1.3. Problematyka nauki i wychowania dzieci niepełnosprawnych w szkole masowej i w szkolnictwie specjalnym
Już Komitet Ekspertów do Spraw Edukacji Narodowej, analizujący stan oświaty w przededniu działań mających na celu reformę struktury edukacyjnej zalecił w raporcie jako jedno z ważnych zadań zacieśnienie związków między kształceniem specjalnym i ogólnym. Za jedną z form edukacji niepełnosprawnych uznał ich kształcenie w nurcie szkolnictwa masowego. Było to rezultatem krytycznej analizy funkcjonowania szkół specjalnych jako elementu bezwładności systemu szkolnego.
(K. Błeszyńska, Nowa Szkoła,1990, s.489).
Autorka wymieniła kilka najistotniejszych czynników wpływających na złą kondycję systemu kształcenia specjalnego w owym czasie. Wymienimy tu:
problemy z diagnozą i klasyfikacją dzieci do odpowiednich typów szkół
nadmiernie ochraniająca atmosfera ośrodków tego typu
brak wielu czynników stymulujących normalny rozwój i przystosowanie społeczne wychowanków
utrwalane segregacyjnych nieprawidłowych postaw społecznych
Są również opinie, że szkoła specjalna pełni rolę ,,filtra'' poprzez które dziecko słabsze, niedostosowane społecznie poznaje świat ...zbliża się do niego, ale poprzez ,,szybę'', a w momencie konfrontacji przegrywa, gdyż placówka specjalna tworzy nad dzieckiem rodzaj ,,klosza ochronnego''(A. Paszkowski, Głos Nauczycielski, 1994,
nr 51, s.5)
Obecnie podkreśla się, że podstawową zasadą w organizacji systemu edukacji powinna być wielość i różnorodność propozycji kształcenia. Już w końcu lat 70-tych powstało wiele nowych form kształcenia specjalnego dzieci i młodzieży.
Były to np.:
klasy specjalne dla upośledzonych w stopniu lekkim przy ,,normalnych'' szkołach zawodowych
klasy specjalne dla dzieci niedosłyszących przy szkołach masowych
klasy specjalne dla dzieci niewidomych i niedowidzących
wzbogacone formy nauczania indywidualnego dla dzieci ze złożonymi defektami i uszkodzeniami narządu ruchu
zespoły terapii pedagogicznej
zespoły logopedyczne i reedukacyjne na terenie szkół i poradni wychowawczo- zawodowych
( U. Niesiołowska, red. Al. Hulek, Integracja społeczna ludzi niepełnosprawnych - zadania pedagoga,Wrocław, 1987, s.55)
Nowoczesny system kształcenia niepełnosprawnych musi obejmować instytucje zapewniające wczesną diagnozę niepełnosprawności oraz specyficznych potrzeb edukacyjnych dziecka oraz poradnictwo dla nauczycieli i rodziców. Należy zadać sobie pytanie , czym jest dzisiaj szkolnictwo specjalne?
Przyjmujemy, że jest to elastyczny system udogodnień dydaktycznych i wychowawczych stosowanych wobec osób, które bez specjalnej pomocy nie mogłyby osiągnąć pełni rozwoju.
Na składniki systemu kształcenia specjalnego składają się takie placówki edukacyjno- wychowawcze jak:
przedszkola specjalne,
podstawowe szkoły specjalne z gimnazjami,
placówki kształcenia postgimnazjalnego,
zespoły szkół specjalnych,
specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze składające się zazwyczaj z przedszkola, szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół postgimnazjalnych z internatem.
Istota edukacji specjalnej sprowadza się do indywidualnego traktowania w procesie nauczania osób niepełnosprawnych, z uwzględnieniem ich właściwości fizycznych, psychicznych i społecznych oraz stworzenia warunków ich rozwoju. Wzbogacenie form kształcenia niepełnosprawnych jest efektem wpływu dorobku pedagogiki specjalnej i doświadczeń edukacyjnych wielu krajów. Realizacja idei współczesnego i systemu kształcenia niepełnosprawnych oznacza długi proces obejmujący nie tylko zmiany organizacyjne ale również mentalne związane ze świadomością społeczną i kształtowaniem postaw wobec niepełnosprawności. Bariery integracji niepełnosprawnych w społeczeństwie dotyczą nie tylko różnych typów niepełnosprawności, lecz także niewielkiej wiedzy na temat egzystencji i potrzeb. W tym względzie istotną rolę powinny odegrać media i ludzie kształtujący lokalną i rządową politykę oświatową.
Istotą specjalnych form kształcenia niepełnosprawnych jest indywidualne traktowanie kształcenia dzieci i młodzieży z uwzględnieniem ich właściwości fizycznych, psychicznych. Rodzaj i stopień upośledzenia jest jednym z czynników warunkujących efekty kształcenia. Obecnie struktura kształcenia obejmuje opieką i wychowaniem różne kategorie osób niepełnosprawnych na różnych poziomach edukacji:
1. Wychowanie przedszkolne funkcjonuje :
dla niewidomych,
dla dzieci z zaburzeniami widzenia,
dla głuchych,
dla niedosłyszących,
dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym,
dla dzieci z zaburzeniami przyswajania (celiakia),
dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi (z autyzmem),
dla dzieci przewlekle chorych (przy szpitalach, sanatoriach),
dla dzieci z dysfunkcjami narządów ruchu.
2. Szkoły podstawowe i gimnazja - istnieją dla wszystkich w/w grup poza dziećmi z zaburzeniami przyswajania a ponadto mamy szkoły dla osób wykazujących zaburzenia przystosowania.
Dla osób z umiarkowanym i znacznym niedorozwojem umysłowym stworzono specjalny tok kształcenia w szkołach życia, 3. Licea i szkoły zawodowe.
W szkołach specjalnych realizowane są trzy warianty programowe:
program ukierunkowany na przyswojenie podstawowych kompetencji życiowych, społecznych i zawodowych jest realizowany w szkołach życia.
W placówkach tych kładzie się nacisk na rozwój umiejętności życiowych niezbędnych natomiast rozwijanie typowo szkolnych umiejętności tj. czytanie, pisanie, liczenie jest prowadzone w ograniczonym zakresie uwzględniającym zaburzenia intelektualne,
program szkoły masowej znacznie uproszczony i skrócony ale realizowany w dłuższym czasie jest realizowany w szkołach dla głuchych i upośledzonych w stopniu lekkim,
program szkoły masowej z pominięciem pojedynczych przedmiotów jest realizowany w pracy z pozostałymi grupami osób niepełnosprawnych.
W indywidualnym nauczaniu i wychowaniu realizuje się program nauczania szkoły ogólnodostępnej i dostosowuje się go do możliwości ucznia określonych przez poradnię psychologiczno- pedagogiczną lub inną poradnie specjalistyczną a w odniesieniu do dziecka upośledzonego umysłowo i niesłyszącego, przez odpowiedni program nauczania przedszkola lub szkoły specjalnej.
Szkoły specjalne mogą stanowić ważne pole doświadczeń i wiedzy o pracy z dzieckiem niepełnosprawnym dla szkół i klas masowych jak i integracyjnych. Zróżnicowane formy kształcenia niepełnosprawnych umożliwiają efektywne kształcenie dzieci poprzez rozwijanie zaradności osobistej i umiejętności społecznych. Pedagogika specjalna w Polsce dysponuje rodzimymi, oryginalnymi i sprawdzonymi poprzez wieloletnią praktykę metodami i formami pracy z dzieckiem.
Metoda ośrodków pracy została stworzona i jest nadal stosowana w praktyce przedszkoli. Pierwotnie nosiła nazwę ośrodków zainteresowań. Do potrzeb kształcenia niepełnosprawnych została zaadaptowana przez Marię Grzegorzewską.
Jest to metoda nauczania stosowana głównie w nauczaniu początkowym i praktyce szkół życia. Rewalidacyjne wartości metody środków pomocy wynikają z tego, iż umożliwia ona:
indywidualizację nauczania a w tym indywidualizację tempa i sposobu poznawania świata przez ucznia,
aktywizację uczniów,
poznawanie wielozmysłowe.
Metoda jest metodą nauczania całościowego - w zajęciach prowadzonych tą metodą nie ma sztywnego podziału na lekcje i przerwy oraz przedmioty.
Organizacja zajęć (składniki) prowadzonych metodą ośrodków pracy obejmuje:
zajęcia wstępne,
obserwacja,
kojarzenie i porządkowanie,
systematyzowanie i utrwalanie zgromadzonej wiedzy,
ekspresja,
zajęcia końcowe.
Obecnie na poziomie szkoły podstawowej 50,40 % (72,20 % w 1999/2000r )dzieci niepełnosprawnych uczy się w szkołach specjalnych a 49,60 % ( 27,30% w 1999/2000r) w szkołach ogólnodostępnych. Natomiast na poziomie gimnazjum 61,19 % ( 84,57 % w 1999/2000r) dzieci niepełnosprawnych uczy się w szkołach specjalnych a 38,81 % (15,43 % w 1999/2000r) w szkołach ogólnodostępnych. ( Informacja w sprawie szkolnictwa integracyjnego w Polsce, MENiS, Warszawa 2002 r)
Pierwotnie jedną z zasad , którą kierowało się Ministerstwo Edukacji Narodowej przy realizacji założeń reformy systemu edukacji było przekonanie, że szkoły masowe powinny przyjmować wszystkie dzieci niezależnie od ich warunków fizycznych, intelektualnych, socjalnych czy emocjonalnych. Okazało się w praktyce, że nie jest możliwa natychmiastowa realizacja tego postulatu. Nauka i wychowanie dzieci niepełnosprawnych w klasach masowych nie może być celem,, samym w sobie'', lecz środkiem do urzeczywistnienia człowieczeństwa. Niektórzy pracownicy administracji oświatowej uważają, że sukcesem jest sam fakt fizycznej obecności dzieci niepełnosprawnych w klasie. Patrzenie na integrację powinno ogarniać wartość celów, jakim ma służyć obecność dziecka niepełnosprawnego w klasie . A celem właściwym jest wychowanie dziecka niepełnosprawnego ,,w'' integracji jaki ,,poprzez'' integrację
(D. Grzybowska, Edukacja i Dialog, 1997, nr 7, s. 121).
Proces integracji powinien być istotnym elementem kształcenia i wychowania niezależnie od tego , gdzie się on odbywa. Zasadniczo, integracja ze społecznością powinna być procesem, a nie stanem Wymaga on ciągłej i planowanej interakcji z rówieśnikami oraz możliwości łączenia się w różne nieformalne i formalne grupy. Skutkiem szkodliwej izolacji i segregacji dzieci niepełnosprawnych w placówkach oświatowych jest zagrożenie kompetencji społecznej i rozwoju pozytywnej tożsamości ( ,,Wychowanie i nauczanie integracyjne'', CMPP-P, Warszawa, 1998, s.37).
Czy dzieci powinny być integrowane w systemie szkolnictwa ogólnego?
Opinia społeczna przychyla się do akceptacji tej formy kształcenia dzieci niepełnosprawnych. Mają wówczas większe możliwości doświadczania prawidłowych relacji społecznych. Muszą jednak spełniać określone warunki adaptacyjne. Największe szanse mają dzieci o inteligencji przekraczającej ,,średnią''. Właściwa integracja zależy w przeważającej mierze od mechanizmów przystosowawczych. Czynnikami warunkującymi pozytywną akceptację jest środowisko rodzinne, opieka medyczna i krąg zajęć korekcyjno- usprawniających. Niebagatelną rolę spełnia także wsparcie techniczne i merytoryczne środowiska pedagogów szkolnictwa specjalnego. Proces integracji w środowisku rówieśniczym, najmniej boleśnie przebiega w klasach ,,młodszych''.(K. Błeszyńska, Nowa Szkoła, 1990, s. 490-491).
Zdaniem nauczycieli szkół specjalnych, integracja społeczna w szkole masowej ucznia z wadą słuchu, może przynieść sukces w przypadku:
dziecka, któremu rodzice mogą zapewnić systematyczną pomoc
dziecka, które osiągnęło odpowiedni poziom dojrzałości szkolnej
dziecka wyrehabilitowanego o znacznym zasobie słownictwa i dobrym stopniu rozumienia mowy
dziecka, które ma możliwość systematycznego korzystania z pomocy poradni lub punktu logopedycznego( K. Kowańdy, K. Penar, Życie Szkoły, 1998, nr 1,s.17)
Ponadto poziom akceptacji dziecka w grupie wiąże się nie tyle z rodzajem co z głębokością zaburzenia .Warunkiem powodzenia procesu integracji są także celowe oddziaływania wychowawcze wśród pełnosprawnych dzieci .(A. Maciarz, Kraków, 1990,s.31)
Mimo tego, nie oznacza to że ,,integracja'' w placówkach szkolnictwa ogólnodostępnego jest lepsza niż w szkołach specjalnych, które posiadają własne programy i możliwości o które trudno w placówkach szkolnictwa masowego. Szkoły te posiadają własne programy i realizują pracę rewalidacyjną w oparciu o bazę materialną i koncepcyjną o którą trudno w placówkach szkolnictwa masowego.
Należy wspomnieć o braku możliwości wszelkich przejawów dyskryminacji, które mogłyby mieć miejsce w przypadku umieszczenia dziecka niepełnosprawnego w szkole masowej. Wiadomo również z badań ,przeprowadzonych przez badaczy niemieckich (H. Goetze,1990),że łączenie uczniów zaburzonych w zachowaniu z nie zaburzonymi nie stwarza korzystnych warunków dla obu populacji w obrębie szkoły masowej. Dzieci z zaburzonym zachowaniem spotykają się z brakiem akceptacji społecznej, która jest wynikiem ich agresywności, chęcią rywalizacji i brakiem powiązań społecznych. Są to dzieci trudne, często wchodzące w konflikty z nauczycielami. Mają one dużą skłonność do izolowania się i tworzenia grup nieformalnych. Najkorzystniejszą formą edukacji tych dzieci jest zdaniem autora tekstu (A. Szecówka, Opieka. Wychowanie.Terapia.,1995,nr 2, s. 24-26) realizacja minimum programowego w szkołach resocjalizujących z udziałem bogatej profilaktyki społecznej, eliminującej przejawy niedostosowania społecznego.
Zatem niewłaściwym pomysłem jest idea rezygnacji z pracy wszystkich szkół specjalnych.
Niewątpliwie kształcenie specjalne posiada szereg wad, które są przesłanką szeregu zapędów reformatorskich dążących do likwidacji tej formy kształcenia. Do najważniejszych należą:
nieadekwatność programów nauczania na poziomie kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy,
zubożenie doświadczeń społecznych i zawężenie ich do grona osób niepełnosprawnych i ich opiekunów,
zagrożenia ukształtowaniem nieadekwatnej zawyżonej lub zaniżonej samooceny
Zasadniczą sprawą w koncepcji autorów reformy edukacyjnej było znalezienie wyjścia w kwestii wypełnienia ,,luki' 'jaka kształtuje się pomiędzy szkolnictwem specjalnym a masowym, zwłaszcza przy stwierdzeniu braku drożności w obrębie tych dwóch form edukacji. Należało stworzyć prawidłowe warunki kształcenia dla tych dzieci niepełnosprawnych, które uczestniczą obecnie w ramach tzw integracji ,,ukrytej'', polegającej na umieszczeniu ich w zwykłych szkołach ogólnodostępnych, gdzie brakuje fachowej opieki i systemu zabezpieczeń. Aby nie dochodziło do tego typu niefortunnych sytuacji należy zmienić sposób myślenia wśród pracowników poradni psychologiczno- pedagogicznych i osób reprezentujących władze szkolne, w kwestii kwalifikowania uczniów do szkoły masowej tak aby tam znalazły warunki do odpowiedniego rozwoju wyłącznie dzieci z normą intelektualną (M. Zaorska, Człowiek niepełnosprawny, Bydgoszcz, 1998, s.106)
Sytuacja nieefektywnego modelu kształcenia specjalnego stwarza wrażenie braku koncepcji wychowania w szkołach specjalnych i masowych w kręgach reformatorów (K. Baranowicz, Edukacja i Dialog,1998,s.9-10)
Rozwiązania decydentów resortowych znalazły częściowe rozwiązanie w zapisach znowelizowanej Ustawy oświatowej z 1998 r., gdzie rozporządzenie o ramowych planach nauczania oddaje sporą liczbę godzin do zagospodarowania ( ok.20) przez placówki edukacyjne z uwzględnieniem potrzeb znajdujących się tam dzieci. Od dn. 1 stycznia 1997 zwiększono tzw. mnożnik uzupełniający w wysokości 4,0 algorytmu subwencji dla gmin, jeśli tworzy klasę integracyjną (Dz. Urz. MEN
z 23 grudnia 1996 r., nr 2, poz. 2).
Wprowadzenie tzw. systemu integracyjnego nie oznacza likwidacji szkolnictwa specjalnego, gdyż pełna integracja funkcjonalna w przypadku dzieci z głębszym upośledzeniem jest niemożliwa.
Są przecież i również niepodważalne zalety kształcenia dzieci i młodzieży w placówkach szkolnictwa specjalnego takie jak:
stwarzanie szans indywidualizacji nauczania i lepszego poznawania uczniów,
ograniczanie sytuacji doświadczenia przez uczniów mniejszej wartości inności i słabości,
szansa na sukces edukacyjny,
szansa na integrację społeczną,
zdobycie pewnego zasobu wiedzy,
możliwość korzystania z technologii rehabilitacyjnych i asystujących, umożliwiających poznawanie świata przez niepełnosprawnych,
możliwość korzystania z porad interdyscyplinarnego zespołu specjalistów
Godne uwagi są innowacje pedagogiczne, bazujące na doświadczeniach szkoły specjalnej. Można przecież realizować nauczanie dzieci upośledzonych w stopniu lekkim w szkole masowej bez osobnych klas lub wydalania dzieci ze szkoły. Program autorski realizowany z sukcesem a zaakceptowany przez rodziców i dzieci może zawierać dwutorową koncepcję nauczania niepełnosprawnych. Część usprawniająca może być realizowana w obecności pedagoga specjalnego a zasadnicza edukacja z udziałem dzieci pełnosprawnych może mieć miejsce w macierzystej klasie.
( B. Kulma, Integracja, 1999, s.36-37)
Koncepcja założeń reformy oświatowej zakładała powstanie tzw samorządowych ośrodków edukacji specjalnej których zadaniem miałoby być:
diagnozowanie dzieci w celu ustalenia korzystnych dla ich rozwoju form wspierania
orzecznictwo oraz wskazywanie placówek, które potrafią wspomagać rozwój dziecka i prowadzą edukację oraz wychowanie dzieci w formie optymalnej. Np. przedszkola integracyjne, klasy zerowe prowadzone w systemie integracyjnym, przedszkola specjalne itd.
monitorowanie realizacji obowiązku szkolnego
udzielanie pomocy rodzinie dziecka (,, Reforma systemu edukacji- projekt'' W-wa,1998)
Problemy z przebiegiem wykształcenia na poziomie podstawowym, jak i średnim są przeszkodą nie pozwalającą przebrnąć przez procedurę kwalifikacyjną związaną z etapem egzaminów wstępnych . Niewielka liczba osób niepełnosprawnych pobiera wykształcenie w ogólnodostępnych liceach ogólnokształcących. Większość, niestety uczy się w szkołach specjalnych lub uczy się w trybie indywidualnym. Polski system edukacyjny cierpi na niski stopień przystosowania się do wymagań nowoczesnego społeczeństwa informatycznego. Problemem jest przygotowanie nauczycieli, nie radzących sobie z sytuacją nauczania osoby z określonym stopniem niepełnosprawności. Brakuje im wsparcia w zakresie rozwiązań problematyki metod pracy z osobami o określonych zaburzeniach i stopniu niedostosowania do obowiązujących norm. Niskie wynagrodzenie nauczycieli nie zwiększa wysiłku wkładanego w pracę z dziećmi ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi. Wykształcenie dziecka często zależy głównie od silnego wsparcia rodziców i stopnia zaangażowania samego ucznia niepełnosprawnego.
32
40