Instytucje finansowe jako pośrednicy finansowi

1.1 Definicja, cechy pośredników finansowych; funkcje pośredników w systemie finansowym; co robią?

Na rynku finansowym, będącym częścią składową gospodarki każdego kraju, oprócz takich podmiotów jak gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa występują jeszcze pośrednicy finansowi. Są to instytucje pośredniczące w przepływie środków finansowych między podmiotami mającymi ich nadwyżkę a podmiotami, które te środki chcą przyjąć do zagospodarowania. Pośrednicy finansowi przyjmują od gospodarstw domowych i przedsiębiorstw nie wykorzystywane przez nich w danym momencie środki finansowe, z których udzielają kredytów tym gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom, które chcą je uzyskać. Przedsiębiorstwa także mogą pozyskiwać środki finansowe bezpośrednio od gospodarstw domowych, oferując im w zamian udziały, czyli prawo do współwłasności majątku. Ponadto pośrednicy finansowi mogą pozyskiwać środki od podmiotów zagranicznych oraz od państwa (od banku centralnego), także w zamian za udziały w ich majątku - akcje. Do typowych instytucji finansowych należą banki, firmy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, a także rząd (oferując subsydia, pomoc w zakładaniu małych firm).

1.2 Co to jest sektor finansowy i sektor niefinansowy w gospodarce; po co jest ten podział?

Przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą ukierunkowaną na uzyskiwanie zysku tworzą sektor finansowy w gospodarce, zaliczyć do nich można przedsiębiorstwa handlowe, usługowe, czy przemysłowe. Wszystkie one są określane mianem instytucji finansowych. Odgrywają one szczególną rolę „smarowania gospodarki” - dzięki nim pieniądze niezbędne do finansowania działalności mogą być przesuwane od jednych podmiotów do drugich, stąd określamy je także jako pośredników finansowych. Oprócz nich działają jeszcze w gospodarce organizacje, których główną przesłanką funkcjonowania nie jest osiąganie zysków pieniężnych lecz pewnych innych celów i one tworzą sektor niefinansowy w gospodarce. Podział ten stosowany jest zarówno w celu pewnego usystematyzowania jak i w wyniku rozróżnienia występującego w naukach ekonomicznych.

1.3 Dlaczego banki są szczególnie wyróżnione wśród pośredników finansowych?

Banki są szczególnie wyróżnione wśród pośredników finansowych nie tylko ze względu na szerokość wachlarza czynności jakie oferują. Banki były pierwszym i najbardziej typowym pośrednikiem. W przeszłości podmioty z nadwyżką lokowały pieniądze u bankiera, który zwiększał stan swoich aktywów, z których udzielał pożyczek, w zamian wydając jednak swoim depozytariuszom skrypty dłużne, które były uważane za papiery wartościowe o niskim ryzyku.

1.4 Podaj przykład typowych inwestorów instytucjonalnych w Polsce.

Przykładami inwestorów instytucjonalnych w Polsce są:

• Banki inwestycyjne,

• towarzystwa ubezpieczeniowe,

• fundusze inwestycyjne,

• fundusze emerytalne.

2. PIENIĄDZ

1. Funkcje pieniądza.

1. Miernik wartości

2. Środek cyrkulacji (wymiany) - „nie zna granic”, wszędzie możemy nim zapłacić

3. Środek tezauryzacji (przechowywania) - wstrzymanie obiegu, np. wpłacanie na konta

4. Środek płatniczy

5. Pieniądz światowy - np.: dolar, niezależnie gdzie jesteśmy mając odpowiednią walutę możemy nim płacić

2.2 Na czym polega bimetalizm, kiedy był i gdzie?

Pieniądz metalowy w Europie bity był z reguły z różnych metali (złoto, srebro, brąz lub miedź). Zgodnie z prawem Kopernika- Greshama „pieniądz gorszy wypiera lepszy",, w obrocie codziennym dominował pieniądz z poślednich metali lepszy bardziej cenny był tezauryzowany. Powstawało w ten sposób kilka obiegów pieniądza i miar wartości. Pewnym uporządkowaniem było przyjęcie systemu bimetalizmu (złoto i srebro). Ale dalej pozostawały dwie miary wartości np. we Francji w XVIII w. przed rewolucją. Praktycznie złoto było wpuszczane do obrotu niechętnie, krążyło głównie srebro. Aby system bimetaliczny był trwały trzeba było przyjąć stała relację złota do srebra (parytet), który gwarantował nie tylko relację cen ale i wymianę srebra na złoto. Wielka Brytania wprowadziła taką relację w 1816 r., a Francja w 1863 r. Jednakże rynkowa wartość złota i srebra mogła się wahać w wyniku zmian podaży.

2.3 Jakie funkcje spełnia weksel kupiecki a jakie weksel bankowy ?

Jedną z dróg wprowadzania do obrotu papieru, który pełnił rolę pieniądza były weksle handlowe (kupieckie). Handel potrzebował kredytu, ponieważ możliwości i potrzeby płatnicze nie pokrywają się w czasie. Kupcy, zwłaszcza hurtowi, udzielali sobie kredytu wystawiając na piśmie bezwarunkowe zobowiązania płatności długu w danym miejscu i czasie -weksle kupieckie. Posiadacz weksla jeśli cieszył się zaufaniem, mógł nim spłacić dług lub zapłacić za towar, z kolei przyjmujący mógł go dalej puścić w obieg. Jeden weksel mógł obsłużyć wiele transakcji. Przyjmujący mógł zażądać premii za ryzyko( przyjęcie zapłaty wekslem a nie pieniądzem) poprzez dyskonto; weksel musiał opiewać na większą sumę lub płatność wekslem wynosiła drożej niż zapłata pieniądzem. Weksle były już rozpowszechnione szeroko w okresie Odrodzenia. Były materialnym potwierdzeniem roszczenia finansowego - a więc papierem wartościowym.

Gdy oprócz dodatkowej emisji kwitów depozytowych złotnicy zaczęli przyjmować depozyty pieniężne na procent stali się bankierami. Kwity, które wydawali jako potwierdzenie depozytu były już wekslami bankowymi - zobowiązaniami bankiera do zapłaty danej kwoty pieniężnej (zwrotu depozytu ew. z procentem); noty bankowe - stąd nazwa banknot. Ponieważ obrót gospodarczy ciągle potrzebował pieniędzy bankierzy, podobnie jak poprzednio w przypadku kwitów na złoto, wystawiali więcej weksli bankowych niż było depozytów. Emisja weksli bankowych była emisją pieniądza z niczego - działalność niewątpliwie dochodowa, jeśli tylko przestrzegano utrzymania odpowiednich rezerw pieniądza w banku do bieżących wypłat. W ten sposób stała się możliwa kreacja pieniądza bankowego, która do dziś jest podstawą siły i ważności w gospodarce sektora bankowego.

2.4 Na czym polega system dewizowo-złoty? Kiedy taki system był w Polsce?

System dewizowo-złoty rezygnował z wymiany wewnętrznej natomiast gwarantował, że pieniądze danego kraju, przedstawione do wymiany przez posiadaczy zagranicznych (inwestorów zagranicznych, kupców ,inne państwa czy ich banki) będą miały zawsze pokrycie w złocie. Praktycznie dotyczyło to wymienialności miedzy bankami centralnymi .Taki system dotyczył wymienialności funta szterlinga do 1931 r. i dolara do 1971 r.(także Polski, Francji i Szwajcarii w latach 1936-39). Role złota jako pokrycia w krajowych aktywach banków mogły pełnić dewizy państw, wymienialnych na złoto. System taki był bardzo korzystny dla krajów o walucie wymienialnej na złoto:

- Limit emisji banknotów (ale był on wyznaczany arbitralnie a potrzeby obiegu, wynikające z koniunktury, zmieniały się). Był stosowany w pierwszej połowie XIX w. w Wielkiej Brytanii, we Francji aż do I wojny światowej.

- Limit emisji banknotów w proporcji do zasobów złota (np. w proporcji 3-4 $)

Najbardziej elastyczny był ten ostatni- wielkość emisji zmieniała się w zależności od posiadanych zasobów złota w banku centralnym. Np. w USA w 1913 r., wprowadzając bank centralny (System Rezerwy Federalnej - FED) postanowiono, że bilety bankowe banków należących do systemu FED oraz depozyty banków prywatnych w bankach FED musza mieć pokrycie w złocie w 25%. Gwarantowane częściowe pokrycie miał także polski zł. przed wojną.

2.5 Kiedy dolar przestał być ostatecznie wymienialny na złoto?

Dolar przestał być ostatecznie wymienialny na złoto w 1971 roku.

2.6 Czym różni się banknot od asygnaty?

Banknot, bilet bankowy, pieniądz papierowy, który na mocy decyzji władzy państwowej ma charakter prawnego środka płatniczego, stanowiąc powszechny ekwiwalent.

Banknoty emitowane są zazwyczaj przez bank centralny. Ich nominały dostosowane są do skali cen. Papier i druk banknotów muszą odpowiadać specjalnym warunkom technicznym, zabezpieczającym przed fałszerstwami.

Pierwotnie (XVII-XVIII w.), w systemie waluty kruszcowej, banknot był zobowiązaniem bankiera do wypłaty jego okazicielowi określonej sumy w pieniądzu kruszcowym. Był zatem w pełni wymienialny na złoto. Wobec powszechnego w całym świecie odejścia od systemu waluty złotej, banknot jest obecnie niewymienialnym na złoto pieniądzem papierowym.

Pierwsze banknoty w Polsce pojawiły się w 1772 r. na terenie zaboru austriackiego- były to bancocetle (Wiener - Stadt - Banco - Zettel) emitowane w Austrii od 1759 r. Pierwsze w pełni polskie banknoty pojawiły się w czasie Powstania Kościuszkowskiego w 1794 jako bilety skarbowe o charakterze kredytowym, a następnie bilety kasowe (papierowe talary), z czasów Księstwa Warszawskiego (1807 - 1814).

Niezależnie od biletów banku centralnego (i przez pewien czas funkcjonujących banknotów innych banków) były wpuszczane do obiegu weksle skarbowe-asygnaty. Nie miały one pokrycia, były zobowiązaniami państwa o charakterze pożyczki. Najczęściej były używane w okresach trudności (np. wojen). W krańcowych sytuacjach (np. w rewolucji francuskiej, w czasie wojny secesyjnej w USA) państwo narzucało przymus przyjmowania asygnat jako zapłaty, także Rząd Tymczasowy w Polsce w Powstaniu Styczniowym . Państwo zachowywało sobie czasem monopol emisji bilonu, który nie miał pokrycia w złocie, więc jego emisja mogła być nadużywana.

Asygnaty, nazwa pieniędzy papierowych emitowanych we Francji 1789-1797 oraz w Rosji 1769-1817. Francuskie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło w XII 1789 emisję asygnat, o charakterze bonów hipotecznych, oprocentowanych w wys. 3-5% rocznie, zabezpieczonych na dobrach kościelnych i domenach królewskich. Początkowo wypuszczono asygnaty na kwotę 400 tys. franków. We IX 1790 Zgromadzenie Narodowe zniosło ich oprocentowanie, uznając je za legalny środek płatniczy.

Po pewnym czasie liczba asygnat wzrosła, osiągając kwotę 1,2 mln franków. Pod koniec 1795 ich wartość stanowiła mniej niż 1% ich wartości początkowej. Z tego powodu w II 1796 wstrzymano ich emisję, zastępując je nowymi pieniędzmi papierowymi, tzw. mandatami terytorialnymi (1 mandat = 30 asygnat). W II 1797 Dyrektoriat przywrócił pieniądze metalowe. W Rosji zostały uznane za pieniądze dopiero 1777. Ich wartość systematycznie spadała. 1817 zaniechano emisji asygnat, które następnie umarzano na podstawie pożyczek wewnętrznych.

2.7 Co oznacza płynność pieniądza i na czym polega „preferencja płynności" ?

Płynność pieniądza to skłonności do utrzymywania oszczędności w postaci rezerw pieniężnych. Podstawową kategorią w tej mierze jest preferencja płynności. Gdyby nie istniały stopy procentowe to wszyscy mający nadmiar środków trzymaliby oszczędności w pieniądzu, nie istniałby zatem motyw do depozytów w bankach lub inwestowania w innych instytucjach finansowych . Istnienie oprocentowania jako nagrody za lokowanie oszczędności na rynku finansowym powoduje, że preferencja płynności zmniejsza się. Dochód z procentu jest nagrodą za czasową rezygnację płynności.

Ale ( poza sytuacją kiedy dochód jest tak mały że cały musi być konsumowany) na ogół istnieje jakąś konieczna rezerwa płynności. Są trzy zasadnicze przyczyny utrzymywania płynności:

- motyw transakcyjny (bieżące potrzeby); w krótkim czasie wielkość pieniądza w
gotówce jest stabilna

- motyw ostrożności (nieprzewidziane wydatki);

- motyw spekulacyjny ; przechowywanie dochodu w postaci płynnej (pieniądz) ponieważ lokata na rynku finansowym jest mało atrakcyjna (np. gdy są realnie ujemne stopy procentowe w inflacji).Motyw spekulacyjny jest niestabilny i wiąże się ze zmianami stóp oprocentowania. Zauważono również, że skłonność do oszczędzania zwiększa się w miarę wzrostu dochodu a więc preferencja płynności zmniejsza się. Wahania stopy procentowej i przewidywania jej zmian w przyszłości wpływają na preferencje płynności poszczególnych podmiotów.

2.8 Jakie znaczenie ma stopa procentowa w teorii J. .M. Keynesa?

Według teorii J.M Keynesa bazą do oceny opłacalności inwestowania (zmniejszania preferencji płynności) jest stopa procentowa jaką dają bezpieczne lokaty pieniądza: weksle i obligacje skarbowe. Im stopa taka jest niższa tym mniej opłaca się inwestować (a więc zwiększa się udział zasobów gotówkowych przechowywanych w pieniądzu).Zasoby te to pogotowie kasowe i środki ulokowane na rachunkach bieżących w banku.




m

S T OP A P R OC

E

N

T

O

W

A

POPYT NA PIENIĄDZ (M_d ) I PODAŻ PIENIĄDZA ( S_m)

Powyższy rysunek przedstawia nam właśnie stosunek stopy procentowej do popytu i podaży na pieniądz.

Jednym słowem kształtowanie się i zmiana stóp procentowych zależy według J. M. Keynesa od dwóch zasadniczych czynników:

- Skłonności do utrzymywania oszczędności w postaci rezerw pieniężnych (płynny pieniądz).

• Podaży pieniądza w gospodarce.

Jeśli przyjmiemy, że preferencja płynności jest w danej chwili stała to zmiany stóp procentowych wynikają ze zmian podaży pieniądza:

3. RYNKI FINANSOWE

3.1 Podaj określenie rynku finansowego; dlaczego mówi się o „rynkach” a nie o rynku? Dlaczego rozróżnia się rynki pieniężne i kapitałowe?

Do powstania rynku finansowego doprowadził rozwój pieniądza oraz pojawienie się osób dysponujących nadmiarem wolnych środków pieniężnych, chcących udostępnić je odpłatnie innym podmiotom. Transakcje na rynku finansowym oznaczają czasowe przekazanie środków na rzecz pożyczkobiorcy, pod warunkiem zwrotu kwoty powiększonej o odpowiedni procent w ustalonym terminie bądź też uzyskanie określonej stopy zwrotu w przyszłości. Tak więc przez rynek finansowy rozumie się miejsce, gdzie zawierane są różnego rodzaju umowy pożyczkowe bądź kredytowe czy inne, będące w ogólnym rozumieniu źródłem finansowania działalności gospodarczej. We współczesnym świecie wynikające z tych umów przepływy środków między uczestnikami rynku finansowego następują przez określone kanały.

Najbardziej spopularyzowanym w literaturze ekonomicznej podziałem rynku finansowego jest wydzielenie jego dwóch segmentów operacyjnych, są to: rynek pieniężny i rynek kapitałowy. Stosowanymi kryteriami podziału są:

1. okres dysponowania środkami przez podmiot finansujący swoją działalność - kryterium czasu,

2. cel przeznaczenia uzyskanych środków - kryterium celu.

Zgodnie z tymi kryteriami rynek pieniężny definiuje się jako ten segment rynku finansowego, przez który podmioty gospodarcze finansują swoją bieżącą działalność, a okres tego finansowania nie przekracza jednego roku. Na tym rynku mamy więc do czynienia z występowaniem podaży kapitału krótkoterminowego - chwilowo wolnych środków (są to oszczędności i rezerwy), w stosunku do których poszukuje się możliwości zagospodarowania, nawet na bardzo krótki okres, by uzyskać określonych dochód. Z drugiej strony, na rynku pieniężnym przedsiębiorstwa oraz inne podmioty, np. gospodarstwa domowe czy jednostki budżetowe, poszukują funduszy do sfinansowania swoich bieżących wydatków.

Z kolei za rynek kapitałowy uważa się ten segment rynku finansowego, na którym zawierane są transakcje instrumentami finansowymi o terminie wykupu powyżej roku z przeznaczeniem uzyskanych środków na cele rozwojowe. Na tym rynku występuje podaż kapitału długoterminowego. Trafia on do emitentów instrumentów finansowych, którzy wykorzystują go na swoje planowane przedsięwzięcia inwestycyjne stwarzając ich nabywcom możliwość zyskownej lokaty posiadanych środków. Dokonująca się przez rynek kapitałowy bieżąca ocena działalności emitentów powoduje, że kapitały są kierowane na realizację najbardziej efektywnych przedsiębiorstw.

3.2 Podać podstawowe segmenty rynku pieniężnego?

Najważniejszymi segmentami rynku pieniężnego są:

• Rynek lokat międzybankowych,

• Rynek bonów skarbowych (weksle skarbowe, dłużne papiery wartościowe skarbu państwa),

• Rynek bonów komercyjnych (krótkoterminowe papiery dłużne firm),

• Rynek certyfikaty depozytowe,

• Weksle

3.3 Omówić szerzej jeden (wybrany) segment rynku kapitałowego, jego funkcje i znaczenie.

Dwoma zasadniczymi segmentami operacyjnymi rynku kapitałowego, dodatkowo ściśle ze sobą sprzężonymi, są:

• rynek pierwotny,

• rynek wtórny.

Rynek pierwotny (primary market) to ta część rynku kapitałowego, gdzie dokonuje się sprzedaż papierów wartościowych nowo wyemitowanych przez uprawnione podmioty gospodarcze, chcące powiększyć swe zasoby kapitałowe, tym inwestorom, którzy angażują swoje środki finansowe w przekonaniu, iż zakup tych papierów jest korzystniejszą lokatą ich oszczędności niż inne możliwości oszczędzania, np. lokaty bankowe.

3.4 Co to są commercial papers i pod jaką nazwą występują w Polsce?

Krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw (po Angielsku zwane Commercial papers), zwane też papierami dłużnymi przedsiębiorstw bądź skryptami dłużnymi albo też papierami komercyjnymi, stanowią jedno ze źródeł finansowania ich działalności przez rynek pieniężny. Papier ten jest instrumentem rynku pieniężnego zobowiązującym emitenta do wykupu papieru w określonym terminie według podanej na nim wartości nominalnej. W istocie dla emitenta jest to krótkoterminowa pożyczka, udzielona bez zabezpieczenia przez nabywcę tego papieru.

Głównym powodem szerokiego wykorzystywania emisji papierów komercyjnych jest stosunkowo niski koszt uzyskania w ten sposób środków do finansowania działalności firmy. Wynika to z faktu wyeliminowania ogniwa pośredniczącego, czyli banku, w kojarzeniu inwestorów posiadających wolne środki z firmami chcącymi je zagospodarować poprzez swoją działalność gospodarczą. W procesie emisji papierów komercyjnych bank pełni tylko funkcję techniczną, sprowadzającą się do nadzorowania ich emisji.

4. BANKI I SYSTEM BANKOWY

4.1 Jakie są typowe systemy bankowe na świecie?

Do typowych systemów bankowych na świecie należą przede wszystkim: brytyjski system bankowy, system bankowy Stanów Zjednoczonych, niemiecki system bankowy oraz japoński system bankowy.

Brytyjski system bankowy

Brytyjski system bankowy był do niedawna klasycznym przykładem bankowości specjalistycznej z bardzo silnym rynkiem kapitałowym. Jednak nowe tendencje na rynkach finansowych sprawiły, że tradycyjne podziały ulegają zatarciu.

Ma on bardzo stare tradycje - może konkurować z bankami miast włoskich w średnio­wieczu i bankami niderlandzkimi w XV i XVI wieku. W XIX wieku i do II wojny światowej Wielka Brytania była światowym centrum finansów, ustępując po wojnie USA, ale jeszcze dzisiaj londyńskie City jest jednym z najważniejszych na świecie rynków finansowych.

System ten powstawał historycznie przez wieki i są tam pewne specjalistyczne typy banków, nie mające swojego odpowiednika w Europie kontynentalnej. Co ciekawe, oddzielenie bankowości komercyjnej od inwestycyjnej (a także brak bezpośrednich powiązań kapitałowych banków z korporacjami przemysłowymi) wynikło (nie jak w USA) z ostrożnościowych regulacji państwowych, ale z tradycji.

Drogą ewolucyjną, ukształtowało się w tym systemie wiele różnych typów banków, które znalazły swoje rynki (nisze) w brytyjskim systemie finansowym.

Obok Banku Anglii (Bank of England), na system ten składają się:

• Banki detaliczne (Retail Banks), zwane też bankami rozliczeniowymi (clearingowymi). Są to banki komercyjne, gromadzące wkłady na żądanie i na krótki termin od ludności i przedsiębiorstw. Prowadzą ich rachunki i dokonują na nich rozliczeń. Także ich aktywa mają charakter krótkoterminowy (weksle handlowe, weksle skarbowe, certyfikaty depozy­towe, krótkie kredyty). Są to spółki akcyjne posiadające sieć oddziałów w całym kraju, a ich trzonem są 4 wielkie banki londyńskie. W 1991 było 21 banków detalicznych operujących łącznie 445 827 mln £.

• Banki hurtowe, które obejmują:

* domy dyskontowe (Discount Houses) - są to hurtownicy nadwyżek finansowych, które mają banki detaliczne. Te ostatnie, jeśli dysponują nadwyżkami ponad koniecz­ny stopień rezerw obowiązkowych, mogą oferować te nadwyżki do zainwestowania na rynku pieniężnym, w czym specjalizują się domy dyskontowe, które operują na rynku międzybankowym i na rynku papierów skarbowych. Mają wyłączne prawo redyskontowania weksli w Banku Anglii. W 1991 było 8 domów dyskontowych, operujących łącznie 11 857 mln £.

* Banki kupieckie (Merchant Banks) są typowymi bankami inwestycyjnymi. Nie przyjmują depozytów. Wywodzą się one z tradycji prywatnych banków zakładanych przez rodziny kupieckie i finansowały (poprzez akceptację weksli handlowych) obroty w handlu, zwłaszcza zagranicznym. Obecnie działają jako agencje przedsiębiorstw emitujących papiery wartościowe. Zajmują się finansowaniem wielkich korporacji (w tym organizowaniem kredytów) oraz pośrednictwem w kupnie i sprzedaży firm i działają generalnie na rynku kapitałowym. W 1991 było 38 takich banków o łącznej sumie bilansowej 54138 mln £.

* ze względu na międzynarodowy charakter rynku finansowego w City of London ma tam siedzibę duża liczba banków zagranicznych; w 1991 było rejestrowanych np. 42 banki amerykańskie i 31 japońskie. W zasadzie każdy wielki bank światowy ma swoją filię lub przedstawicielstwo w Londynie

* na system bankowy brytyjski w szerokim znaczeniu składają się także niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego; nie są to banki (w sensie prawnym), ale przyjmują także wkłady (choć nie jest to główne źródło ich finansowania). Szczególne miejsce zajmują w systemie brytyjskim towarzystwa budowlane (building societies), które, oprócz wkładów, emitują akcje i udzielają długookresowych kredytów budowlanych. Kredyty takie są główną drogą kupna mieszkań i domów, a ponieważ lokaty tam są uprzywilejowane podatkowo instytucje te utrzymują depozyty o wartości wyższej niż banki clearingowe. Ostatnio jednak największe z nich przestały się specjalizować w tej działalności i weszły w różnorodne operacje kapitałowe

W rezultacie nowych tendencji na rynku finansowym, powstał cały szereg banków o bardzo szerokim profilu działania, określanych jako konglomeraty finansowe. Oferują one, przez podporządkowane i wyspecjalizowane spółki akcyjne pełny wachlarz usług finansowych - od depozytowo-kredytowych po obrót papierami wartościowymi, zarządzanie kredytami hipotecznymi, funduszami inwestycyjnymi, dzia­łalnością ubezpieczeniową, prowadzeniem domów maklerskich, etc. W 1991 było 276 takich konsorcjów bankowych o łącznej sumie bilansowej 336559 mln £.

W rezultacie, brytyjski system bankowy może być obecnie równie zasadnie podawany jako przykład systemu bankowości specjalistycznej, jak i opartego na bankach uniwersalnych.

System bankowy Stanów Zjednoczonych

System bankowy USA kształtował się, podobnie jak brytyjski, historycznie i ewolucyjnie, i wykazuje szereg odrębności w stosunku do rozwiązań europejskich. Dodatkowo, ze względu na stanową strukturę państwa i duże odrębności w regulacji bankowości w poszczególnych stanach, jest to system bardzo zróżnicowany, jeśli idzie o typy banków i zasady ich działania. Rozwiązania amerykańskie kształtowały się w wyniku walki dwu sprzecznych tendencji. Z jednej strony potrzeby bardzo szybkiego rozwoju gospodarczego oraz wolność gospodarcza prowadziły do swobody tworzenia banków i nieskrępowanej emisji pieniądza bankowego, w tym także banknotów. W 1861, po wojnie secesyjnej, kursowało na terenie Stanów Zjednoczonych 7000 różnego rodzaju biletów emisyjnych, podczas gdy w tym czasie w Europie regułą był już monopol emisyjny banku centralnego. Interes stanów, zwłaszcza szybko rozwijających się, był w sprzeczności z dążeniami władzy federalnej do kontroli emisji pieniądza na terenie całego państwa. Z drugiej strony, rygorystyczne regulacje narzucane przez władze centralne (federacji), zmierzające do kontroli emisji pieniądza bankowego w skali całej federacji wywarły duży wpływ na dalszą ewolucję systemu (w tym i rozwiązania, które de facto zmierzały do obchodzenia obowiązujących rozwiązań prawnych). Zwłaszcza chodzi o:

* zakaz świadczenia usług bankowych poza granicami macierzystego stanu, a nieraz miasta (w stosunku do dominujących ilościowo tzw. banków stanowych), spowodował duże rozdrobnienie banków. Podczas kiedy np. w Wielkiej Brytanii kilka wielkich banków rozliczeniowych ma kilka tysięcy oddziałów, to w USA oddział był często samodzielnym bankiem. Nadmierna ilość małych banków powodowała ich słabość i częste upadłości. Rozdrobnienie było redukowane przez fuzje i przejęcia, a także przez tworzenie holdingów bankowych. Holdingi te nie były tworzone, jak w Europie przez silne banki komercyjne, ale przez tworzenie specjalnych spółek kontrolujących. To doprowadziło do tworzenia bardzo skomplikowanych, wielopoziomowych struktur.

* zakaz, po panice giełdowej z 1929 (ustawa Glassa-Steagala), łączenia w jednym banku działalności depozytowo-kredytowej i inwestycyjnej na rynku kapitałowym. To spowodowało ścisłe rozgraniczenie banków komercyjnych (handlowych) i inwestycyjnych przez wiele lat, dopiero ostatnio przezwyciężane. Z drugiej jednak strony zadecydowało to o potędze amerykańskich banków inwestycyjnych na światowym rynku kapitałowym

* wyłączenie spod zakazu gwarantowania emisji papierów wartościowych przez banki emisji obligacji stanowych i komunalnych, co stworzyło warunki dla dynamicznego rozwoju tych obligacji

* zakaz (po licznych bankructwach) konkurowania między bankami wysokością oprocentowania wkładów terminowych (tzw. reguła Q). Ponieważ holdingi finansowe były wyłączone spod tego ograniczenia forma holdingowa rozwinęła się bardzo dynamicznie. Warto zresztą zauważyć, że aktywność regulacyjna rządu i Kongresu na rynkach finansowych jest dosyć gęsta (co przeczy stereotypowi o nieskrępowanej wolności gospodarczej w USA). W rezultacie skomplikowanego procesu ewolucyjnego na system bankowy USA składają się:

• banki handlowe (komercyjne), od czasów ustawy Glassa-Steagala oddzielone od banków inwestycyjnych. Ich liczba stale się zmniejsza w wyniku przejęć i upadłości, ale nadal pozostaje duża. Od 1980 do 1993 spadła z 12,5 tys. do ok. 8 tys. Z tego w 1990 ponad 5 tys. banków narodowych i stanowych wchodziło w skład Systemu Rezerwy Federalnej. Uczestniczyły one w 36,7% aktywów amerykańskiego systemu finansowego

• banki oszczędności wzajemnych (mutual banks) są własnością wkładów i w tym sensie nie należą do sektora prywatnego. Ich celem jest lokata oszczędności współzałożycieli. Nie przyjmują depozytów na żądanie, a tylko terminowe. Depozyty te są ubezpieczone w Rezerwie Federalnej. Ponieważ mają charakter średnio i długoterminowy mogą być lokowane na rynku kapitałowym lub kredytów hipotecznych. W 1990 dysponowały ok. 18% aktywów finansowych

• wspólnoty kredytowe (credit unions) są spółdzielniami nie nastawionymi na zysk. Tworzyli je ludzie o wspólnych więziach społecznych i pozwalały na tani kredyt konsumpcyjny (ale też dawały niskie oprocentowanie wkładów). Tylko członkowie wspólnoty mogą uzyskać kredyt. Jako non-profit nie są opodatkowane. Ze względu na ograniczony krąg członków i bariery wejścia, oparte na zaufaniu, są dosyć bezpieczne. W 1990 dysponowały ok. 4% aktywów finansowych.

• kasy oszczędnościowo-pożyczkowe (saving and loans) zaczęto powoływać w celu finansowania indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. W zamian za długookresowe oszczędzanie dawały długookresowe pożyczki, zwłaszcza tym, którzy nie mieli szansy uzyskać dużego kredytu z banku. W wyniku nasilenia się inflacji w latach 80-tych i wzrostu ceny pieniądza, długoterminowe pożyczki zawarte wcześniej musiały być finansowane przez depozyty o coraz droższym oprocentowaniu. Aby mogły zachować rentowność, rząd na początku lat 80-tych zezwolił im na obrót papierami wartościowymi, co miało przynieść im zyski. Tymczasem kasy te wpadły w olbrzymie długi, które (kilkaset miliardów $) w rezultacie pokryło państwo. W 1990 dysponowały ok. 3% aktywów.

Obecnie typową strukturą organizacyjną w bankowości amerykańskiej są holdingi finansowe, łączące pod wspólnym zarządem różne typy banków i niebankowych instytucji finansowych. Typowa struktura współczesnego holdingu w USA składa się z trzech części:

• banku depozytowo-kredytowego posiadającego rządowe gwarancje dla depozytów

• banku inwestycyjnego

• biura maklerskiego.

Często w holdingu znajdują się spółki zajmujące się taką działalnością jak leasing, emitowanie kart kredytowych, factoring, kredyty hipoteczne, etc.

Bankowe holdingi rozwijają się niezwykle dynamicznie. O ile liczba holdingów w 1970 wynosiła 121, to w 1987 już 6,5 tys. W tym samym czasie liczba oddziałów wzrosła z 3,2 tys. do 41 tys. Pod koniec lat 80-tych bankowe holdingi miały 90% udziału w aktywach systemu bankowego. O ile w 1980 istniało 9,6 tys. banków samodzielnych, to w 1993 już tylko 3 tys. W tym samym czasie liczba holdingów jednopiętrowych wzrosła z 2,5 tys. do 4,6 tys., a wielopiętrowych z 361 do ponad 800.

Pomimo to można zauważyć, że system bankowy USA jest nadal rozdrobniony, w porównaniu np. z niemieckim czy brytyjskim, a skala potencjału gospodarczego USA nie odpowiada wielkości banków amerykańskich; pierwsze kilka miejsc pod względem aktywów zajmują banki japońskie, a największy bank amerykański, Citicorp, zajmuje 30 pozycję pod względem aktywów.

Niemiecki system bankowy

W przeciwieństwie do systemów anglosaskich, które wykazują duże odrębności, system niemiecki, podobnie jak polski, kształtował się w tradycji prawa kontynentalnego. Ponadto bankowość niemiecka kształtowała się w XIX wieku, pod dużym wpływem państwa, które zmierzało do szybkiego uprzemysłowienia i finansowania rozwoju gospodarczego. Z tego punktu widzenia rozwijający się obecnie polski system bankowy wykazuje duże podobieństwo i zostały także przeniesione pewne instytucje i rozwiązania.

Niemcy, podobnie jak Wielka Brytania, mają starą tradycję bankowości. Rodziny bankierskie (np. Fuggerów) prowadziły banki kupieckie już w XVI wieku. Istniały także kasy oszczędnościowe w miastach i banki spółdzielcze, które obsługiwały warstwy niezamożne. Jednak rozbicie dzielnicowe (do 1870), a także dominujące stosunki feudalne (np. w Prusach) uniemożliwiały powstanie wielkich banków i rynku finansowego.

Druga połowa XIX wieku to okres szybkiego rozwoju gospodarczego i przemysłu, zwłaszcza po wygranej wojnie z Austrią i Francją. Państwo było zainteresowane budową infrastruktury scalającej kraj (koleje, drogi, kanały żeglugowe, zakłady zbrojeniowe), a finansowanie takich przedsięwzięć wymagało dużego kapitału. Finansowanie takich przedsięwzięć, których promotorem było często państwo, było atrakcyjne dla kapitału i obok starych banków kupieckich powstawały bankowe spółki akcyjne. Spółki te zakładał często kapitał spekulacyjny (grynderski), który dość ryzykownie udzielał pożyczek. Efektem tego były bankructwa, ale i szybkie powstawanie wielkich fortun. Do 1872 powstało pierwsze 100 banków w formie spółek akcyjnych, z tego aż 70 zbankrutowało w najbliższej depresji, ale kilka wielkich (Deutsche Bank, Dresner Bank) przetrwało aż do dzisiaj. Na przełomie XIX i XX wieku na rynku dominowało 9 wielkich banków, a pomiędzy 1970 a 1994 wartość kapitału banków wzrosła z 600 mln do 17 mld marek.

Duże bankowe spółki akcyjne były silniejsze finansowo niż przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe, które dla rozwoju ciągle potrzebowały kredytu; banki mogły zatem narzucać swoje warunki. Z reguły warunkiem finansowania przez banki była kontrola tych przedsiębiorstw poprzez znaczące udziały i delegowanie przedstawicieli banku do rad nadzorczych przedsiębiorstw. W ten sposób powstał niemiecki model banków uniwersalnych - połączenie bankowości komercyjnej (depozytowo-kredytowej) z inwestycyjną. W rezultacie w systemie niemieckim (w przeciwieństwie do krajów anglosaskich) nie istnieje do dzisiaj podział na banki inwestycyjne i banki kredytowe. O skali zaangażowania banków w kapitał korporacji przemysłowych świadczy np. że Deutsche Bank posiadał w 1986 28% akcji Daimlera, Dresner Bank 5-10% BMW, a Commertz Bank 8% akcji MAN AG. Wielkie banki są spółkami o bardzo rozproszonym kapitale (np. Deutsche Bank ma ponad 300 tyś. akcjonariuszy), kontrolowawnych głównie przez inwestorów instytucjonalnych. Zapewnia to dużą niezależność fachowym menedżerom tych banków, którzy kumulują stanowiska w radach nadzorczych przedsiębiorstw i tradycyjnie należą do elity finansowej. Dodatkowo wzmacnia pozycję banków rozwiązanie polegające na tym, że drobni akcjonariusze deponują akcje w bankach i udzielają im pełnomocnictw.

Ciekawą cechą systemu niemieckiego jest też bardzo rozwinięta sieć banków ludowych i spółdzielczych. Banki ludowe przyjmowały nawet bardzo drobne wkłady i można powiedzieć rozwijały cnotę oszczędności nawet wśród ubogich warstw. W XIX w. powstały też spółdzielcze banki samopomocy, zwane (od nazwiska założycieli) Bankami Raiffeisena (wiejskie) i kasy Schultzego-Delitzcha dla kredytowania drobnych rzemieślników. Pierwsze takie spółdzielnie kredytowe powstały w połowie XIX wieku. Pomimo, iż powstały oddolnie, w okresie napięć społecznych jako samoorganizacja ubogich warstw ludności, to z czasem były popierane przez państwo pruskie, które było zainteresowane ich stabilizacją i rozwojem masowych oszczędności. Warto wspomnieć, że doświadczenia banków ludowych i Raif feisena były przenoszone w II połowie XIX wieku przez polskich patriotów na ziemie polskie; zasłużył się zwłaszcza ks. Wawrzyniak, który organizował sieć takich banków w zaborze pruskim. Banki spółdzielcze były organizacjami nie nastawionymi na zysk, ale na umożliwianie swoim członkom kredytów, zwłaszcza długoterminowych, dzięki wkładom. Z czasem konkurencja na rynku usług międzybankowych zmusiła je (podobnie jak kasy oszczędnościowe) do szerokiej działalności, typowej dla banków uniwersalnych; większe operacje podejmowały zwłaszcza centrale regionalne.

Banki spółdzielcze tworzą obecnie kilkupiętrową sieć w całym kraju, z bankami regionalnymi i centralą, i posiadają ok. 20000 oddziałów. W sumie w bankach ludowych i spółdziel­czych wkłady ludności przewyższają wkłady w bankach handlowych.

W rezultacie niemiecki system bankowy charakteryzuje się wszechstronnością form organizacyjnych i własnościowych. Do podstawowych typów banków należą:

• banki handlowe (komercyjne) w formie spółek akcyjnych. Jest ich ponad 300 (stale zachodzi koncentracja). Dominują 3 wielkie banki: Deutsche Bank, Commertz Bank i Dresner Bank. Ich łączna suma bilansowa wynosiła w 1990 469 mld DM. Obsługują one głównie wielkich klientów i przyjmują wkłady terminowe, co pozwala im na udzielanie „długich" kredytów

• kasy oszczędnościowe (Sparkasse) i ich centrale. W 1992 było 717 kas oszczędnościowych dysponujących siecią ponad 19,5 tyś. oddziałów oraz 13 central rozliczeniowych, z 400 oddziałami. Na czele stoi centrala krajowa. Są to instytucje prawa publicznego utworzone przez samorządy lokalne, które też gwarantują ich wypłacalność. Obsługują tylko lokalną społeczność. Są to banki uniwersalne: gromadzą wkłady oszczędnościowe szerokich warstw ludności, udzielają kredytów ludności i drobnych przedsiębiorstwom, a także władzom komunalnym. Samorządy lokalne ustalają statut kasy i wybierają jej radę, a ta powołuje zarząd kasy. Kasy lokalne nie angażują się, ze względu na bezpieczeństwo, w działalność na rynku kapitałowym, ale taką działalność prowadzą już centrale regionalne. Kasy oszczędnościowe (lokalne) miały na ogół niewielki kapitał, ale ze względu na procesy unifikacji w UE muszą podnosić kapitał do wymaganego minimum (5 mln ECU)

• banki spółdzielcze (Banki Ludowe i Banki Raiffesena). Ich liczebność przekracza 3 tys. i dysponują ok. 20 tys. oddziałów i należy do nich 12 mln członków. Udział spółdzielczości kredytowej w ogólnych aktywach banków wynosi ok. 20%. Podobnie, jak sektor kas oszczędnościowych, spółdzielczość bankowa ma strukturę trójstopniową, z 4 centralnymi bankami spółdzielczymi, zrzeszonymi w Niemieckim Banku Spółdzielczym (DG-Bank)

• banki wyspecjalizowane, a zwłaszcza:

• banki hipoteczne

• kasy budowlano-oszczędnościowe

• Bank Pocztowy (gotówkowy i bezgotówkowy obrót płatniczy, jego placówki są na

poczcie)

• banki gwarancyjne (gwarantują kredyty dla małych i średnich przedsiębiorstw)

• banki depozytowe papierów wartościowych (specjalizują się w przechowywaniu w depozycie papierów wartościowych od klientów i innych banków, zarządzają nimi, wypłacają dywidendy, etc.)

Według danych z 1994 struktura systemu bankowego w Niemczech przedstawia się następująco:

Typ banku	liczba	udział% w aktywach bankowych
Banki komercyjne, łącznie	331	25
Duże banki z sieciami placówek	3	9
Regionalne banki	193	13
Oddziały banków zagranicznych	62	2
Banki prywatne	73	1
Banki rozliczeniowe	13	17
Banki oszczędnościowe	669	20
Centrale banków kredytowych	4	3
Spółdzielcze banki kredytowe	2738	12
Banki hipoteczne	33	12
Banki pocztowe	21	11
Razem	3809	100

Na szczycie systemu bankowego stoi bank centralny - Bundesbank, który jest jednym z najbardziej znanych banków centralnych na świecie. Cechuje się, jak już wspomniano wielką niezależnością i jego bezwzględną polityką pieniężną, nastawioną na utrzymanie wartości marki. Tworzony centralny bank europejski, który ma zarządzać wspólną walutą - euro - jest w dużej mierze wzorowany na doświadczeniach Bundesbanku. Natomiast nadzór bankowy nad wszystkimi bankami jest prowadzony przez niezależny od Bundesbanku urząd nadzoru.

System niemiecki ma bardzo ciekawą konstrukcję. Jego trzonem są banki uniwersalne, bardzo aktywnie zaangażowane w zarządzanie sektorem przedsiębiorstw, ale jednocześnie posiada on banki wyspecjalizowane w pewnych czynnościach bankowych (kredyty hipotecz­ne, rozliczenia, kredyty dla małych firm). Pomimo istnienia kilku banków gigantów na skalę światową obfituje on w wielką ilość małych banków dla ludności i drobnych przedsiębiorstw. W porównaniu z systemem anglosaskim jest on głównie zorientowany na przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów, a nie na operacje na rynku kapitałowym, który wciąż odgrywa, w porównaniu z sektorem bankowym w Niemczech, małą rolę.

Japoński system bankowy

Historia japońskiej bankowości zaczyna się w II połowie XIX wieku, kiedy to - w epoce Meidżi - Japonia zerwała z systemem feudalnym i pospiesznie przejmowała wzory ówczes­nych państw rozwiniętych: Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemiec, a po 1945 - głównie doświadczenia amerykańskie. Jednocześnie, dbając o zachowanie tożsamości narodowej, przejmując zewnętrzne obce rozwiązania, pieczołowicie wkomponowała je w nienaruszony wewnątrz system stosunków społecznych, wzorów zachowań i kultury. To — a potem podobna działalność tzw. „azjatyckich tygrysów" (Korea Południowa, Hong-Kong, Tajwan, Singapur, Malezja) - wytworzyła niepowtarzalny azjatycki model gospodarki. Motorem przemian w kierunku gospodarki rynkowej był sojusz przywróconej silnej władzy cesarskiej, dążącej do unowocześnienia państwa, z rodami samurajskimi, których dawne przywileje feudalne państwo niejako „wykupywało", oferując im w zamian tytuły własności dóbr dawniej cesarskich, kluczowe stanowiska w przemyśle i kapitały pieniężne.

Czołowe rody samurajskie (zasłużone dla restauracji władzy cesarza) otrzymywały tytuły własności przedsiębiorstw państwowych (cesarskich). Jednocześnie inni samurajowie byli spłacani różnymi sumami za utracone przywileje feudalne. Przedsiębiorstwa potrzebowały dla rozwoju pieniędzy i narzucał się mariaż własności przemysłowej z właścicielami tych wolnych sum do zainwestowania. Wolne sumy posiadały też rody kupieckie, które, jako posiadające niższy status społeczny niż dawni samurajowie, nie brały udziału w procesie „prywatyzacji własności cesarskiej". Dogodną formą połączenie wysiłków była, recypowana z Zachodu, nieznana przedtem w Japonii, forma spółki akcyjnej. W spółce takiej od początku ustępowała centralizacja władzy w ręku jednego rodu i wewnątrz odtwarzała się hierarchiczna struktura autorytetu i daleko posunięta, tradycyjna lojalność uczestników. W ten sposób powstawały zaibatsu - wielkie holdingi finansowe, które grupowały przedsiębiorstwa przemysłowe, handel hurtowy i detaliczny oraz banki. Holdingi były budowane w taki sposób, aby mogły być maksymalnie samodzielne, także jeśli idzie o pozyskiwanie kapitału wewnątrz. Pojność zapewniał system krzyżowych udziałów i obsadzania członkami kierownictwa kluczowych stanowisk wewnątrz holdingu. Najwyższą władzą w holdingu była rada rodzinna, która decydowała o strategii rozwoju i polityce finansowej.

Te zaibatsu, które łączyły się w coraz potężniejsze grupy kapitałowe, odegrały dużą rolę w przygotowaniu Japonii do II wojny światowej. Po wojnie okupacja amerykańska usiłowała je rozbić, ale czysto formalne podziały (np. poprzez ustawodawstwo antymonopolowe), od­tworzyły się wkrótce poprzez nieformalne więzi i powiązania personalne. W sensie czysto formalnym konstrukcja holdingu wymaga spółki-matki, która ma pozycję dominującą w udzia­łach spółek-córek. Ale japoński wynalazek grup kapitałowych polegał na mnożeniu wewnętrz­nych powiązań, kapitałowych i personalnych, bez jednej spółki-matki. W ten sposób omijano ustawodawstwo antymonopolowe. To wszystko było dodatkowo wzmocnione siecią wewnętrz­nych powiązań i uzgodnień (spotkania prezesów). Obecna, zmodyfikowana struktura tych grup kapitałowych, przemysłowo - bankowo - finansowych nosi nazwę keiretsu.

Typowa struktura takiej grupy - np. Mitsubishi - obejmuje:

• największy japoński dom handlowy

• pięć banków

• dwa biura maklerskie

• cztery towarzystwa ubezpieczeniowe

• udzielanie kredytu konsumpcyjnego

• leasing

• obrót nieruchomościami

• firma transportu morskiego

• koncern przemysłowy Mitsubishi Electric

• koncern produkujący broń, samoloty i statki.

Łącznie na holding składa się 111 firm finansowych i przemysłowych. Najważniejszym spoiwem takich grup jest kapitał. Większość operacji dokonuje się w ramach holdingu. Grupy takie są bardzo odporne na kryzysy, mają zawsze dostęp do kapitału, mogą dokonywać wielkich inwestycji i w długim okresie zwrotu i prowadzić strategię cenową (np. długofalowy dumping na rynkach zagranicznych), niedostępną dla pojedynczych podmiotów zależnych od rynku. Takie powiązania zapewniają bezpieczeństwo członkom grupy, stały dopływ informacji i koordynacje polityki. W rezultacie są odporne na instrumenty regulacyjne państwa. To stworzyło specyficzną politykę gospodarczą, gdzie rząd oddziaływuje głównie przez kanały nieformalne, perswazję i różne uzgodnienia. Dodatkowo rząd, przez politykę kredytową różnych agencji rządowych, obracających w sumie budżetem równym prawie połowy budżetu państwa, przydzielał kredyty inwestycyjne po cenie administrowanej (korzystniejszej od rynkowej) na preferowane przedsięwzięcia (np. rozwój eksportu).

W pierwszym 20-leciu powojennym banki stanowiące serca holdingów realizowały politykę „morskiego konwoju", dbając o rozwinięcie zdolności konkurencyjnej przedsię­biorstw na rynkach zagranicznych. Towarzyszyła temu ekspansja eksportu Japonii na rynki światowe. Następnie holdingi zaczęły eksportować kapitał, a nie towary, dokonując szeregu inwestycji bezpośrednich (np. w USA - Sony, w Wielkiej Brytanii - Toyota), a wreszcie weszły aktywnie na międzynarodowe rynki pieniężne i kapitałowe. Obecnie kilka największych banków na świecie, to banki japońskie, a giełda w Tokio jest jedną z czołowych giełd światowych. Bardzo poważny jest też udział kapitału japońskiego w obrocie papierami skarbowymi (japońskie instytucje finansowe masowo np. skupywały papiery skarbowe rządu USA) i na międzynarodowych rynkach pieniężnych (jen jest jedną ze światowych walut).

Specyficzną cechą japońskiego systemu bankowego jest daleko posunięta specjalizacja. Poszczególne instytucje finansowe w ramach grupy kapitałowej działają na ściśle określonych segmentach rynku finansowego (kredyty krótkoterminowe, kredyty dla wielkich przedsiębiorstw, kredyty dla małych i średnich, operacje na rynkach kapitałowych, etc). To doprowadziło do oddzielenia bankowości tradycyjnej (depozytowo-kredytowej) od inwestycyjnej.

W sensie formalnym Japonia, po okupacji amerykańskiej, przejęła podział na banki komercyjne i inwestycyjne. Sens tego rozróżnienia był inny jednak, niż w USA. W USA ustawa Glassa-Steagalla miała na celu stworzyć odrębne sfery działania tak, aby banki komercyjne konkurowały wyłącznie ceną kredytu, a banki inwestycyjne ceną marży za usługi i by nie narazić depozytariuszy ryzykiem operacji na rynku kapitałowym. Jest to rozróżnienie ze względu na funkcję banku w gospodarce.

Tymczasem w systemie japońskim, celem podziału na bankowość komercyjną i inwes­tycyjną, było nie zaostrzenie konkurencji i uniknięcie ryzyka upadłości banku (do niedawna upadłości banków w Japonii się nie zdarzały, banki były ratowane bądź przez konsorcja innych banków, bądź przez rząd), ale swoisty podział pracy. Mianowicie szereg instytucji finansowych, bankowych i pozabankowych, które w Japonii zalicza się do sektora banków inwestycyjnych, specjalizowało się w udzielaniu preferencyjnie oprocentowanych kredytów i innych instrumentów finansowych. Preferencyjne - a więc tańsze - oprocentowanie kredytów na wielkie przedsięwzięcia inwestycyjne było możliwe dzięki istnieniu specjalnego programu (Fiskal lnvestment and Loan Program - FILP) finansowania inwestycji kapitałowych i kredytów inwestycyjnych. Ten kredyt był głównie adresowany do wąskiego grona wielkich holdingów. W istocie było to finansowanie pozarynkowe, odzwierciedlające preferencje rządu i wielkich korporacji. Podobną rolę bankowość inwestycyjna odegrała w innych szybko rozwijających się gospodarkach Azji Południowo-Wschodniej, np. w Korei Południowej.

Taki sposób rozumienia bankowości inwestycyjnej, był typowy dla krajów szybko nadrabiających opóźnienie w rozwoju i aspirujących do czołówki światowej.

Ten system stymulowania rozwoju odegrał swoją historyczną rolę i skończył się w latach osiemdziesiątych, kiedy Japonia stała się potentatem na światowych rynkach pieniężnych i kapitałowych.

Przystąpienie do OECD wymusiło szereg regulacji otwierających gospodarkę i zapewniających równość dostępu do kapitału, zwłaszcza gdy Tokio stało się jednym z centrów światowego rynku pieniężnego i kapitałowego. Obecnie w systemie bankowości Japonii zachodzą podobne procesy przenikania się bankowości komercyjnej i inwestycyjnej, jak na świecie.

Banki Japonii, do niedawna będące „pod parasolem" rządu lub krajowego systemu bankowego, notują też problemy. Np. na początku lat 90-tych spekulacja gruntami spowodo­wała znaczne zwiększenie „złych kredytów" i spadek wartości akcji na giełdzie w Tokio. W kryzysie finansowym na giełdach w Azji Południowo-Wschodniej na jesieni 1997 upadło kilka banków i wielki dom maklerski Yamaichi. Kryzys dotknął też akcje japońskie i osłabił bardzo stabilny dotąd kurs jena w stosunku do innych światowych walut.

Jakkolwiek kryzys dotknął głównie Koreę Południową, Tajlandię, Malezję i Indonezję, to niektórzy uważają, że są to pierwsze sygnały wyczerpywania się potencjału specyficznej, azjatyckiej (dalekowschodniej) drogi rozwoju gospodarczego i sposobów jego finansowania. Ta oryginalna droga została wytworzona właśnie w Japonii, a później przejęta, z różnymi modyfikacjami, przez państwa Azji Południowo-Wschodniej. Zakładała autonomię rynków finansowych od rynku światowego, ochronę własnego rynku i preferencyjne kredytowanie, naruszające standardy dopuszczalnego ryzyka. Główny zarzut dotyczy jednak nie tyle ochrony własnego rynku (bo to robiły w różnych okresach także i inne kraje), ale wyjątkowo nieprzejrzystego systemu powiązań wzajemnych, także personalnych, i manipulowania informacjami, co uniemożliwiało weryfikację kondycji finansowej przez rynek i utrudniało uruchomienie sygnałów alarmowych. W ten sposób to, co kiedyś było siłą tego systemu, okazało się w warunkach gwałtownych zaburzeń na rynkach finansowych jego słabością.

4.2 Na czym polega kreacja pieniądza bankowego; czym pieniądz bankowy różni się od pieniądza emisyjnego?

Kreacja pieniądza bankowego polega przede wszystkim na wykorzystywaniu przez bank komercyjny środków pieniężnych zapisanych na rachunku bieżącym w operacjach rozliczeniowych z innym bankiem, co wywoła przeksięgowanie odpowiedniej kwoty na rachunek bieżący innego banku komercyjnego w banku centralnym.

Pieniądz bankowy występuje w postaci bezgotówkowej, przybierając formę zapisu na rachunku bankowym i stąd też pochodzi jego nazwa. Termin pieniądz bankowy oznacza zapisy depozytów pieniężnych w księgach różnych banków. Celowe jest jednak rozróżnienie depozytów na rachunkach w banku centralnym od depozytów w pozostałych bankach. Zapisy (depozyty) na rachunkach w banku centralnym mogą być traktowane bowiem, jak jego bilety (banknoty), a więc pieniądz emisyjny, bo w każdej chwili mogą przybrać taką postać.

4.3 Cechy banków depozytowo - kredytowych (wyróżniające je od innych banków).

Tym, co różni bank depozytowo-kredytowy od innych, nie jest sam fakt udzielenia pożyczki, to bowiem robią i inni pośrednicy, np. przez pożyczkę gotówkową lub wystawienie czeku na swój rachunek w jakimś banku. Natomiast tylko bank ma możliwość otwarcia klientowi rachunku na żądanie, który to wkład może być podstawą tworzenia innych wkładów pochodnych w tym lub innym banku.

W ten sposób pieniądz kreuje nie pojedynczy bank, ale cały system bankowy.

Możliwe to jest jednak tylko wtedy, kiedy bank równocześnie przyjmuje depozyt i udziela kredytu innym podmiotom. Stąd nazwa: banki depozytowo-kredytowe.

4.4 Co to są listy zastawne?

List zastawny to dłużny papier wartościowy emitowany przez banki hipoteczne. Bank hipoteczny emituje list zastawny, aby udzielić kredytu. List owy zawiera potwierdzenie emitenta o zaciągnięciu pożyczki i zobowiązanie jej zwrócenia w określonym terminie - termin zapadalności kredytu musi być zgodny z terminem zapadalności listu. Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje listów zastawnych:

Hipoteczny list zastawny - emitowany w celu refinansowania kredytów hipotecznych, zwykle długoterminowych, zabezpieczonych hipoteką celu refinansowania kredytów (wpis do księgi wieczystej).

Publiczny list zastawny - dzięki nim możliwe jest refinansowanie kredytów, zabezpieczonych gwarancjami instytucji o wysokiej wiarygodności finansowej np. skarbu państwa, międzynarodowych instytucji finansowych (Europejski Bank Centralny), NBP.

Do właściwości listu zastawnego należy zaliczyć bardzo długi okres, na który list zastawny jest emitowany oraz to, iż bank hipoteczny nie może emitować listów zstawnych, jeżeli kredyt nie jest zabezpieczony nieruchomością.

Bank hipoteczny może wyemitować ilość listów zastawnych do wysokości przyjętych w zastaw nieruchomości.

Listy zastawne nie mogą być wykupywane przed terminem, mogą je natmiast nabywać instytucje finansowe.

4.5 Podać typową czynność bankową dla banków inwestycyjnych.

Najbardziej charakterystyczną działalnością dla banków inwestycyjnych jest organizowanie pierwotnej emisji na rynku kapitałowym - organizowanie emisji papierów dłużnych (rządu lub firm prywatnych) lub akcji w tzw. prywatnej ofercie (primary issues). Jeżeli emitent nigdy nie oferował takich papierów wartościowych przedtem, mówi się o ofercie pierwotnej (IPO - initial public offering). Jeżeli papiery emitenta były już oferowane mówimy o emisji wtórnej (seasonal offering). Organizacja oferty pierwotnej jest najtrudniejsza, ponieważ wiąże się z dużym ryzykiem zbyt wysokiej lub zbyt niskiej wyceny kosztów kapitału. W obu przypadkach emitent może ponieść straty (przy zbyt wysokiej wycenie, której rynek nie zaakceptuje, emisja może się nie powieść, kapitał nie zostanie zwiększony, a koszty poniesione). Przy emisji wtórnej, wyznaczenie rynkowej ceny równowagi jest prostsze - zazwyczaj wyznacza się cenę nieco mniejszą (z dyskontem) od rynkowej ceny papierów już sprzedawanych. Emisje mogą dotyczyć obligacji rządu, obligacji komunalnych, obligacji korporacji już notowanych na giełdzie (listed), obligacji spółek nie notowanych (OTC), akcji spółek krajowych, wprowadzania na rynek akcji spółek zagranicznych, papierów wartościowych międzynarodowych instytucji finansowych.

---