnia 1.09.1997 sprzedać 100 akcji spółki X po cenie 24 PLN. Jeśli np. w dniu 25.08.1997 cena akcji spółki wynosi 23 PLN i inwestor zdecyduje się wykonać opcję, wówczas kupi 100 akcji spółki X na giełdzie po 23 PLN, a następnie wykona opcję, czyli sprzeda te akcje po cenie 24 PLN. Jego dochód wyniesie:
+ 2400 PLN (przychód ze sprzedaży akcji przy wykonaniu opcji)
-  2300 PLN (koszt zakupu akcji)
-     20 PLN (koszt zakupu opcji) 
=    80 PLN.
Jeśli zaś codziennie do 1.09.1997 cena akcji spółki będzie wyższa od ceny wykonania, czyli od 24 PLN, wówczas inwestor nie wykona opcji, gdyż bardziej opłaca się sprzedać akcje na giełdzie. Opcja (prawo) straci ważność, a inwestor straci 20 PLN (koszt zakupu opcji). Jak widać, opcja sprzedaży zabezpieczyła inwestora przed spadkiem ceny akcji.

Dochód w opcji sprzedaży

   
  Dochód posiadacza opcji sprzedaży w zależności
od kształtowania się ceny instrumentu podstawowego

Na wykresie na osi odciętych zaznaczona jest cena instrumentu podstawowego (w tym przypadku cena akcji), a na osi rzędnych dochód posiadacza opcji w dniu wygaśnięcia opcji. Gdy cena akcji do dnia wygaśnięcia jest wyższa niż 24 PLN, posiadacz opcji nie wykona jej. Bardziej opłaca mu się sprzedać akcje na giełdzie. W takim przypadku ponosi stratę równą wysokości premii (ceny opcji), czyli 20 PLN. Gdy zaś cena akcji jest niższa niż 24 PLN, należy wykonać opcję. Jednakże gdy cena akcji jest niższa niż 24 PLN, ale wyższa niż 23,8 PLN, posiadacz opcji poniesie stratę. W takiej sytuacji nadwyżka ceny wykonania nad ceną akcji nie rekompensuje premii (ceny zapłaconej za opcję). Dopiero przy cenie akcji niższej niż 23,8 PLN posiadacz opcji osiąga dochód. Może on bowiem kupić akcje na giełdzie, a następnie natychmiast wykonać opcję, sprzedając akcje po cenie wykonania.

Obrót opcjami
Opcjami można obracać na rynku wtórnym. Są dwa segmenty tego rynku. Pierwszy stanowią giełdy opcji (na których obraca się również kontraktami terminowymi). Drugim segmentem na którym można obracać opcjami jest rynek pozagiełdowy (są to tzw. opcje OTC).

Reguły stosowane przy zabezpieczaniu się przed zmianami cen za pomocą opcji.

• W celu zabezpieczenia się przed wzrostem ceny instrumentu podstawowego należy kupić opcję kupna.

• W celu zabezpieczenia się przed spadkiem ceny instrumentu podstawowego należy kupić opcję sprzedaży

 
  Dochód wystawiającego opcje sprzedaży w zależności
od kształtowania się ceny instrumentu podstawowego

Jest to odwrotna sytuacja w porównaniu z wykresem poprzednim, gdyż dochód wystawiającego opcję jest stratą posiadacza opcji.

Kontrakt (transakcja) terminowy  

Definicja kontraktu terminowego
Jest to instrument finansowy, w którym dwie strony zobowiązują się do zawarcia w ustalonym okresie w przyszłości transakcji po ustalonej cenie (zwanej ceną realizacji). Sprzedający kontrakt zobowiązuje się dostarczyć określoną liczbę przedmiotu kontraktu, a kupujący zobowiązuje się zapłacić za to ustaloną cenę. Zawarcie kontraktu terminowego z reguły nic nie kosztuje (pomimo że formalnie nazywa się to kupnem kontraktu), a płatność następuje w przyszłości. Kontrakt terminowy jest zobowiązaniem obustronnym.

Rodzaje kontraktów terminowych
Są dwa podstawowe typy kontraktów terminowych (dla których stosuje się zwyczajowo angielskie nazwy):

• kontrakt futures;

• kontrakt forward.

Jest kilka różnic między tymi dwoma kontraktami. Najważniejsza to ta, że kontrakty futures zawierane są na giełdach, zaś kontrakty forward są zawierane poza giełdami, z reguły między instytucjami finansowymi a indywidualnymi inwestorami lub przedsiębiorstwami.
W zależności od tego, na jaki instrument podstawowy wystawiane są kontrakty terminowe, wyróżnia się np.:

• walutowe kontrakty terminowe;

• procentowe kontrakty terminowe;

• indeksowe kontrakty terminowe.

Przykład:
Inwestor kupił od banku walutowy kontrakt forward wystawiony na 1000 USD z terminem realizacji 15.09.1997 i ceną realizacji 3,45 PLN. W dniu 15.09.1997 musi on bankowi zapłacić za otrzymane 1000 USD sumę 3450 PLN. Jeśli w tym dniu kurs dolara wynosi na przykład 3,5 PLN, wówczas otrzymane dolary inwestor sprzeda na rynku walutowym. Wtedy dochód inwestora wyniesie:
+ 3500 PLN (przychód ze sprzedaży dolarów)
-  3450 PLN (koszt zakupu dolarów w kontrakcie terminowym) 
=    50 PLN.
Jeśli zaś w tym dniu kurs dolara jest niższy niż 3,45 PLN, wówczas inwestor poniesie stratę, gdyż musi kupić dolary od banku po wyższej cenie niż kurs walutowy.

Dochód w kontrakcie terminowym
Na poniższym wykresie na następnej stronie na osi odciętych zaznaczona jest cena instrumentu podstawowego (w tym przypadku kurs walutowy), a na osi rzędnych dochód kupującego kontrakt w dniu realizacji kontraktu. Gdy kurs waluty jest wyższy niż 3,45 PLN, wówczas inwestor uzyskuje dochód zależny od różnicy między kursem waluty a 3,45 PLN. Może on bowiem kupić walutę od sprzedającego kontrakt po cenie ustalonej w kontrakcie i natychmiast sprzedać walutę na rynku walutowym. Oczywiście gdy kurs waluty jest niższy niż 3,45 PLN, inwestor ponosi stratę.

Dochód kupującego kontrakt terminowy w zależności
od kształtowania się ceny instrumentu podstawowego

Natomiast na wykresie niżej przedstawiona jest sytuacja odwrotna w porównaniu z wykresem poprzednim, gdyż dochód sprzedającego kontrakt jest stratą kupującego kontrakt .

Dochód sprzedającego kontrakt terminowy w zależności
od zmian cen instrumentu podstawowego

Obrót kontraktami terminowymi
Kontraktami terminowymi, a zwłaszcza kontraktami futures, można obracać na rynku wtórnym. Najważniejszym segmentem tego rynku są giełdy kontraktów terminowych (na których obraca się również opcjami).

Bardzo ważnym elementem w kontraktach futures jest to, że często kontrakt ten likwidowany jest poprzez zawarcie odwrotnego kontraktu, tzn. strona, która kupiła kontrakt, dokonuje jego sprzedaży, a strona, która sprzedała kontrakt, dokonuje jego zakupu. Wówczas rozliczana jest jedynie różnica cen.

Reguły stosowane przy zabezpieczaniu się przed zmianami cen za pomocą kontraktu terminowego:

• W celu zabezpieczenia się przed wzrostem ceny instrumentu podstawowego należy kupić kontrakt terminowy.

• W celu zabezpieczenia się przed spadkiem ceny instrumentu podstawowego należy sprzedać kontrakt terminowy.

Konkluzje Instrumenty pochodne w Polsce
Na polskim rynku instrumenty pochodne są przedmiotem obrotu na GPW, CTO, Polskiej Giełdzie Finansowej oraz giełdach towarowych. Instrumenty oparte o papiery wartościowe mogą być przedmiotem publicznego obrotu wyłącznie na rynku regulowanym, czyli GPW i CTO. Do najbardziej popularnych instrumentów pochodnych na polskim rynku zaliczyć należy: kontrakty terminowe na index WIG 20 oraz warranty na akcje niektórych spółek.Korzyści i zagrożenia inwestycji w instrumenty pochodne.
Podstawową korzyścią ze stosowania instrumentów pochodnych jest to, iż zabezpieczają one przed niekorzystnymi dla inwestora zmianami cen instrumentów. Podstawowym zaś zagrożeniem jest to, że stosowane w sposób niewłaściwy, w celach spekulacyjnych, mogą prowadzić do dużych strat. Inwestowanie w instrumenty pochodne to "wyższa szkoła jazdy w inwestowaniu", wymaga dużych umiejętności i doświadczenia.

1

---