ROZDZIAŁ V

METODY DIAGNOSTYCZNE

CHIŃSKIEJ MEDYCYNY TRADYCYJNEJ

Chińska medycyna tradycyjna stosuje podstawowe metody diagno­styczne: 1. Oglądanie, 2. Badanie słuchem i węchem, 3. Wypytywa­nie chorego i 4. Badanie dotykiem. Pewne metody diagnostyczne jak np. oglądanie języka i palpacyjne badanie tętna Chińczycy niebywale rozbudowali i rozwinęli do perfekcji.

Oglądanie

Chiński lekarz rozpoczyna oględziny pacjenta od chwili, kiedy się z nim zetknie. Zwraca on uwagę na postawę i chód, na wyraz twarzy, stan odżywienia oraz wygląd skóry. Ze szczególną wnikliwością bada on tak zwane okna ciała, to znaczy nos, wargi i jamę ustną, uszy oraz oczy. Twierdzi on, że przez te „okna" można zajrzeć do wnętrza organizmu i że odzwierciedlają one stan poszczególnych narządów. Badając nos ocenia on stan czynności narządu oddychania. Wargi i język stanowią w pierwszym rzędzie zwierciadło śledziony, która wg TChM odpowiada przede wszystkim przewodowi pokarmowe­mu. Uszy odzwierciedlają przede wszystkim stan nerek a oczy stan wątroby. Wpatrując się uważnie w te okna można wiele zobaczyć, pod warunkiem, że badanie przeprowadza się pedantycznie. Trady­cyjny lekarz chiński najwięcej uwagi poświęca oglądaniu języka.

Istnieje bowiem ścisła zależność między wyglądem języka i stanem narządów Zang-Fu (rycina 10) oraz cyrkulacją energii Qi. U osób w dobrym stanie zdrowia język jest blado-czerwony, ma wilgotną powierzchnię, prawidłową ruchomość i pokryty jest dyskretnym białym nalotem. Tradycyjna medycyna chińska zna 9 głównych obrazów nieprawidłowego języka. Każdy z tych obrazów jest charak­terystyczny dla ściśle określonego typu odchylenia w stanie zdrowia.

Rycina 10. Strefy odpowiadające narządom wewnętrznym na po- . wierzchni języka, l — nerka, 2 — Żołądek i śledziona, 3 — serce i płuco, 4 — wątroba i woreczek żółciowy.

Np. blady język wskazuje na niedobór czynnika energetycznego Qi spowodowany inwazją chłodu. Język czerwony, wprost przeciwnie, wskazuje na nadmiar czynnika energetycznego Qi spowodowany inwazją patogennego ciepła. Język purpurowy świadczy o zastoju (stagnacji) czynnika energetycznego Qi a także krwi oraz o niedoborze energii typu Yang. Język zbaczający świadczy o zablokowaniu kanałów energetycznych łączących (tzw. kolaterali) przez zagęszczo­ny śluz (flegmę). Gruby biały kożuch na języku świadczy o niestrawności (o zastoju pokarmów). Biały lepki nalot na języku świadczy o uleganiu gęstego śluzu we wnętrzu ciała na skutek zimna i wilgoci. Suchy biały nalot na języku jest spowodowany czynnikiem infekcyj­nym. Cienki żółty nalot świadczy o gorszej pracy płuc spowodowanej ciepłym powietrzem. Język pokryty gęstym, lepkim, żółtym nalotem widuje się w okresie upałów w wyniku przegrzania i odwodnienia ustroju. Język geograficzny jest charakterystyczny dla stanów wyczerpania spowodowanych długą chorobą i niedoborem energii Yang.

Jak wynika z tych paru przykładów wyciąganie wniosków z wyglądu języka jest bardzo trudne. Umiejętność tę można opanować dopiero po wielu latach ćwiczeń pod okiem chińskiego mistrza. Zresztą znawców tej metody diagnostycznej jest coraz mniej w Chinach. Są to osoby w podeszłym wieku, które stoją już u schyłku swej kariery zawodowej. Młoda generacja lekarzy chińskich nie przywiązuje już większej wagi do kwestii stawiania rozpoznania na podstawie wyglądu języka, zwłaszcza że udostępniono im współcze­sne europejskie metody diagnostyczne. Minęły także czasy, kiedy lekarz chiński musiał badać wyłącznie pacjentów ubranych i miał możność stawiania rozpoznania jedynie na podstawie wyników badania odsłoniętych części ciała głównie twarzy i języka oraz dłoni wraz z przegubem. Dzisiaj jedynie lekarze ludowi na prowincji nadal badają chorych niemal ich nie rozbierając.

Ostatnio daje się zauważyć tendencja weryfikowania i unowo­cześniania tej odwiecznej metody diagnostycznej. Zadania tego podjął się między innymi profesor Yang Weiyi, kierownik Działu Diagnostyki Instytutu Tradycyjnej Chińskiej Medycyny w Pekinie. Wykonał wraz ze swoimi współpracownikami długą serię badań wyglądu języka w najróżniejszych jednostkach chorobowych w poszczególnych fazach choroby. Zebrał bogatą dokumentację w postaci kolorowych fotografii języka. Po konfrontacji rozpoznania klinicznego, uzyskanego na podstawie wyglądu języka oraz diagnozy postawionej współczesnymi klinicznymi metodami europejskimi, stwierdził on u 95% chorych całkowitą zgodność rozpoznania uzyskanego obu tymi metodami diagnostycznymi. Prof. Yang Weiyi jest w stanie, opierając się wyłącznie na wyniku analizy wyglądu języka, bezbłędnie rozpoznać nadciśnienie tętnicze pierwotne, zawał mięśnia sercowego, zapalenie płuc, dychawicę oskrzelową, serce płucne, chorobę wrzodową żołądka, zapalenie kłębuszków nerko­wych, cukrzycę, nadczynność tarczycy, zapalenie wirusowe wątroby, raka wątroby i białaczkę.

Pomimo tak pochlebnej opinii o wartości diagnozy postawionej na podstawie analizy wyglądu języka trudno będzie przekonać do niej lekarzy europejskich, przyzwyczajonych do respektowania jedynie współczesnych metod diagnostycznych z uwzględnieniem tomografii komputerowej i ultrasonografii. Niemniej jednak lekarz europejski powinien również uwzględniać w całokształcie postępowania diagno­stycznego oglądanie języka, gdyż sposób ten jest w stanie skierować jego uwagę we właściwym kierunku i walnie skrócić czas potrzebny do postawienia właściwego rozpoznania.

Badanie słuchem i węchem

Lekarz chiński badając chorego zwraca również uwagę na sposób mówienia, a mianowicie czy mówi on głosem donośnym czy też cichym, a także czy głos jest czysty czy też zachrypnięty. Dalej zwraca uwagę na sposób oddychania — czy pacjent oddycha z łatwością czy z trudnością, a także na ewentualny kaszel i jego charakter. Z poczynionych spostrzeżeń wyciąga on cenne dla rozpo­znania wnioski.

Mówienie słabym i cichym głosem wskazuje na stan wyczerpania energetycznego, na niedobór energii Qi. Silny pełnobrzmiący głos przemawia za dużym zasobem tej energii. Jąkanie natomiast świad­czy o zablokowaniu odgałęzień kanałów energetycznych (tzw. kolaterali) zagęszczonym śluzem.

Oddychanie połączone z wysiłkiem świadczy o wyczerpaniu zaso­bów energetycznych serca i płuc. Chrapanie natomiast występuje u osób dysponujących dużym zapasem energii. Suchy kaszel spowodo­wany jest niedoborem energii typu Yang w płucach. Dźwięczny kaszel stanowi następstwo przegrzania płuc. Przytłumiony kaszel powstaje w wyniku zastoju gęstego śluzu w płucach oraz przechłodzenia tego narządu.

Lekarze chińscy duże znaczenie przywiązywali również do woni powietrza wokół chorego. W chińskich księgach lekarskich można znaleźć opisy najróżniejszych zapachów znamiennych dla ściśle określonych stanów chorobowych. Dla rozpoznania choroby ma znaczenie woń z ust chorego, zapach jego potu a nawet woń kału i moczu. Cuchnący agresywny zapach wydzielin i wydalin chorego świadczy o stanie chorobowym wywołanym nadmiarem energii Qi połączonym z przegrzaniem ustroju. Cuchnący oddech dowodzi wg tradycyjnej medycyny chińskiej przegrzania żołądka.

Również i współczesna medycyna uznaje znaczenie diagnostyczne woni. W pokoju chorego na dur brzuszny wyczuwa się specyficzny zapach myszy, w śpiączce cukrzycowej wydziela się z ust chorego zapach acetonu, zaś w śpiączce uremicznej zapach moczu (moczni­ka). W pobliżu chorego z ropniem lub ze zgorzelą płuc unosi się w powietrzu ckliwy i mdły zapach.

Wypytywanie chorego

Lekarz chiński bez pośpiechu, taktownie i rzeczowo rozmawia z chorym i jego rodziną. Po zebraniu wiadomości o wieku, warunkach bytowych, rodzaju pracy pacjenta oraz atmosferze panującej w domu i zakładzie pracy próbuje on ustalić dokładnie początki choroby oraz dalszy przebieg choroby. Ponadto wykazuje on zainteresowanie aktualnym stanem chorego i na podstawie zebranych informacji stara się ustalić rozpoznanie.

Lekarz chiński każdą pacjentkę zapytuje o termin najbliższej miesiączki, a to chociażby z tego powodu, że w tym czasie nie wolno w żadnym wypadku wykonywać zabiegów akupunktury i przypie-czek (moxa) tak popularnych w Chinach.

Badanie dotykiem

Chińscy lekarze ludowi stosunkowo rzadko stosują badanie doty­kiem. Badanie to znalazło zastosowanie przede wszystkim w schorze­niach chirurgicznych: zwichnięciach, złamaniach, stłuczeniach, gu­zach oraz zmianach chorobowych węzłów chłonnych. Dla ustalenia stanu ogólnego pacjenta wykonuje się także obmacywanie brzucha. Wiotkie powłoki brzuszne stwierdza się w tzw. zespole słabości występującym przy nadmiarze energii typu Yin. Chorzy z tym zespołem wymagają leczenia wzmacniającego. Jędrne, napięte mięś­nie brzucha stanowią jeden z objawów tzw. zespołu napięcia spowo­dowanego nadmiarem energii typu Yang. U chorych z takim zespołem stosuje się dla celów leczniczych środki uspokajające, rozkurczowe i przeczyszczające.

Znacznie częściej chiński lekarz ludowy bada palpacyjnie (tj. do­tykiem) powłoki ciała wzdłuż kanałów energetycznych (meridianów) oraz w miejscach punktów akupunktury. W stanach zakłóconej czynności kanałów energetycznych można stwierdzić na całym ich przebiegu lub tylko na ograniczonych odcinkach wyraźną nadwrażli­wość. To samo dotyczy punktów akupunktury. W stanach chorobo­wych narządów wewnętrznych odpowiadające im punkty na przed­niej i tylnej powierzchni tułowia stają się bolesne. Są to tak zwane punkty alarmowe, gdyż sygnalizują one dysfunkcję związanych z nimi (łukiem odruchowym) narządów jeszcze przed wystąpieniem znamiennych objawów klinicznych. Wyraźnie bolesne punkty w obrębie powłok ciała mają duże znaczenie diagnostyczne i dlatego tradycyjny lekarz chiński bada je obowiązkowo.

W stanach bólowych różnego pochodzenia można stwierdzić występowanie ogromnie bolesnych punktów poza obrębem kanałów energetycznych. Są to tak zwane punkty „Ahsi" związane z ogniska­mi chorobowymi umiejscowionymi w narządach ciała. Nakłuwanie tych punktów niejednokrotnie przynosi dużą a nawet natychmiasto­wą ulgę.

Badanie palpacyjne znalazło także zastosowanie przy określaniu cech tętna. Nauka o tętnie, podobnie jak i cała chińska medycyna, swoimi początkami sięga zamierzchłej przeszłości. Pionierem nauki o tętnie był Pień Ch'iao (407-310 p.n.e.). Podał on szczegółowy opis i charakterystykę tętna oraz sposób jego badania w celach diagnosty­cznych. Z biegiem czasu technika i interpretacja tętna, przekazywana / pokolenia na pokolenie, ulegały sprecyzowaniu i doskonaleniu. Przez całe stulecia badanie tętna uważane było za najważniejszą metodę diagnostyczną. Lekarze chińscy wybrali tętno jako miernik funkcjonowania organizmu, gdyż uważali, że czynność obiegu krwi i cały układ krążenia jest ściśle związany z wszystkimi czynnościami ustroju. Każda zmiana, zachodząca w czynności narządów, sprowa­dza odczyn ze strony krążenia, a więc także i tętna. Pień Ch'iao twierdził, że czynność poszczególnego narządu znajduje odbicie w swoim „punkcie koncentracyjnym" na tętnicy promieniowej. Tętno lo bada się w trzech miejscach: po dłoniowej stronie powyżej linii stawu nadgarstkowego, na poziomie nasady wyrostka rylcowatego /najduje się punkt badania tętna zwany „kuan". Powyżej w odległoś­ci około 2 cm umiejscowiony jest następny punkt zwany „chi", zaś o około 2 cm poniżej punktu „kuan" w stronę stawu nadgarstkowego umiejscowiony jest trzeci punkt badania tętna, zwany „cun". Bada­nie tętna odbywa się przez nałożenie trzech palców na te punkty, przy czym na punkcie cun spoczywa palec wskazujący, na punkcie kuan palec środkowy a na punkcie chi palec czwarty (rycina 11). Badanie każdej ręki przeprowadza się oddzielnie.

Badanie tętna na tętnicy promieniowej w podanych wyżej punktach wykonuje się celem określenia czynności poszczególnych narządów. Madając rękę prawą przy zastosowaniu lekkiego ucisku w punkcie cun badamy jelito grube, w punkcie kuan żołądek, a w punkcie chi czynność tzw. potrójnego ogrzewacza. Badając tętno silniejszym uciskiem w punkcie cun określamy czynność płuca, w punkcie kuan śledzionę i trzustkę, a w punkcie chi osierdzie. Czynność pozostałych narządów określamy badając w ten sam sposób rękę lewą. W badaniu powierzchownym tętna punkt cun odpowiada jelitu cienkiemu, punkt kuan woreczkowi żółciowemu, a chi pęcherzowi moczowemu.

Rycina 11. Badanie tętna według zasad chińskiej medycyny tradycyjnej.

Badając tętno ręki lewej silniejszym uciskiem, określamy stan czynnościowy serca w punkcie cun, wątroby w punkcie kuan, a nerki w punkcie chi. Lekarze chińscy wyodrębnili 12 najważniejszych typów tętna. Wybitni znawcy tego sposobu badania znają ponad 40 typów tętna. Jeżeli na tętno prawidłowe zdrowego człowieka nakła-dają się zakłócenia, to fakt taki świadczy o stanie chorobowym.

Rycina 12. Sześć podstawowych typów tętna wg chińskiej medycyny tradycyjnej, zarejestrowanych współczesną aparaturą elektroniczną — Pulsographem firmy Paik I Yoo w RFN. l — tętno zwolnione, 2 — tętno powierzchowne, 3 — tętno gładkie, 4 tętno szybkie, 5 — tętno szorstkie, 6 — tętno głębokie; w środku — tętno normalne.

Dawni lekarze chińscy byli niezwykle biegli w sztuce badania tętna — na jego podstawie potrafili postawić trafne rozpoznanie, ustalić rokowanie a także w wielu wypadkach dobrać odpowiednią metodę leczenia.

Medycyna nowoczesna również uczy, że badanie tętna jest jednym z podstawowych sposobów diagnostycznych, jednak nauka o tętnie nie została doprowadzona do takiej perfekcji, jak to uczynili w przeszłości Chińczycy. Kto wie czy zamiast pominięcia chińskiej nauki o tętnie jako zbyt trudnej dla Europejczyków nie należałoby jej przestudiować przy zastosowaniu najnowszej aparatury naukowej, ustalić jej przydatność dla współczesnych klinicystów i wykorzystać właściwie dla dobra chorych? Aparaturę tego rodzaju skonstruowano zarówno w Chińskiej Republice Ludowej jak i w Europie. Do najbardziej udanych aparatów pozwalających na precyzyjną analizę tętna zaliczyć należy Elektroniczny Pulsograph (EPG) wyproduko­wany przez zachodnioniemiecką firmę Paik i Yoo EPG z Hamburga. Poniżej przedstawiam krzywe 6 podstawowych rodzajów tętna zare­jestrowane Pulsographem (rycina 12). Sposób ten pozwala na obiektywną ocenę tętna oraz na uzyskanie trwałego dokumentu. Dzięki tej metodzie postępowania lekarz europejski, który nie ma możności opanowania sztuki prawidłowej interpretacji tętna zgodnie z zasadami TMCh, wymagającej szeregu lat żmudnych ćwiczeń pod kierunkiem mistrza, iest w stanie uzyskać cenne dane diagnostyczne.

---