Kultura języka polskiego

Wykład 1

Język i jego funkcje. Język jako wartość. Kultura języka; kultura języka rozumienie terminu; Składniki kultury języka.

1. Język i jego funkcje

2. język jako wartość

3. Kultura języka

Kultura języka - rozumienie terminu

Składniki kultury języka.

1. Język i jego cele:

Podstawowym celem przekazów językowych jest:

1.1. Zaspokajanie potrzeb komunikatywnych pewnej społeczności polegających na wymianie informacji o rzeczywistości;

1.2. Gromadzenie i przechowywanie tych informacji.

Funkcje języka:

1. Funkcja komunikatywna - gromadzenie i przechowywanie informacji o rzeczywistości pewnej społeczności.

2. Funkcja ekspresywna - wyrażanie swoich poglądów, sądów o wszystkim, uczuć

3. Funkcja nakłaniająca - (impresywna, perswazyjna) wpływanie na innych, na ich zachowanie, przekonywanie kogoś do czegoś, przekazywanie innym osobom określonej wizji świata.

4. Funkcja stanowiąca (kreatywna) - powoduje powstanie nowego stanu rzeczywistości pozajęzykowej, tworzenie, kreowanie świata przedstawionego w utworach literackich.

5. Funkcja estetyczna - wzrusza, wywołuje odczucia estetyczne

6. Funkcja metajęzykowa - za pomocą języka można mówić i pisać o samym języku, wykorzystując ich formę i znaczenie.

7. Funkcja poznawcza - interpretacja rzeczywistości, wyodrębnienie i nazwanie jej składników, oswajanie świata.

Język jako wartość:

Istnieją wartości:

deklarowane - czyli wyrażane przez użytkowników języka odnośnie ich stosunku do języka jako narzędzia uznawanego za ważne;

Uznawane - wyrażone przez rzeczywiste zachowania językowe użytkowników języka. Przejawiają się one w wyrażaniu określonego stanowiska wobec różnych kwestii językowych, w uczestniczeniu w różnych „akcjach językowych” organizowanych przez środki społecznej informacji, a przede wszystkim we własnej praktyce językowej.

Kultura języka:

Kultura języka jest to dbałość o język, wynikająca ze świadomości jego znaczenia w życiu społecznym, a przejawiająca się w rozmaitych działaniach, odnoszących się zarówno do samego języka, jak i do ludzi, którzy się nim posługują.

Kultura języka - rozumienie terminu.

Określenie „kultura języka” jako termin z zakresu językoznawstwa używany jest w kilku znaczeniach:

1. Jako umiejętność mówienia i pisania poprawnego i sprawnego, czyli zgodnego z przyjętymi w danej społeczności regułami (normami) językowymi i wzorcami stylistycznymi. Kultura języka, rozumiana jako zespół wymienionych tu umiejętności, jest wartościowana dodatnio.

2. Kultura języka jako działalność kulturalnojęzykowa - róznorodne zabiegi i działania, takie jak udzielanie porad językowych, upowszechnianie wiedzy o języku czy opis norm językowych.

3. Kultura języka jako synonim postawy wobec języka osób, które się tym językiem posługują - określony stan świadomości językowej użytkowników języka.

4. Kultura języka jako nazwa tej dyscypliny naukowej, albo - szerzej - typu myślenia humanistycznego. Przedmiot wykładany na wyższych uczelniach (przede wszystkim na wydziałach polonistycznych)

Termin ogólny:

Kultura języka jako świadome i celowe posługiwanie się językiem we wszystkich sytuacjach komunikatywnych.

Warunki:

Należy dysponować choćby minimalną wiedzą o języku

Należy wykazywać rzetelność w kontaktach językowych

Jeżeli ktoś nie widzi w języku wartości, nie uzna też za potrzebne zajmowanie się nim, a zwłaszcza kultywowanie go.

Składniki kultury języka:

1. Poprawność językowa - jest to umiejętność polegająca na używaniu każdego elementu języka zgodnie z przyjętymi normami językowymi.

2. Sprawność językowa - polega ona na doborze takich środków językowych, które pozwolą najlepiej dotrzeć do odbiorcy, spowodować jego właściwą reakcję i wywołać u niego pozytywną ocenę mówiącego (piszącego).

3. Etyka słowa - Jest to cecha kontaktu językowego w każdym konkretnym akcie mowy. Zakłada ona określoną postawę nadawcy tekstu wobec jego odbiorcy, a także właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy.

4. Estetyka słowa - tworzenie tekstów, które wywołują dodatnie, ujemne lub neutralne wrażenie estetyczne u odbiorcy.

Wykład 2

Podstawowe pojęcia teoretyczne kultury języka: teksty, uzus, norma, system.

Tekst:

Tekst jest całością, która odznacza się wewnętrzną spójnością formalną (np. gramatyczną) i treściową, czyli jest koherentny, a dzieki temu, że ma sygnały graniczne, daje się oddzielić od innych tekstów. Tekstem może być zarówno jedno słowo, zdanie, akapit, jak i cały utwór literacki. Każdy tekst odznacza się:

1. Jednostkowością

2. Nietrwałością

3. Indywidualnością.

Uzus językowy:

Uzus językowy jest to panujący w pewnym środowisku albo występujący powszechnie w pewnych typach tekstów zwyczaj używania takich, a nie innych form językowych. Są to zarówno te wyrazy, ich formy i połączenia, które zyskały powszechną aprobatę i są uznawane ogólnie za poprawne, jak i takie składniki tekstów, które dotąd jej nie zyskały i rażą niektórych członków społeczności, jednak mają charakter obiegowy i są tradycyjnie używane.

Norma językowa:

Jest to zbiór tych elementów językowych, które są w pewnym okresie uznane przez jakąś społeczność (najczęściej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim przez jego warstwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne lub co najmniej dopuszczalne. Użycie środków językowych należących do normy nie naraża autora tekstu na zarzut, że mówi (pisze) źle, błędnie, nie tak , jak to jest przyjęte.

System językowy:

Przez system językowy rozumie się ogół morfemów (najmniejszych cząstek systemu języka, mających nie tylko określoną formę, lecz także niosących określoną treść) występujących w języku i modeli ich łączenia, a także reguły ich zespalania w jednostki tworzące tekst.

System tworzy pewną potencję, zawiera modele, które mogą być realizowane; w normie realizują niektóre z tych możliwości;

System obejmuje całość - wszystkie elementy językowe; norma stanowi wybór tych z nich, które są faktycznie używane i aprobowane społecznie;

W normie występują elementy językowe, które nie mają oparcia w modelach systemu dlatego, że modele takie w systemie nie występują, albo dlatego, że jeszcze się w nim nie wykształciły.

Funkcje normy wobec systemu:

1. Funkcja realizacyjna - w normie decyduje się o tym, które modele systemu zostaną wypełnione materiałem słownym, a które będą „drogami zamkniętymi”, niewyzyskiwanymi w praktyce językowej.

2. Funkcja selekcyjna - struktury danego języka utworzone według jego systemowych wzorów przechodzą jak gdyby przez „filtr” normy, która część spośród nich eliminuje, inne zaś dopuszcza do obiegu.

3. Funkcja rozdzielcza (dystrybucyjna) - polega na tym, że elementy językowe, występujące jako realizacja alternatywnych wzorów systemu zyskują na poziomie normy zróżnicowanie znaczeniowe lub stylistyczne.

Uzus a norma:

Uzus jest pojęciem szerszym niż norma językowa, obejmuje bowiem oprócz składników normatywnych także elementy językowe rozpowszechnione w pewnym typie tekstów albo w pewnych środowiskach, ale jednocześnie dość powszechnie odczuwane jako nieaprobowalne (np. neologizmy czy wulgaryzmy).

Teksty językowe a uzus i norma:

Teksty językowe obejmują krąg elementów językowych jeszcze szerszy niż te, które mieszczą się w uzusie. Występują tu dodatkowo indywidualizmy, zamierzone i te, które powstały wskutek nieuwagi czy niedostatecznego opanowania języka. Niewiele z tych indywidualizmów ma szanse na wejście do szerszego uzusu czy normy językowej. Niektóre upowszechniają się w języku rodzinnym lub języku małej grupy społecznej. Inne wchodza do normy polszczyzny dzięki autorytetowi ich twórców albo wskutek istotnej potrzeby nazewniczej lub ekspresywnej.

Tekst językowy a uzus, norma i system:

Kierunek

Tekst  uzus  norma  system

Jest drogą awansu środków językowych

Kierunek

System  norma  uzus  tekst

Jest drogą degradacji środków językowych tj. utraty sankcji normatywnej, stopniowego zanikania w uzusie i tekstach.

Wykład 3

Norma językowa - dyskusje zagadnienia z nią związane. Poziomy i typy normy współczesnej polszczyzny. Warianty w normie i ich typy.

Norma językowa:

Wewnętrzny składnik języka. Wybór środków językowych zaaprobowanych społecznie. Takie stanowisko jest nowe, powstało w II połowie XX wieku. Do połowy XX wieku sytuowano normę w sferze zjawisk zewnętrznych wobec systemu językowego. Norma miała być formułowana przez językoznawców jako zbiór nakazów i zakazów oraz zaleceń dotyczących używania wyrazów, ich form i połączeń.

Przyjęcie koncepcji normy jako jednej z wewnętrznych struktur samego języka spowodowała konieczność wyodrębnienia 2 typów normy:

1. Spontanicznej, naturalnej;

2. Skodyfikowanej

Norma spontaniczna, naturalna:

Jest charakterystyczna dla wszystkich odmian języka, a wyraża się umiejętnością wyboru takich środków językowych, które są przyjęte w danej grupie, jako charakterystyczne dla niej i konstytuujące odmianę języka, której ta grupa używa (np. gwara ludowa lub środowiskowa). Norma naturalna kształtuje się spontanicznie w toku długotrwałego używania określonych środków językowych, a obejmuje te środki, które wykazały swoją przydatność komunikatywną. Nie jest spisana, lecz dość jasno określona w danej grupie społecznej. Przekroczenie jej naraża na sankcje w formie dezaprobaty. Norma naturalna jest równa uzusowi w danej grupie.

Norma skodyfikowana:

Jest kształtowana z udziałem refleksji językowej i świadomego odwoływania się do tradycji oraz znajomości systemu językowego. Jest to norma ujęta w opisy, przepisy i wzory. Występuje tylko w odmianie ogólnej języka. Staje się przedmiotem nauczania i popularyzacji, jest nieprzerwanie kultywowana, rozwijana świadomie i celowo. Przestrzega się jej z wyboru i z potrzeby wewnętrznej lub społecznej.

W normie skodyfikowanej wyróżniono 2 poziomy normy skodyfikowanej w obrębie polszczyzny ogólnej:

1. Normę wzorcową;

2. Normę uzytkową.

Norma wzorcowa:

Na normę wzorcową składają się elementy języka i wypowiedzi, które są używane świadomie, z poczuciem ich wartości semantycznej i stylistycznej, a pozostają w zgodzie z tradycją językową, regułami gramatycznymi i semantycznymi polszczyzny oraz tendencjami rozwojowymi, które można w niej obserwować. Są akceptowane przez zdecydowaną większość wykształconych Polaków. Przestrzeganie normy wzorcowej jest pożądane we wszystkich kontaktach i rodzajach wypowiedzi o charakterze publicznym, zwłaszcza zaś tych, które są wzorotrwórcze i kulturotwórcze. Norma wzorcowa jest normą wysoką, względnie jednolitą, ponadśrodowiskową, ale nieco zróżnicowaną regionalnie.

Norma użytkowa:

Obejmuje zbiór wyrazów i połączeń, używanych w kontaktach swobodnych, nieoficjalnych, o różnorodnej tematyce. Chodzi więc o zespół środków językowych charakterystycznych przede wszystkim dla tych typów kontaktów, w których język traktuje się jako narzędzie przekazu informacji lub perswazji. Norma użytkowa jest zróżnicowana zarówno ze względu na zasięg, jak i na jakość używanych środków językowych. Można w niej wyróżnić:

1. Normę profesjonalną

2. Normę potoczną regionalną

3. Normę potoczną ogólną.

Norma profesjonalna:

Obejmuje te elementy języka prymarnie pisanego, używane w kontaktach sformalizowanych (w tekstach piśmiennictwa naukowego, technicznego i kancelaryjnego), które są aprobowane w danym środowisku, ale które pozostają poniżej normy wzorcowej.

Norma potoczna regionalna:

Obejmuje te regionalizmy, które są traktowane jako pozostające poniżej normy wzorcowej. Najczęściej występuje w zakresie wymowy, fleksji i słownika.

Norma potoczna ogólna:

Stanowi ona trzon normy użytkowej. Jest charakterystyczna dla tekstów nieoficjalnych, powstających w aktach komunikacji zachodzących między uczestnikami dobrze znającymi się, czyli w tej odmianie polszczyzny, którą wielu badaczy nazywa językiem potocznym. Często występuje w akcentowaniu wyrazów, we fleksji, składni i słowotwórstwa (np. neologizmy, neosemantyzmy) oraz frazeologii.

Wydzielenie poziomu normy użytkowej nie oznacza wcale, że wszystkie elementy występujące w tekstach współczesnej polszczyzny są aprobowane jako normatywne. Wyróżnianie poziomu normy użytkowej wręcz zakłada istnienie form poniżej tego poziomu, a więc elementów nienormatywnych.

Norma jest ze swej natury dynamiczna, gdyż język ciągle się zmienia, zarówno w wyniku tendencji wewnętrznych, jak i wskutek ewolucji przyzwyczajeń językowych jego użytkowników i zmian rzeczywistości zewnętrznej.

Mówimy więc o ciągłej ewolucji normy, przy czym szybciej zmienia się norma użytkowa, zwłaszcza potoczna, wolniej - norma wzorcowa. Dlatego w normie trwa wewnętrzne napięcie miedzy elementami nowymi, tymi, które sa w niej zadomowione i tymi, które powoli z niej ustepują. Między tendencjami dominującymi a marginalnymi, między modelami produktywnymi a nieproduktywnymi. Jest to tzw. elastyczna stabilność

Równowagę i względną stabilność normy można zachować dzięki temu, że zmiany w niej zachodzące są bardzo powolne i polegają na tym, że dwa elementy (nowy i stary)„współistnieją” w normie przez pewien, nawet bardzo długi czas. W wyniku tego w normie mamy liczne środki oboczne, równoległe, pełniące w zasadzie tę samą funkcję. Są to warianty językowe.

Ze względu na stosunek do siebie elementów wariantywnych można wyróżnić trzy typy wariancji w normie:

1. Wariancję alternatywną

2. Wariancję recesywną

3. Wariancję ekspansywną

Wariancja alternatywna:

Obejmuje warianty równoległe, alternatywne, mające oparcie w dwóch modelach systemu, równouprawnione w normie. Wybór jednego wariantu zależy od użytkownika języka. Wariantów alternatywnych nie jest w normie dużo i mają one tendencje do rozpadu, zwykle przez określone nacechowanie jednego z członów pary alternatywnej.

Wariancja recesywna:

O wariancji recesywnej mówimy wówczas, gdy jeden z elementów obocznych wychodzi już z obiegu, jest przestarzały, a przez to ma ograniczony zakres użycia, drugi zaś jest neutralny. Warianty recesywne są pozostałościami dawnych modeli systemowych, dziś ograniczonymi do użyć jednostkowych, a także do języka najstarszego pokolenia Polaków.

Wariancja innowacyjna (ekspansywna):

Z wariancją ekspansywną mamy do czynienia wtedy, gdy do normy językowej wchodzą z uzusu elementy nowe, innowacje językowe. Może to być wynikiem:

1. Tendencji wyrównawczych w języku

2. Dążności do uproszczenia form

3. Tendencji do wyrazistości form językowych (np. formy opisowego stopniowania przymiotników)

4. Mody językowej i wpływów obcych

Warianty innowacyjne występują wyłącznie w normie użytkowej. Jeśli zostaną uznane za składnik normy wzorcowej, przekształcają się w warianty alternatywne.

Szybkość przemian wariancji:

Najwyraźniejsza jest ona w obrębie wariancji recesywnej. Warianty recesywne stopniowo stają się elementami na tyle rzadkimi, że przestają być traktowane jako składniki mowy. Czasami pozostają składnikiem związków frazeologicznych.

Nieco dłużej trwa rozwój wariantów innowacyjnych. Ich wynikiem jest zwykle wejście wariantów innowacyjnych do normy polszczyzny. Zdarza się i tak, że warianty innowacyjne nie tylko zyskują rangę wariantów alternatywnych, ale stopniowo wypierają z użycia swoje odpowiedniki.

Ewolucja w stronę recesywności jednego z członów wariantów alternatywnych to tylko jeden z kierunków rozwoju tego typu wariancji. Likwidacja jej następuje częściej w wyniku procesów różnicowania semantycznego, stylistycznego bądź zakresowego wariantów.

Wykład 4

Innowacje językowe a błędy językowe.

Kryteria oceny innowacji.

Innowacja językowa:

Jest to każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest więc nowy sposób wymawiania głoski lub połączenia głosek, nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma fleksyjna bądź wprowadzenie zasady nieodmienności jakiegoś wyrazu, nowy model słowotwórczy, nowy typ połaczenia składniowego, nowy wyraz znaczenie wyrazu lub nowy frazeologizm.

Te innowacje, które zostały zaaprobowane w normie i systemie, to zmiany językowe.

Innowacje, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają uzasadnienia funkcjonalnego, są błędami językowymi.

Rodzaje innowacji:

Wszystkie innowacje można podzielić na:

- Fonetyczne;

- Gramatyczne (fleksyjne i składniowe)

- Leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne, frazeologiczne);

- Stylistyczne ;

- Ortograficzne;

- Interpunkcyjne

Podział innowacji ze względu na funkcje w normie i systemie:

- Uzupełniające;

- Regulujące;

- Rozszerzające;

- Alternatywne;

- Nawiązujące;

- Skracające;

- Precyzujące;

Innowacje uzupełniające:

To elementy językowe, najczęściej wyrazy i połączenia wyrazowe, które „wypełniają” lukę w systemie nazewniczym. Dzielą się na:

- innowacje, które nazywają nowo powstałe lub nowo wyodrębnione desygnaty;

- Innowacje, które zaspokajają potrzebę wyrażania stosunku emocjonalnego mówiących (piszących) do tego o czym mówią (piszą)

Innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny. Są nimi neologizmy słowotwórcze, neosemantyzmy, zapożyczenia zewnętrzne i wewnętrzne oraz neologizmy frazeologiczne.

Innowacje regulujące:

To nowe formy wyrazowe, nowe modele składniowe i słowotwórcze, będące wynikiem usuwania wyjątków z systemu językowego, najczęściej z systemu gramatycznego.

W zakresie frazeologii innowacje regulujące polegają na usuwaniu ograniczeń w zakresie form fleksyjnych, słowotwórczych czy składniowych w komponentach związku.

W zakresie składni, innowacją regulującą są nienormatywne połączenia (np. rząd przyimka pomimo z biernikiem (pomimo to)został zastąpiony przez jego typowy rząd dopełniaczowy (pomimo tego) tak jak w połączeniu pomimo zakazu, chęci, deszczu itp.

Innowacje rozszerzające:

To nowe formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, modele słowotwórcze itd., które powstały wskutek dostosowania reguły obejmującej mnie elementów do reguły dotyczącej większości elementów określonej kategorii językowej.

Innowacje alternatywne:

To nowe wyrazy, formy i połączenia wyrazowe, które pojawiają się obok wyrazów, form i połączeń już istniejących, jako wynik nasilania się nowych tendencji językowych. (np. zapożyczenia angielskie, konstrukcje, w których rzeczowniki męskonieżywotne przybierają w Bierniku l.p. Formę dopełniaczową zamiast mianownikowej.

Innowacje nawiązujące:

To nowa forma lub nowe znaczenie elementu językowego, które powstają wskutek nawiązania do innych elementów, podobnych kształtem dźwiękowym lub morfologicznym albo pokrewnych znaczeniowo. Typem innowacji nawiązujących są kontaminacje językowe, czyli innowacje, będące wynikiem przemieszania części dwóch istniejących dotąd elementów językowych (a więc nawiązania do każdej z nich). Kontaminacje zwykle nie uzyskują aprobaty normatywnej, jako elementy nieuzasadnione funkcjonalnie.

Innowacje skracające:

To nowy wyraz, forma lub konstrukcja wyrazowa pozwalająca „zaoszczędzić wysiłek” nadawcy tekstu. Innowacja taka może mieć charakter skrótu bądź skrótowca. Innym jej wynikiem są uniwerbizmy leksykalne ,czyli wyrazy powstałe z wyrażeń dwu- lub więcej słownych. Niektóre innowacje tego typu powodują zmiany w normie językowej.

Innowacje precyzujące:

To takie różnicowanie wyrazów, ich form i znaczeń, które pozwala usuwać zbędną synonimię. Wiele innowacji precyzujących nie uzyskuje aprobaty normatywnej, gdyż są traktowane jako niepotrzebne rozbudowanie tekstu (zbędny analityzm składniowy lub pleonazm).

Ocena normatywna innowacji:

Ocena przydatności innowacji jest jednym z istotniejszym zadań językoznawstwa normatywnego.

Ocenę elementów językowych sprowadza się zazwyczaj do stwierdzenia tego, czy są one zgodne z aktualną normą językową, a więc czy są poprawne, czy też nie.

- Ocena normatywna obejmuje trzy typy zjawisk językowych:

- Ocenia się teksty językowe;

- Ocenia się innowacje językowe;

- Ocenia się środki już istniejące w języku.

Kryterium oceny formy językowej:

To miernik, którego zastosowanie pozwala stwierdzi ć, czy forma ta jest poprawna, czy niepoprawna (błędna).

Nie ma jednego uniwersalnego kryterium oceny elementów językowych.

Kryteria poprawności językowej wg W. Doroszewskiego:

Kryterium historyczne;

Kryterium formalno-logiczne;

Kryterium narodowe;

Kryterium estetyczne;

Kryteria poprawności językowej:

Wg Haliny Kurkowskiej kryteria oceny poprawności językowej dzielą się na:

- Wewnętrznojęzykowe

- Zewnętrznojęzyowe.

Kryteria wewnętrznojęzykowe:

1. Kryterium wystarczalności - pożądana i dobra jest ta innowacja, która „wypełnia lukę” w systemie nazewniczym lub ekspresywnym języka.

2. Kryterium ekonomiczności - daje odpowiedź na pytanie: czy innowacja sprzyja ekonomizacji systemu lub jego dążności do precyzji.

Kryteria zewnętrznojęzykowe:

1. Kryterium uzualne - aby innowacja została uznana za normatywną, musi być dostatecznie długo i dostatecznie często używana w różnych środowiskach i różnych typach tekstów;

2. Kryterium autorytetu kulturalnego - za warstwę normotwórczą uznaje się starą wielopokoleniową inteligencję polską, strażniczkę tradycji językowej, gwarantującą ciągłość rozwoju polszczyzny.

3. Kryterium narodowe .

Kryterium oceny poprawności językowej wg B. Walczaka:

Wyodrębnia 6 kryteriów, które mają najlepsze uzasadnienie:

1. Kryterium wystarczalności języka;

2. Kryterium ekonomiczności środków językowych;

3. Kryterium funkcjonalności środków językowych

4. Kryterium uzualne;

5. Kryterium autorytetu kulturalnego;

6. Kryterium estetyczne.

Kryterium wystarczalności języka:

Jest stosowane przede wszystkim przy ocenie innowacji językowych. Poprawne są takie nowe wyrazy, połączenia wyrazowe itp., które uzupełniają zasób środków językowych przez wprowadzenie elementów nazywających lub ekspresywnych.

Kryterium ekonomiczności środków językowych:

Pozwala oceniać zarówno elementy tekstu i elementy już istniejące w systemie, jak i innowacje językowe. Dobre i właściwe są te środki językowe i takie ich użycie w tekstach, które pozwalają na spełnienie założonej funkcji w sposób wymagający jak najmniejszego wysiłku od nadawcy lub odbiorcy tekstu.

Kryterium funkcjonalności (użycia) środków językowych (kryterium funkcjonalne):

Należy je odnosić przede wszystkim do tekstów językowych. Pośrednio zaś tylko do elementów systemu i do innowacji. Dobre są te środki językowe, które są zgodne z funkcją pełnioną przez określoną wypowiedź, niepożądane zaś te, które utrudniają lub uniemożliwiają pełnienie tej funkcji

Kryterium uzualne:

Jest w praktyce jednym z częściej stosowanych kryteriów oceny innowacji językowych. Poprawne jest to, co powszechnie używane - w rozmaitych typach tekstów, w rozmaitych typach sytuacji komunikatywnych i w różnych środowiskach (czyli ma dużą ekstensję tekstową i społeczną).

Kryterium autorytetu kulturalnego:

Poprawne są te elementy systemu językowego i takie sposoby formułowania tekstu, które mają oparcie w powszechnym uzusie grupy społecznej albo określonych osób, które cieszą się autorytetem kulturalnym, w tym językowym, to znaczy są uznawane za środowiska lub za osoby posługujące się polszczyzną poprawną, a nawet wzorcową.

Kryterium estetyczne:

Odnosi się przede wszystkim do tekstów językowych, które można ocenić jako wyróżniające się walorami estetycznymi, nijakie albo brzydkie.

Ocena estetyczna obejmuje takie czynniki jak: eufonia, nieszablonowość, element twór czy, bogactwo środków, bogactwo skojarzeń, obrazowość, harmonia użytych środków, dostosowanie języka tekstu do typu kontaktu językowego.

Kryterium narodowe:

Wyróżniane dość często w opracowaniach z zakresu kultury języka jest niewątpliwie uświadamiane przez Polaków, którzy w praktyce nieraz oceniają wyraz ze względu na jego pochodzenie i kwalifikują jako niepoprawne zapożyczenie zewnętrzne.

Wykład 5

Typy błędów językowych

Błąd językowy:

Mianem błędu językowego obejmuje się zjawiska dość różnorodne, ale odznaczające się jedną cechą: są to nieświadome odstępstwa od obowiązującej w danym momencie normy językowej. Czyli są to takie innowacje, które nie znajdują uzasadnienia funkcjonalnego.

Błędy językowe:

Błędy językowe dzielą się na:

Błędy zewnętrzno językowe (błędy zapisu)

1.1. Błędy ortograficzne;

1.2. Błędy interpunkcyjne;

Błędy wewnętrznojęzykowe

2.1. Błędy systemowe (językowe);

2.1.1. Błędy gramatyczne;

2.1.2. Błędy leksykalne;

2.1.3. Błędy fonetyczne

Błędy zewnętrznojęzykowe (zapisu):

1.1.Błędy ortograficzne:

1.1.1. Używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie;

1.1.2. Niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna, także niewłaściwe użycie łącznika;

1.1.3. Niewłaściwe użycie wielkich i małych liter na początku wyrazów.

Błędy zewnętrznojęzykowe (zapisu):

1.2. Błędy interpunkcyjne;

1.2.1. Brak właściwego znaku interpunkcyjnego, zwłaszcza przecinka;

1.2.2. Zbędne użycie znaku interpunkcyjnego;

1.2.3. Użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe:

2.1.1. Błędy gramatyczne:

2.1.1.1.Błędy fleksyjne:

2.1.1.1.1.Wybór niewłaściwej postaci wyrazu;

2.1.1.1.2. Wybór niewłaściwego wzorca odmiany;

2.1.1.1.3. Wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego;

2.1.1.1.4. Wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej;

2.1.1.1.5. Nieodmienianiu wyrazu, który ma swój wzorzec deklinacyjny;

2.1.1.1.6. Odmianie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany.

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe:

2.1.1. Błędy gramatyczne:

2.1.1.2. Błędy składniowe:

2.1.1.2.1.Błędy w zakresie związku zgody;

2.1.1.2.2. Błędy w zakresie związku rządu;

2.1.1.2.3. Błędy w używaniu przyimków;

2.1.1.2.4. Błędy w zakresie używania wyrażeń przyimkowych;

2.1.1.2.5. Niepoprawne skróty składniowe;

2.1.1.2.6. Niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania;

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe

2.1.3. Błędy leksykalne:

2.1.3.1. Błędy słownikowe (wyrazowe):

2.1.3.1.1. Używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu, czyli zbędna neosemantyzacja;

2.1.3.1.2. Mylenie znaczeń wyrazów podobnie brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne używanie;

2.1.3.1.3. Posługiwanie się pleonazmami;

2.1.3.1.4. Naruszanie łączliwości wyrazu;

2.1.3.1.5. Nadużywanie wyrazów modnych

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe

2.1.3. Błędy leksykalne:

2.1.3.2. Błędy frazeologiczne:

2.1.3.2.1. Zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku;

2.1.3.2.2. Zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników;

2.1.3.2.3. Zmiany znaczenia frazeologizmu;

2.1.3.2.4. Użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe

2.1.3. Błędy leksykalne:

2.1.3.3. Błędy słowotwórcze:

2.1.3.3.1. Budowanie formacji niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi.

2.1.3.3.2. Zastosowanie niewłaściwego formantu;

2.1.3.3.3. Wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej.

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - systemowe:

2.1. Błędy systemowe:

2.1.4. Błędy fonetyczne:

2.1.4.1. Niepoprawna wymowa głosek;

2.1.4.2. Niepoprawna wymowa grup głoskowych;

2.1.4.3. „Literowe” odczytywanie wyrazów;

2.1.4.4. Redukcja głosek i grup głoskowych;

2.1.4.5. Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych

2. Błędy wewnętrznojęzykowe - stylistyczne:

2.2. Błędy stylistyczne:

2.2.1. Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do charakteru i funkcji tej wypowiedzi:

2.2.1.1. Używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych;

2.2.1.2. Używanie elementów potocznych w wypowiedziach o charakterze publicznym;

2.2.1.3. Mieszanie elementów z kilku różnych stylów w jednej wypowiedzi;

2.2.1.4. Stylizacja językowa niemająca uzasadnienia w treści o charakterze stylowym wypowiedzi.

Inny podział błędów językowych:

1. Błędy rażące:

Naruszają podstawowe zasady poprawnościowe. Ich popełnienie powoduje zakłócenie podstawowej komunikatywnej funkcji przekazu językowego.

2. Błędy pospolite:

Nie powodują nieporozumienia na poziomie semantycznym, jednakże naruszając normę panującą w danym środowisku narażają osobę, która je popełnia, na negatywną ocenę ze strony odbiorcy.

3. Usterki językowe:

To takie odstępstwa od normy, które naruszają ją tylko w niewielkim zakresie.

Wykład 6

Kodyfikacja normy językowej

Kodyfikacja języka:

Pojęcie kodyfikacji języka wywodzi się z badań uczonych związanych ze strukturalizmem praskim. W literaturze polskiej uściśliła to pojęcie Danuta Buttler nadając mu formę: kodyfikacja normy językowej. Jest to zespół działań zmierzających do podtrzymania swoistości i integralności języka narodowego, do eliminacji elementów naruszających jego wewnętrzną harmonię i równowag ę oraz popierania środków szczególnie sprawnych z komunikatywnego punktu widzenia, odpowiadających jakimś istotnym potrzebom społecznym.

Kodyfikacja normy językowej jest elementem zewnętrznym wobec języka;

Jest to ujmowanie zjawisk językowych w pewne ramy, określone przez kodyfikatora, choć zakreślane na podstawie analizy zjawisk wewnętrznojęzykowych.

Kodyfikacja jest niejako „fotografią normy”, wydobytej z tekstów językowych, jest spisaniem i uporządkowaniem tego, co w języku istnieje i co jest przez samych jego użytkowników wartościowane

Kodyfikacja ujmuje zawsze język w określonym momencie jego rozwoju.

Kodyfikacja musi stale zachowywać „jednakową odległość” zarówno do zjawisk systemu , jak i aktualnego uzusu.

Funkcje kodyfikacji wobec normy językowej i uzusu językowego:

1. Funkcja sankcjonująca (stabilizująca)

2. Funkcja promocyjna

3. Funkcja normotwórcza

4. Funkcja hamująca (opóźniająca, retardacyjna)

Funkcja sankcjonująca (stabilizująca):

Zapisy kodyfikacyjne potwierdzają rozstrzygnięcia zawarte w normie językowej, a tym samym stabilizują normę, utrwalają ją na jakiś czas. Zazwyczaj kodyfikacja sankcjonuje normę już utrwaloną, jednakże w pewnych wypadkach rozstrzygnięcia kodyfikacyjne mogą tez sugerować wybór sposobów wybór spośród środków istniejących w języku, na przykład preferować jeden z wariantów alternatywnych, aprobowanych w normie.

Funkcja promocyjna:

Jest to promowanie jednej spośród dwóch wariantów alternatywnych formy językowej przez umieszczenie jej w słownikach językowych na pierwszym miejscu. Przykład:

Forma celownika l.p. rzeczownika „orzeł” to alternatywnie: „orłowi” i „orłu”. W kodyfikacji preferuje się „temu orłowi” jako formę regularniejszą. W słowniku ortopeicznym przyjmuje to postać zapisu: „ C. orłowi a. orłu”.

Funkcja normotwórcza:

W pewnych wypadkach kodyfikacja może sprzyjać wytworzeniu się i utrwaleniu normy. Dzieje się tak wówczas, gdy kodyfikuje się terminologię dopiero tworzoną na użytek nowej dziedziny wiedzy lub techniki, a jeszcze nieupowszechnioną, albo wprowadza się nowe nazwy obiektów geograficznych lub astronomicznych. Funkcja ta nie może być pełniona przez kodyfikację wobec języka ogólnego.

Funkcja hamująca:

Pewne elementy rozpowszechnione, uzualne nie zyskują sankcji kodyfikacyjnej. Np. składnia „ nie X, a Y”, „póki co”, „Tych deszczy” itp. rozpowszechnione w uzusie.

Funkcja ochronna:

Chodzi w niej o niedopuszczenie do systemu tych elementów uzualnych, które są sprzeczne z jego modelami. Np. nie weryfikuje się połaczeń typu „sport telegram”, „biznes informacje” itp. Wzorowanych na obcych modelach składniowych, niecharakterystycznych dla naszego języka.

Funkcja wspierająca:

Kodyfikacja, stabilizując normę, wpływa pośrednio także na stabilizowanie się pewnych modeli systemowych. Np. Usankcjonowanie końcówki „ów” w D. lm Takich rzeczowników jak „aktualia”, „chemikalia”, „militaria” wpływa na wzmocnienie modelu systemowego zgodnie z którym rzeczowniki pochodzenia obcego tego typu mają w dopełniaczu lm taką samą końcówkę jak - także zapożyczone - na „um” („gimnazjum”, „liceum”)

Funkcja modelująca:

Kodyfikacja propaguje pewne rozwiązania, które nie mają jeszcze dostatecznego oparcia w modelach systemowych. Np. formacje takie jak „parafiada”, „familiada” otwierają drogę do powstania nowego modelu słowotwórczego. Zgodnie z tym modelem będą więc nowe nazwy np. „liceada”, gimnazjada” itp.

Kodyfikacja preskryptywna:

Kodyfikacja dziewiętnastowieczna. Była zbiorem arbitralnych przepisów używania środków językowych - zakazów i nakazów.

Kodyfikacja deskryptywna:

Kodyfikacja dwudziestowieczna. Rozstrzygnięcia normatywne są podawane do wiadomości użytkowników języka wraz z argumentacją uzasadniającą ich ostateczne sformułowanie, często także z prognozami, dotyczącymi przypuszczalnych dalszych losów ocenianych form, wyrazów i konstrukcji językowych.

Wykład 7

Podstawy działalności kulturalnojęzykowej.

Polityka językowa.

Polityka językowa:

Przez politykę językową rozumie się najczęściej zespół działań, zaplanowanych i skoordynowanych (zwykle centralnie), których celem jest oddziaływanie zarówno na język, jego rozwój (w ogóle i w odniesieniu do zjawisk szczegółowych - poszczególnych wyrazów, ich form i połączeń), jak i na postawy użytkowników wobec języka.

Co upoważnia do kształtowania postaw innych ludzi wobec języka, a także zmian ich nawyków i postaw językowych?

1. Potrzeby użytkowników wobec języka;

2. Wykształcenie określonych przyzwyczajeń

3. Przesłanki teoretyczne.

Potrzeby użytkowników języka:

Wyraża się ona zainteresowaniem kwestiami językowymi, poszukiwaniem odpowiedzi na to, czy pewna forma językowa jest poprawna czy błędna, pytaniami o wybór między różnymi sposobami mówienia i pisania, zastanawianiem się nad tym, jak powiedzieć poprawnie.

Wykształcenie określonych przyzwyczajeń:

Potrzeby Polaków w zakresie kultury języka przejawiają się w oczekiwaniu na działalność tego typu, na działalność poradniczą i popularyzatorską. Grupa użytkowników polszczyzny, do której należą przede wszystkim ci najbardziej świadomi językowo, uważa, że należy upowszechniać pewien wzorzec języka.

Teoretyczne podstawy językoznawstwa normatywnego:

Zostały w Polsce wypracowane dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku. Ich celem jest dążność do „języka doskonałego” czyli takiego, który zaspokaja wszystkie potrzeby komunikatywne swoich użytkowników w sposób wymagający od nich jak najmniejszego wysiłku.

Język powinien zaspokajać nie tylko wszystkie potrzeby komunikatywne jego użytkowników, ale także ich potrzeby poznawcze, estetyczne, etyczne, kulturotwórcze itd.

Konieczność zaspokojenia okreslonych potrzeb społecznych w zakresie działalności kulturalnojęzykowej (od najprostszych do dość subtelnych), wsparta wieloletnią tradycją poradniczą i podstawami teoretycznymi (prowadzącymi do względnej obiektywizacji przekazywanych rozstrzygnięć i zaleceń) przesądza o możliwości prowadzenia działań kulturalnojęzykowych.

Na język można wpływać tylko w takim stopniu, w jakim życzą sobie tego jego użytkownicy, wyrażający to pośrednio przez uzus językowy i bezpośrednio przez zainteresowanie normatywne kwestiami językowymi.

Pedagogika językowa:

Działalność kulturalnojęzykowa, która powinna polegać na przedstawieniu pewnych problemów, pokazywaniu możliwości ich rozwiązania, „podpowiadaniu” na podstawie różnych kryteriów, wyboru określonych elementów, zachęcaniu do poznawania kwestii językowych.

Wykład 8

Upowszechnianie opisu i kodyfikacji współczesnej polszczyzny.

Poradnictwo językowe.

Działalność kulturalnojęzykowa:

Może mieć charakter prewencyjny - polegający na upowszechnianiu wiedzy o języku i o jego kulturze, albo interwencyjny, którego zadaniem jest rozstrzyganie wątpliwości językowych.

Działania upowszechniające (prewencyjne):

1. Działalność skierowana do wszystkich „miłośników języka”

2. Działalność kulturalnojęzykowa prowadzona dla określonych środowisk

2.1. środowisko dziennikarskie

2.2. szkoła

2.3. nauczyciele

2.4. studia polonistyczne

2.5. wydawcy książek

2.6. środowisko wojskowe

2.7. środowisko techniczne

Działania interwencyjne (poradnictwo):

1. Poradnictwo językowe o charakterze ogólnym (bez szczegółowego adresata):

2. Poradnictwo językowe prowadzone w określonych środowiskach

1. środowisko dziennikarskie

Instytucje prowadzące działalność kulturalnojęzykową:

1. Rada Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk - stale współpracuje z Ministerstwem Edukacji Narodowej, Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwem Kultury, Głównym Geodetą Kraju, Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Państwową Inspekcją Handlową. Co dwa lata przedstawia Sejmowi i Senatowi RP pisemne sprawozdanie o stanie polszczyzny.

2. Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN;

3. Komisja Kultury Słowa Towarzystwa Naukowego Warszawskiego

4. Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (wyd. „Język Polski”)

5. Towarzystwo Kultury Języka (wyd. „Poradnik Językowy”)

Wykład 9

Warunki właściwego użycia języka.

Nowomowa

• Etyka słowa

• Manipulacja językowa

• Nowomowa

• Etyka słowa

Etyka kontaktu językowego zakłada określoną postawę nadawcy tekstu wobec odbiorcy oraz, co nie mniej istotne, właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy. Podstawą etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie partnerów dialogu, to znaczy wzajemne szanowanie się, uwzględnianie swoich poglądów, przyzwyczajeń, itd. Ponadto etyka słowa zakłada szczerość intencji nadawcy tekstu i brak podejrzliwości tego, kto tekst odbiera.

Etyka słowa:

1. „Rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze, niezależnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy komunikatu”.

2. „Formułuj tekst tak, aby odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania”.

Etyka słowa:

Zasady etyki słowa:

1. Danie możliwości wyboru między mówieniem, pisaniem a milczeniem i miedzy odbiorem a świadomym nieodbieraniem komunikatu językowego;

2. Zachowanie podstawowych reguł poprawności językowej i stylistycznej w wypowiedziach publicznych. Dbałość o formę językową wypowiedzi jest przejawem szacunku dla partnera dialogu.

3. Unikanie tekstów szyderczych i ironicznych, które nie respektują zasady szanowania partnera, a także tekstów wulgarnych, które naruszają normy społecznej wrażliwości na słowo obowiązujące w pewnym środowisku.

4. Unikanie kłamstwa zawartego w tekstach, gdyż jest ono rozpoznawalne dopiero po konfrontacji tekstu z rzeczywistością (Manipulacji i nowomowy).

Manipulacja językowa:

Jest to takie używanie wyrazów, wyrażeń i wypowiedzeń, którego celem jest próba nieuczciwego wpływania na zachowania, postawy i przekonania innych ludzi. Jest to nieuczciwe działanie, do którego wyzyskuje się środki językowe.

Rodzaje manipulacji:

1. Niemówienie o czymś o czym powinno się powiedzieć;

2. Wyraźne kłamstwo;

3. Posługiwanie się eufemizmami;

4. Hiperbolizacja treści;

5. Używanie zdań i wyrażeń o znikomej zawartości treściowej;

6. Używanie zdań uogólniających.

Manipulacja językowa:

W węższym sensie jest to manipulacja, przy której właśnie środki językowe, a więc określone cechy wyrazów i struktury gramatycznej (nie zaś same treści przez nie wyrażane) umożliwiają wywieranie na odbiorcę wpływu, z którego on nie zdaje sobie sprawy.

Na manipulacji oparta jest nowomowa.

Nowomowa:

Najczęstsze rozumienie:

Język władzy i kontrolowanych przez nią środków upowszechniania informacji w państwach o ustroju totalitarnym, służący szeroko pojmowanej propagandzie i wykorzystywany do arbitralnego manipulowania nastrojami i zachowaniami społecznymi, mający także na celu uformowanie myślenia całego społeczeństwa w sposób narzucony przez władzę.

Nowomowa:

1. Funkcje nowomowy w państwie totalitarnym:

2. Funkcja perswazyjna;

3. Funkcja dystorsyjna (zakłócająca) -> wytwarzanie szumu informacyjnego;

4. Manifestacyjna (manifestowanie przez władzę swojej obecności);

5. Funkcja rytualno-fatyczna;

6. Funkcja organizowania emocji społecznych;

7. Funkcja kontrolna.

Nowomowa:

Najważniejszą cechą nowomowy jest magiczne pojmowanie języka - czyli kreowanie rzeczywistości za pomocą słów. Każdy akt mowy staje się aktem performatywnym - stwarzającym nowe stany rzeczywistości. Mamy tu do czynienia z logokreacją - „rządami słów”.

Aby wykreować rzeczywistość w kształcie pożądanym dla twórców nowomowy, dokonuje się manipulacji semantycznych i pragmatycznych na wyrazach i wyrażeniach.

Nowomowa:

Manipulacji dokonuje się tego przez:

1. Używanie słów nacechowanych wartościująco;

2. Nadawanie takiego nacechowania aksjologicznego wyrazom, które go dotąd nie miały;

3. Zmianę pewnych składników treści wyrazów;

4. Używanie hiperonimów (wyrazów nadrzędnych pojęciowo) zamiast słów o treści szczegółowej;

5. Posługiwanie się wyrazami i wyrażeniami o treści ogólnej;

6. Doszukiwano się subtelnych różnic znaczeniowych między wyrazami bliskoznacznymi.

Nowomowa: Cechy

1. Istnienie tabu językowego.

„To o czym nie mówimy - nie istnieje”;

2. Używanie wyrażeń omownych - eufemistycznych;

3. Tworzenie geografii zhierarchizowanej. Przemianowywanie nazw własnych: miast, ulic, zakładów pracy itp. ;

4. Używanie zwrotów konwencjonalnych, stereotypowych, ujmowanie myśli w schematy;

5. Ubóstwo leksykalne, składniowe i stylistyczne („język krzykliwego agitatora”);

Skutki nowomowy:

1. Destrukcyjny wpływ na proces porozumiewania się ludzi;

2. Upowszechnienie myślenia schematycznego, uproszczonego, niezindywidualizowanego;

3. Prymitywizacja i wulgaryzacja języka;

4. Podważenie wiary w słowo (”słowa kłamią”);

5. Pojawienie się zjawiska „dwumowy” -> „dwumyślenia” -> podwójnej moralności. (Victor Klemperer: „Mowa to więcej niż krew”);

6. Pojawienie się neonowomowy długo po zaniku systemu totalitarnego.

Wykład 10

Estetyka słowa.

Brutalizacja języka publicznego.

Grzeczność językowa

Estetyka słowa:

Estetyka tekstu językowego jest problemem kłopotliwym dla kultury języka, która w ostatnich dziesięcioleciach usunęła ją poza obręb swoich zainteresowań. W ocenach zarówno użytkowników, jak i samych językoznawców jest to element bardzo istotny, niesprowadzający się jedynie do jasności i prostoty.

Estetyka słowa:

W tekstach mówionych, estetyka słowa występuje przede wszystkim na poziomie fonetyczno-artykulacyjnym i leksykalnym.

W tekstach pisanych, estety słowa występuje przede wszystkim na poziomie leksykalno-składniowym i stylistycznym(bogactwo słownictwa, używanie synonimów, wyrazów pokrewnych znaczeniowo, obrazowość, bogactwo skojarzeń, harmonia użytych elementów językowych).

Wulgaryzmy w języku:

Wulgaryzmy są to wyrazy, wyrażenia i zwroty, które w swoim podstawowym znaczeniu w sposób ordynarny nazywają, objęte tabu obyczajowym (jako intymne), czynności fizjologiczne, czyli trawienie, wydalanie i seks, a także związane z nimi części ciała, zachowania i skutki tych zachowań.

W odczuciu społecznym określenia wulgarne niosą zawsze silnie ujemny ładunek emocjonalny; wyrażają pogardę, chęć poniżenia rozmówcy oraz skrajną trywializację i brutalizację tego, co się nazywa.

Użycie słów i wyrażeń wulgarnych wyraża bardzo negatywny stosunek mówiącego nie tylko do rzeczy nazywanej tym słowem, ale także do słuchaczy i do całego otoczenia, a nawet do całej rzeczywistości.

Wulgaryzmy w języku:

Przyczyny publicznego posługiwania się wulgaryzmami:

Agresywny stosunek do rzeczywistości, próba prowokacji służacej wywoływaniu konfliktów;

Tani chwyt, służący szokowaniu otoczenia wskutek naruszania powszechnego tabu obyczajowego;

Bezpieczny sposób wyrażania swojego sprzeciwu wobec czegokolwiek;

Prymitywny upust silnych emocji mówiącego, nad którymi nie potrafi on zapanować;

Prymitywna próba zapanowania nad światem, w którym ktoś sobie nie radzi, a którego zrozumienie przerasta siły intelektualne osoby tak mówiącej.

Wulgaryzacja języka:

Wyrazy wulgarne istniały zawsze, gdyż zawsze pojawiała się chęć prowokacji, upodlenia czy też językowego „wyżycia się” wtedy, gdy świat nie odpowiadał wyobrażeniom osób o prymitywnej kulturze lub niewielkich możliwościach intelektualnych.

Wulgaryzacja języka:

Wulgaryzacja języka literatury, filmu, mediów przyczynia się do zacierania różnic miedzy kulturą wysoką, z właściwymi jej środkami wyrazu, a kulturą niską, na korzyść środków językowych właściwych tej drugiej. Rubaszność, obsceniczność wypowiedzi dziennikarzy, artystów, polityków oraz innych ludzi, po których spodziewalibyśmy się uczestnictwa w kulturze wytwornej, elitarnej, prowadzi do pauperyzacji polszczyzny.

Używanie wulgaryzmów świadczy o braku kultury osobistej, a jako przejaw lekceważenia rozmówców, słuchaczy czy czytelników jest naruszeniem zasad współżycia społecznego.

Grzeczność językowa:

Przez grzeczność językową należy rozumieć stosowanie w kontaktach językowych (przede wszystkim w bezpośredniej rozmowie, ale także w listach czy pismach oficjalnych) takich określeń i sformułowań, które świadczą o życzliwości dla rozmówcy lub innego adresata komunikatu, szacunku dla niego, uwzględnianiu jego przyzwyczajeń językowych i kulturowych, a nawet jego percepcji świata.

Grzeczność językowa:

Zachowania językowo grzeczne są najwyrazistsze w bezpośrednich kontaktach słownych. Wyrażają się one m.in.w stosowanych formułach:

1. Powitań i pożegnań;

2. Przedstawiania się;

3. Pytania o coś;

4. Rozpoczynania i kończenia rozmowy.

Grzeczność językowa:

Ale także dla takich gatunków mowy jak:

1. Gratulacje;

2. Życzenia;

3. Kondolencje;

4. Zaproszenia;

5. Prośby;

6. Przeprosiny

7. Usprawiedliwianie się.

Wykład 11

HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO 

„ A niechaj narodowie  wżdy postronni znają ,  że Polacy nie gęsi,  iż swój język mają”.  Mikołaj Rej

Przeszłością języka zajmuje się m. in. gramatyka historyczna, zwana też diachroniczną, która bada i opisuje fakty językowe w przekroju historycznym.

O historii języka w ścisłym znaczeniu tego słowa można mówić dopiero od chwili ukazania się pierwszych źródeł językowych. Wszystko, co orzeka o polszczyźnie sprzed tego okresu jest teoretyczną konstrukcją językoznawczą. Epoka piśmienna zaczyna się w XIIw. i trwa po dzień obecny

Podział epoki piśmiennej Języka Polskiego 

• Doba staropolska

• Doba średniopolska

• Doba nowopolska

Doba Staropolska 

Umownie otwiera ten okres data 1136 r., kiedy

to papież Innocenty II wysłał do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba bullę zabezpieczającą majętności arcybiskupstwa. Zabytek ten zawiera przeszło czterysta włączonych w tekst łaciński polskich nazw osobowych i miejscowych.

Zasadniczą cechą tego okresu jest:

powolna likwidacja rozdrobnienia dialektycznego

postępujące kształtowanie się znormalizowanego języka ogólnego narodowi.

Polskie nazwy pojawiały się w takich zabytkach piśmiennictwa polskiego: 

Geograf Bawarski - spisany w wieku IX, zawiera nazwy plemion słowiańskich.  

Pierwsze teksty w pełni napisane po polsku pochodzą z XIII i XIV wieku.

Są to: 

Bogurodzica - najdawniejsza polska pieśń religijna, uważana za pierwszy hymn polski. Powstanie dwóch zwrotek, stanowiących trzon pieśni, umieszcza się w I poł. XIII wieku. Zachowały się one w tzw. odpisie krakowskim z 1407 roku.  

Kazania gnieźnieńskie pochodzą z początku XV wieku.

W przeciwieństwie do Kazań świętokrzyskich, które skierowane były do ludzi wykształconych, te były przeznaczone dla ludzi prostych, dlatego pisane były językiem jasnym, zrozumiałym. Składają się z tekstów łacińskich z glosami polskimi oraz 10 tekstów polskich.

 Psałterz puławski powstał w XV lub XVI wieku i jest on najobszerniejszym zabytkiem piśmiennictwa polskiego

 Biblia królowej Zofii  inaczej Biblia szaroszpatacka, ponieważ jej część odnaleziono w miejscowości Sarospatak na Węgrzech. Był to pierwszy przekład Pisma Świętego. Pochodzi ona z 1455 roku i napisana została dla Zofii - żony króla Władysława Jagiełły.

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja):  

- końcowa faza procesu t' d' > ć dź;

- szerzenie się zrośniętego i uproszczonego czasu przeszłego;

- szerzenie się form trybu rozkazującego bez -i (-y) i form na -am, -em z kontrakcji;

- kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej;

- zaczyna się upowszechniać imiesłów na -ąc;

- zanik -i (-y) w bezokolicznikowym -ci (-cy);

- końcowa faza procesu ŕ > rž';

- zrównanie barwy nosówek;

- końcowa faza zaniku różnic iloczasowych;

- końcowa faza procesu ky gy > k'i g'i;

- nasilenie procesu zaniku form deklinacji niełożonej przymiotników;

- początek mieszania się -im(i), -ym(i) z -em(i);

Doba Średniopolska  (XVI - poł. XVIII) 

Cezurę rozgraniczającą dobę średniopolską na przełomie XV i XVI w. wyznaczają: 

charakterystyczne przeobrażenia w systemie gramatycznym i w słownictwie, 

doniosłe zmiany życia społeczeństwa w okresie Renesansu.

W okresie Renesansu

Omawiając czynniki mające wypływ na rozwój języka, nie można pominąć roli druku. Początki drukarstwa w Polsce datowane są na rok 1473, ale jego rozkwit to dopiero 1. poł. XVI w.

W związku z powyższym wzrasta zainteresowanie samym językiem - jego ortografią, gramatyką, pojawiają się też słowniki: 

• Gramatyka Szylarskiego ,1770 

• Słownik Trotza , 1764 

• Gramatyka Monety ,1720 

• Gramatyka Malickiego ,1699 

• Gramatyka Woyny ,1690 

• Gramatyka Mesgnien-Menińskiego ,1649 

• Słownik Knapiusza ,1621 

• Gramatyka Volckmara Ortografia Januszowskiego ,1594 

• Gramatyka Statoriusa-Stojeńskiego ,1568 

• Słownik Mączyńskiego ,1564 

• Ortografia Murzynowskiego ,1551 

• Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy ,1531 

• Słownik Murmeliusza ,1526 

• Ortografia Zaborowskiego ,1512 -1513 

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja): 

• zanikanie a pochylonego, e pochylonego, o pochylone zbliża się do u;

• twardnienie -p', -b', -w', - f';

• końcowa faza procesu iR yR > eR;

• nasilenie wpływu N na poprzedzające samogłoski;

• odmiękczenie spółgłosek dź, c, ž, š, č, dž, ř;

• wytwarzanie się rodzaju męskoosobowego

• ustalanie się nowych wzorów odmiany rzeczowników - zanik różnych dawnych końcówek;

• upowszechnianie się -om, -ami, -ach w liczbie mnogiej odmiany rzeczowników;

• powolne szerzenie się końcówki -u w deklinacji liczebników;

• upowszechnienie się trybu rozkazującego bez -i (-y);

• zanik dawnych form trybu przypuszczającego: bych, by, bychom, bychą;

• ostateczny zanik form liczby podwójnej w deklinacji i koniugacji;

• nasilenie procesu iL yL > eL;

• transakcentacja;

• upowszechnienie wymowy ř jak ž;

• pojawienie się -ą w bierniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego zaimków;

Literatura polska - Renesans 

W okresie renesansu, zwanego też odrodzeniem, polska kultura przeżywa rozkwit. Polska zajmuje poczesne miejsce na mapie Europy, zaś wpływy włoskie, które nasilają się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniają się do rozkwitu malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej. W roku 1488 powstaje pierwsze w Europie towarzystwo literackie - Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Jego członkami zostają Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci. Polska staje się azylem tolerancji religijnej, powstają dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska staje się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy. W 1544 powstają również kolejne uniwersytety: w Królewcu, Wilnie i w Zamościu

Polscy pisarze okresu renesansu: 

Doba Nowopolska :

Okres ten cechuje powolne kształtowanie się języka ogólnego, tzn. ponaddzielnicowego i ponadklasowego języka narodowego. W obrębie tej doby można wydzielić następujące okresy:

okres przejściowy

czas przełomu

okres stanisławowski  

okres 1795 - 1815

okres 1815 - 1831

okres 1831 - 1918

okres 1918 - 1939

Okres przejściowy. 

Pierwsze czterdziestolecie wieku XVI ma charakter przejściowy.

Później, do lat trzydziestych XVII w. nastąpił wspaniały rozkwit renesansowego toku myślenia i powolnego wyczerpywania się jego żywotności.

Okres trzeci, który trwa do końca XVII w. znamionuje obniżenie się poziomu języka na tle ogólnego cofania się życia polskiego pod znakiem sarmatyzmu. Ostatnia faza tej epoki - pierwsza połowa XVIII stulecia - przyniosła dalsze objawy zaniedbania języka i zubożenia jego społeczno-kulturalnej funkcji.

Czas przełomu.

Przełomowa faza pomiędzy doba średniopolską

a nowopolską przypada na trzecią ćwierć XVIII w., a jej okres zasadniczego ukształtowania przyjmuje się lata osiemdziesiąte.

Okres stanisławowski.  

Ma on charakter czasu przełomowego w dziejach narodu i polszczyzny przede wszystkim ze względu na poczynani króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który doceniał rolę mowy ojczystej w realizacji wielkiego dzieła odnowy kultury narodowej.

Jesienią 1773 r. z inicjatywy króla i pod jego patronatem powołana została do życia Komisja Edukacji Narodowej , która m.in. ustawą z 1783 r. usuwała z planu nauki w szkółkach parafialnych całkowicie łacinę i nakazywała uczyć jedynie w języku polskim. W klasach niższych szkoły średniej miano równolegle wykładać język polski z łacińskim, a jedna z "przestróg ogólnych" dla szkół wojewódzkich brzmiała, by we wszystkich naukach, do których język polski wystarczyć może, profesorowie go używali.

W 1775 powołano do działania Towarzystwo Ksiąg Elementarnych , którego zadaniem było zmobilizowanie uczonych do opracowania w języku polskim podręczników niezbędnych w szkołach reformowanych przez Komisję.

Dzięki tej inicjatywie pojawiły się m.in. "Gramatyka dla szkół narodowych„

i "Nauka pisania i czytania w elementarzu dla szkół pijarskich narodowych" Onufrego Kopczyńskiego oraz "Elementarz dla szkół parafialnych narodowych" A. Gawrońskiego i G. Piramowicza

Okres 1795 - 1815

Polska podzielona na trzy zabory.

1. Zabór austriacki

2. Zabór pruski

3. Zabór rosyjski  

W zaborze austriackim: 

• zamykano polskie szkoły średnie, a dla potrzeb kształcenia zgermanizowanej inteligencji miał służyć uniwersytet we Lwowie,

• Akademię Krakowską zniemczono w 1805, w tym samym też roku weszła w życie tzw. polityczna ustawa szkolna wg której celem nauczania już na najniższym stopniu było opanowanie języka niemieckiego

W zaborze pruskim: 

- likwidowano polskie szkolnictwo, ale przede wszystkim przekształcano je na niemieckie

- w Chełmnie otwarto szkołę kadecką, prowadzoną przez niemieckich jezuitów,

- w Poznaniu w gimnazjum nawet języka polskiego uczyli Niemiec i Francuz,

W zaborze rosyjskim: 

• język polski był językiem mniejszości etnicznej,

• Carowa Katarzyna rozwinęła działalność pod znakiem rusyfikacji, większość szkół zamykając, a nad pozostałymi roztaczając nadzór policyjny. Zmiana nastąpiła za cara Aleksandra I, który na stanowisko kuratora okręgu szkolnego powołał A. K. Czartoryskiego, który zadbał o czystość, wytworną prostotę i komunikatywność języka polskiego.

• Wobec zgermanizowania Akademii Krakowskiej, uniwersytet w Wilnie stał się jedynym ośrodkiem rozwoju polszczyzny. Niestety proces filomatów położył kres świetności tej uczelni.

• Z upadkiem Napoleona zaczęła się również doba usuwania języka polskiego na ziemiach zaboru rosyjskiego, a od 1814 r. począł zastępować go język rosyjski.

• W dziejach języka polskiego pierwszego dwudziestolecia XIX w. ogromne zasługi położyło Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które z inicjatywy Stanisława Sołtyka powstało w 1800 r. w Warszawie.

Okres 1815 - 1831  

• Terytorium Rzeczypospolitej zostało na nowo podzielone i to za zgodą członków Świętego Przymierza.

• W Galicji utrwalały się najmarniejsze warunki oświaty i szkolnictwa.

• Po powołaniu w 1817 r. dekretem Franciszka I biblioteki Ossolińskich we Lwowie począł się wokół tej nowej instytucji organizować ośrodek kulturalny i warsztat pracy naukowej.

• Królewski patent okupacyjny z 1815 zapewniał, że w Wielkim Księstwie Poznańskim, jako części monarchii pruskiej, będzie się użytkowało język polski obok niemieckiego, jednak praktyka była zaprzeczeniem tego postanowienia, tak, że często tylko książka do nabożeństwa i literatura jarmarczna podtrzymywała znajomość polszczyzny.

• W Królestwie Kongresowym sytuacja wyglądała o wiele lepiej, odkąd u steru spraw oświatowych stanął Stanisław Kostka Potocki, zwolennik postępu i tendencji racjonalistycznych. Owocną działalność rozwijało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, ukazywały się nowe podręczniki, a w 1830 r. specjalnie do tego typu prac powołana deputacja ogłosiła "Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej".

Okres 1831 - 1918  

• Wybuch a potem upadek powstania listopadowego przyczynił się do nasilenia antypolskiego kursu we wszystkich zaborach.  

• Zamknięto Uniwersytet Warszawski, rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk i w przeciągu dwudziestolecia wprowadzono język rosyjski do szkół wszystkich szczebli i w instytucjach administracyjnych, na kolei i poczcie.

• Szkoła Główna została natychmiast po wydarzeniach 1964 roku przekształcona w uniwersytet rosyjski.

• W 1932, jako wyłączny, język niemiecki wprowadzono do urzędów Poznańskiego.

• Powstały liczne stowarzyszenia m.in. Towarzystwo Czytelń Ludowych, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które jako cel swojej działalności wyznaczyło "pielęgnowanie nauki i umiejętności w języku polskim".

• Pomimo to ucisk germanizacyjny przybierał na sile. Społeczeństwo broniło się kultywując swą narodowość w domach i przy obrzędach, a kiedy władze niemieckie nakazały odmawiać nawet modlitwy w języku zaborcy, młodzież zareagowała sławnym strajkiem we Wrześni (1902).

Fatalny stan oświaty w Galicji sprawił, że w 1 poł. XIX w. inteligencja podjęła trud jego poprawy. Niestety zacofanie i ciemnota mas ludowych, postawa rządzącego w Galicji obozu konserwatywnego, niechętnego szerzeniu oświaty, wpływała hamująco na te zabiegi.

Doczekał się spolszczenia Uniwersytet Jagielloński i Lwowski, a w 1873 powstała w Krakowie Akademia Umiejętności.

Wszystko to sprawiło, że pozycja języka polskiego w zaborze austriackim u schyłku XIX wieku uległa znacznej poprawie.  W tym czasie pojawiły się pierwsze czasopisma niosące informacje z zakresu językoznawstwa: "Poradnik Językowy" (1901) i "Język Polski" (1913) oraz syntezy z zakresu literatury, m.in. P. Chmielowskiego, R. Pilata, I. Chrzanowskiego.

Okres 1918 - 1939  

Najważniejszym wydarzeniem tej doby jest powołanie do życia Polskiej Akademii Literatury.

Jej projekt zgłosił w 1918 r. S. Żeromski, a wśród motywów uzasadniających potrzebę takiej instytucji wymienił "sprawę czystości języka".

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja):  

ostateczne zrównanie o pochylonego z u;

końcowa faza procesu śrz-, -żrz-> śr-, źr-, -jrz-;

zanik -y w narzędniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego;

wprowadzenie repartycji rodzajowej w -im(i), -ym(i), -em(i);

wprowadzenie -łszy zamiast ­szy w imiesłowach;

redukcja wymowy -yja, -ija na -ja;

końcowa faza zaniku e pochylonego;

rozpowszechnianie się wymowy ł jak u (z łukiem na dole) (wałczenie);

upowszechnianie się -ę w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego;

upowszechnianie się -ą w bierniku liczby pojedynczej zaimków rodzaju żeńskiego;

szerzenie się -i||-y w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników męskich miękkotematowych;

upowszechnienie -u w deklinacji liczebników;

Wykład 12

Zagadnienia poprawności leksykalnej

Leksyka jako podsystem języka

Na system językowy składają się:

Podsystem gramatyczny

Podsystem leksykalny

Podsystem leksykalny tworzą jednostki leksykalne, powiązane różnorakimi zależnościami o charakterze semantycznym i formalnym.

Wyrazy nazywają elementy rzeczywistości, ich cechy i relacje, jakie między nimi zachodzą, stany wewnętrzne, psychiczne człowieka, a także wyrażają uczucia, emocje i inne stany ekspresywne, racjonalne i wolicjonalne.

Jednostki leksykalne pełnią dwie funkcje:

Nominatywną (nazywającą)

Ekspresywną (wyrażającą)

Wyróżnia się dwa zasadnicze typy jednostek leksykalnych:

1. Wyrazy

2. Związki frazeologiczne

Różnica miedzy wyrazem a związkiem frazeologicznym jest różnicą kształtu formalnego. Frazeologizm składa się z kilku, co najmniej dwóch elementów, które mogą występować jako samodzielne wyrazy

Leksyka współczesnej polszczyzny:

1. Słownictwo wspólne

2. Słownictwo czynne

3. Słownictwo bierne

Słownictwo wspólne: grupa wyrazów nie mających nacechowania. Może być wykorzystana w każdej odmianie tekstu i każdym jego typie. W polszczyźnie liczy ono około 7000 jednostek i jest używane przez niemal wszystkich Polaków.

Słownictwo czynne: Oprócz tej grupy przeciętny Polak zna również wiele wyrazów potocznych, nacechowanych ekspresywnie i stylistycznie oraz pochodzących z języków zawodowych i środowiskowych. Przeciętny Polak o wykształceniu podstawowym posługuje się 10 000 wyrazów, a osoba wykształcona - kilkunastoma tysiącami.

Słownictwo bierne: W skład zasobu leksykalnego każdego człowieka wchodzą słowa rozumiane lecz nie używane. W słownictwie przeciętnego Polaka jest ich kilka tysięcy.

Osoby z wyższym wykształceniem znają w sumie od 20 do 25 000 słów.

Zasób leksykalny współczesnej polszczyzny jest jednak o wiele większy:

1. Słowniki podręczne liczą około 30 000 haseł;

2. Słowniki średnie - 60 - 80 000 haseł;

3. Słowniki największe - „Słownik języka polskiego” W. Doroszewskiego zawiera 125 000 haseł.

Relacje znaczeniowe:

Pewna część słownictwa wchodzi w związki semantyczne powtarzalne w całej serii wyrazów. Takimi relacjami są:

1. Synonimia

2. Polisemia (wieloznaczność)

3. Konwersja

4. Nadrzędność-podrzędność (hiperonimia i hiponimia)

5. Całość-część (partytywność)

Relacjami formalnymi miedzy jednostkami leksykalnymi są:

1. Homonimia (całkowita zbieżność formy dwóch elementów przy braku wspólnych składników semantycznych)

2. Paronimia (bardzo duże podobieństwo formalne przy braku wspólnych składników semantycznych

Innym sposobem porządkowania leksyki jest grupowanie wyrazów w pola leksykalno-semantyczne (np. pola znaczeniowe: nazwy barw, ubranie, jedzenie itp.)

Związek frazeologiczny:

Jest to taka jednostka leksykalna, którą charakteryzuje:

1. Nieciągłość składu

2. Globalność znaczenia

3. Stałość formy

4. Utrwalenie w systemie językowym.

Nieciągłość składu: Polega na tym, że frazeologizm składa się z kilku (przynajmniej dwóch pełnoznacznych) elementów, z których co najmniej jeden występuje poza tym jako samodzielna jednostka leksykalna (wyraz).

Globalność: Globalność znaczenia przejawia się w tym, że znaczenie całości związku frazeologicznego nie jest sumą znaczeń jego składników.

Stałość formy czyli niezmienność kształtu: jest dla pewnej części związków (zwanych niewymiennoczłonowymi, jednokształtnymi lub stałymi) cechą obligatoryjną, a jakiekolwiek naruszenie formy powoduje defrazeologizację związku traktowaną jako błąd językowy. W drugiej grupie związków (zwanych wymiennoczłonowymi, wielokształtnymi, łączliwymi) możliwość dokonywania zmian jest niewielka i z góry określona, ogranicza się do wymiany form gramatycznych lub leksykalnych - głównie na formy synonimiczne lub pochodzące z tego samego pola znaczeniowego.

Utrwalenie w systemie: powoduje, że frazeologizm jest odtwarzany w tekstach na tej samej zasadzie co prosta jednostka leksykalna (wyraz), czyli z zasobu słownikowego osoby, która się nim posługuje.

W związkach frazeologicznych wyróżnia się tradycyjnie:

1. Wyrażenia;

2. Zwroty;

3. Frazy.

Wyrażenia: W wyrażeniach ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, czasem przymiotnik, nie ma za to w jego składzie czasownika.

Zwrot: to taki frazeologizm, którego podstawowy człon ma charakter werbalny (czasownikowy).

Fraza: jest frazeologizmem o postaci zdania. Frazami są przysłowia i powiedzenia, które należy traktować jako rozbudowane związki frazeologiczne.

Liczbę frazeologizmów we współczesnej polszczyźnie trudno jest określić. W słownikach odnotowuje się kilka tysięcy jednostek frazeologicznych (ok. 5 000), ale nie wyczerpuje to bogactwa frazeologii potocznej i nie obejmuje wielu wariantów frazeologicznych.

Sposoby wzbogacania leksyki:

Istnieją cztery sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego danego języka:

1. Tworzenie nowych wyrazów z morfemów już w języku istniejących (tworzenie neologizmów, neologizacja)

2. Tworzenie nowych związków frazeologicznych

3. Nadawanie nowych znaczeń (neosemantyzacja) wyrazom i związkom frazeologicznym

4. Zapożyczenie do języka nowych elementów leksykalnych.

Zapożyczenie lub wyraz obcy:

Przez zapożyczenie rozumie się przejmowanie jednostki leksykalnej z jednego języka narodowego do innego. Proces zapożyczenia może również zachodzić wewnątrz jednego systemu językowego. Polega on wówczas na przejmowaniu wyrazu, albo jego znaczenia, bądź frazeologizmu z odmiany specjalnej lub ograniczonej środowiskowo, zawodowo, terytorialnie do języka ogólnego, a także na przejmowaniu elementu leksykalnego z jednej odmiany do drugiej.

Należy zatem mówić o:

1. Zapożyczeniach zewnętrznych

2. Zapożyczeniach wewnętrznych.

Zapożyczenia:

Zapożyczenia można klasyfikować ze względu na rozmaite kryteria. Istotne jest to, co zostaje zapożyczone z języka obcego.

1. Zapożyczenia leksykalne (jeśli przedmiotem zapożyczenia jest treść i forma wyrazu)

• Zapożyczenia leksykalne właściwe (przejęte z języka żywego, używanego współcześnie)

• Zapożyczenia leksykalne sztuczne (wyrazy i złożenia utworzone z morfemów języków martwych, z języka martwego i żywego, powstałe w dobie nowożytnej w jednym z języków zachodnich). Zapożyczenia sztuczne z dwóch różnych języków noszą nazwę hybrydy językowej. Wiele zapożyczeń sztucznych należy do grupy internacjonalizmów.

2 .Zapożyczenia znaczeniowe (semantyczne) (jeśli przedmiotem zapożyczenia jest tylko nowe znaczenie wyrazu)

3. Zapożyczenia strukturalne (elementem zapożyczenia może być struktura wyrazu, jego forma, podczas gdy substancja pozostaje polska. W obrebie leksyki polegają one na kalkowaniu obcej struktury słowotwórczej wyrazu lub kopiowaniu związku frazeologicznego. Mamy wówczas do czynienia z kalkami leksykalnymi lub frazeologicznymi

Podział zapożyczeń był oparty na kryterium przedmiotu zapożyczenia. Równie częste jest kryterium stopnia przyswojenia zapożyczenia.

1.Zapozyczenia nieprzyswojone: to najczęściej cytaty językowe, czyli wyrazy przeniesione do języka biorcy w formie i znaczeniu takim, jakie mają w języku dawcy;

2.Częściowe przyswojenie zapożyczenia może polegać na adaptacji fonetycznej do polszczyzny lub spolszczeniu pisowni przy braku adaptacji fleksyjnej.

3.Zapożyczenia całkowicie przyswojone (adaptowane graficznie, fonetycznie morfologicznie i aktywne słowotwórczo) są nieraz trudne do identyfikacji jako wyrazy nieraz przyjęte do polszczyzny.

Neologizmy znaczeniowe:

Są częstym sposobem uzupełniania zasobu leksykalnego języka. Jest to neosemantyzacja czyli nadawanie nowych znaczeń wyrazom rodzimym. Jest to jeden z podstawowych procesów rozwoju języka, obserwowany w całej jego historii. Większość neosemantyzmów powstaje w wyniku procesów naturalnych:

1. Metaforyzacji

2. Metonimizacji

3.Przeniesienia znaczenia

Nowe frazeologizmy:

Są atrakcyjnym sposobem uzupełniania zasobu leksykalnego. Występują przede wszystkim w polszczyźnie potocznej, języku mediów i polityki, albo jako quasi-terminy - w języku urzędowym i zawodowym.

Niektóre neofrazeologizmy mają autorów możliwych do zidentyfikowania, zwykle są to popularni politycy. Istnieje tez proces zmiany znaczeń związków frazeologicznych, w których wyniku zwiększa się nie zasób związków, lecz liczba ich znaczeń

Kwestie normatywne związane z leksyką współczesnej polszczyzny:

Poprawne posługiwanie się zasobem leksykalnym wymaga opanowania kilku umiejętności. Należy przede wszystkim dobrze poznać znaczenia wyrazów, których się używa, zwłaszcza wyrazów rzadkich lub skomplikowanych znaczeniowo.

Sprawne posługiwanie się wyrazami i związkami frazeologicznymi polega ponadto na wyzyskiwaniu w tekstach synonimów, wymiennym używaniu wyrazów ogólnych i szczegółowych, stosownym do typu tekstu używaniu wyrazów trudnych i nacechowanych w określony sposób.

Ocena normatywna:

Ocena normatywna elementów leksykalnych dotyczy albo zasadności wprowadzenia ich do systemu językowego, albo poprawności ich użycia w tekście.

Ocena poprawności używania elementów językowych:

Dotyczy niewłaściwego, nieprecyzyjnego lub rozszerzonego znaczenia elementów językowych, których używamy. Ocenie poprawnościowej podlegają również wyrazy i związki frazeologiczne o zmienionej formie lub używane w zmienionym kontekście

---