Polityka przekształceń strukturalnych

I. POLITYKA STRUKTURALNA

I. POLITYKA STRUKTURALNA

Struktura gospodarcza jest to układ elementów gospodarki oraz występujących między nimi relacji. Opis struktury określa też z reguły relacje między elementami i całością zbioru.

Szersze ujęcie pojęcia struktury obok relacji ilościowych obejmuje także relacje jakościowe. W tym ujęciu badanie struktury może obejmować jej efektywność. Przyjmowanie struktury w tym szerszym ujęciu ma duże znaczenie przy interpretacji przyczyn i skutków zmian strukturalnych. Umożliwia ono oceny, czy i w jakim stopniu przemiany strukturalne służą przystosowaniu się gospodarki do zaspokojenia przewidywanych potrzeb społecznych i czy przyczyniają się do przyśpieszenia wzrostu gospodarczego.

1. Przemiany strukturalne w gospodarce.

Zmiany strukturalne przebiegają w kilku układach:

• Układ przedmiotowy (rodzajowy), który charakteryzuje działowo- gałęziową strukturę gospodarki.

• Układ struktury terytorialnej (przestrzennej) , która określa rozmieszczenie elementów gospodarki narodowej w podziale na różne jednostki terytorialne kraju.

• Układ struktur instytucjonalnych, który ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się stosunków ekonomicznych w kraju, a także dla funkcjonowania systemu gospodarczego i stosowanych w nim rozwiązań regulacyjnych.

• Ze względu na stosunki gospodarcze zewnętrzne ważny jest układ struktury określający podział pracy i specjalizację międzynarodową. Układ ten informuje zwykle o strukturze zasobów naturalnych i produkcji z punktu widzenia specyfiki, decydującej o przewadze komparatywnej i konkurencyjności towarów w porównaniu z podobnymi towarami wytwarzanymi za granicą

• Struktura gospodarki oceniana ze względu na stopień nowoczesności wytwarzanych produktów i stosowanych technologii, która wynika z cechy charakterystycznej struktur gospodarczych. Cechą tą jest zmienność w czasie, a głównymi czynnikami tych przemian są m.in. rozwój nauki i techniki jako samodzielnej siły dynamizującej rozwój współczesnej gospodarki.

Przekształcenia w gospodarce dokonujące się pod wpływem zastosowań mikroelektroniki i innych nowych technologii często w literaturze są określane jako „restrukturyzacja”, a nie zmiany strukturalne. Zjawisko restrukturyzacji gospodarczej, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, wiąże się z doświadczeniami, jakie uzyskały one w zakresie przeprowadzenia zmian strukturalnych pod koniec lat siedemdziesiątych oraz w latach osiemdziesiątych.

Przemiany strukturalne w gospodarce krajów rozwiniętych i międzynarodowych ugrupowań gospodarczych wyrażają się przede wszystkim w ograniczeniu produkcji i zatrudnienia w gałęziach o przestarzałej technologii, zmniejszającym się popycie na ich wyroby oraz w jednoczesnym przyspieszeniu tempa wzrostu w gałęziach stosujących nowoczesne technologie, na wyroby których rośnie zapotrzebowanie zarówno na rynkach wewnętrznych jak i zewnętrznych. Tendencja ta występuje we wszystkich rozwiniętych krajach przemysłowych , jednak skala i tempo przemian są w nich znacznie zróżnicowane.

Tendencji tej towarzyszy dynamiczny wzrost udziału sfery usług w dochodzie narodowym, powodując różnorakie konsekwencje społeczno-ekonomiczne o charakterze wewnętrznym oraz międzynarodowym. Wydajność pracy w usługach rośnie zazwyczaj wolniej niż w innych sektorach, co przyczynia się do zwolnienia tempa wzrostu gospodarczego.

Postęp techniczny i technologiczny oraz towarzyszące mu zmiany strukturalne w aparacie wytwórczym poszczególnych krajów powodują występowanie procesu decentralizacji organizacyjnych struktur przemysłowych. Wyraźnie nową rolę w gospodarce zaczynają spełniać przedsiębiorstwa mniejsze. Zmienia się znaczenie skali produkcji w dążeniu do maksymalizacji rentowności. Wynika to z postępu naukowo-technicznego i z nowych metod wytwarzania.

Przemiany w strukturze aparatu wytwórczego, form organizacji procesu produkcyjnego oraz popytu powodują także zmiany w strukturze i dynamice obrotów towarowych na rynkach światowych.

W ostatnich latach zwracają uwagę następujące kierunki zmian w handlu światowym:

• Zmniejszenie się udziału dóbr mało przetworzonych oraz zwiększenie się liczby i ilości towarów o wyższym stopniu przetwarzania,

• Pogorszenie się relacji cen między towarami przemysłowymi a surowcami i produktami rolnymi,

• Niebywale szybki wzrost międzynarodowy obrotów finansowych, związany ze zmianami kursów wymiany walut, przepływem kredytów i kapitału, występujący w handlu światowym obok realnych przepływów towarów i usług,

• Adaptacja poszczególnych krajów oraz regionów do zmieniających się obiektywnie uwarunkowań rozwoju, przebiegająca w sposób zróżnicowany.

Ujemnym skutkiem tych zjawisk jest to, że zdolność konkurencyjna towarów na rynku światowym i efekty wysiłku eksportowego poszczególnych krajów tylko w pewnym stopniu są determinowane przebiegiem realnych procesów gospodarczych i rzeczywistym postępem lub spadkiem efektywności gospodarowania. W znacznej części zależą one od manipulowania kursami walut, stopą procentową oraz transferem kapitału.

Powstały w wyniku przeobrażeń strukturalnych układ międzynarodowych zależności gospodarczych pogłębił trudności rozwojowe krajów Trzeciego Świata. Z wyjątkiem nielicznej grypy tzw. nowo uprzemysłowionych krajów pierwszej i drugiej generacji, pozostałe są całkowicie nie przygotowane do uczestnictwa w przemianach gospodarczych zachodzących pod wpływem nauki i techniki. Nie są przygotowane do absorpcji nowych technologii, nie są też w stanie adaptować się do nowych warunków rynku światowego.

2. Rodzaje i kierunki polityki strukturalnej.

Cele polityki przeobrażeń strukturalnych są znacznie zróżnicowane w poszczególnych krajach w zależności od ich warunków rozwojowych. Do podstawowych celów polityki strukturalnej należą:

• Dążenie do poprawy ekonomicznej efektywności gospodarki przez szybsze przemieszczenie zasobów gospodarki z dziedzin o niskiej efektywności ekonomicznej do dających wysokie dochody,

• Przyśpieszenie wzrostu gospodarczego i przeciwdziałanie bezrobociu

• Dążenie do unowocześnienia gospodarki przez szybszy rozwój tych dziedzin działalności, które odgrywają rolę nośników współczesnego postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego,

• Dążenie do podniesienia konkurencyjności krajowych wyrobów na rynkach światowych oraz wzmocnienie proeksportowej orientacji gospodarki,

• Wykorzystanie procesu zmian strukturalnych do ograniczenia wpływu barier surowcowych, energetycznych, demograficznych itp. Występujących w procesie rozwoju.

Polityka przekształceń strukturalnych odnosi się przede wszystkim do gospodarki narodowej jako całości. Może przybierać różne formy:

• Polityka dostosowawcza - rządy mogą popierać dokonywanie odpowiednich zmian kładąc nacisk na rozwój nowych, dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki. Mogą również hamować upadek niektórych dziedzin, ograniczać swobodną wymianę międzynarodową. Na ogół w polityce dostosowawczej ten drugi rodzaj działalności stosuje się rzadziej. Czasem jednak chroni się w ten sposób rolnictwo, górnictwo, hutnictwo, tzn. dziedziny, na towary i usługi, których popyt maleje lub które w związku z konkurencją zagraniczną nie dają oczekiwanych zysków.

• Polityka zapobiegawcza - opierająca się na mechanizmie rynkowym i popieraniu prawnej inicjatywy. Rząd zwykle nie podejmuje wówczas działań bezpośrednio skierowanych na przekształcenia strukturalne, uznając, że najlepszym ich regulatorem jest rynek; rola rządu polega na usuwaniu ograniczeń hamujących sprawne funkcjonowanie rynku, powodujących jego usztywnienie.

• Antycypacyjna polityka strukturalna - polegająca na ułatwieniu przedsiębiorstwom dostosowania się do nowych warunków gospodarowania w przyszłości. Polityka ta ma na celu ułatwienie przesunięć zasobów kapitału i pracy do gałęzi „wzrostowych” ; zazwyczaj są to gałęzie zupełnie nowe, tzw. Gałęzie wysokiej techniki.

3. Struktura działowo - gałęziowa

Przemiany strukturalne wewnątrz przemysłu mają decydujące znaczenia w kształtowaniu przeobrażeń strukturalnych w całej gospodarce, mimo że udział przemysłu w tworzeniu produktu narodowego w większości wysoko rozwiniętych krajów przemysłowych pozostaje na tym samym poziomie bądź maleje na korzyść wzrostu usług. Na ogół przez politykę przemysłową rozumie się działalność interwencyjną państwa prowadzoną w stosunku do przemysłu, polegającą na modyfikacji alokacji zasobów dokonywanej przez rynek. Należy podkreślić, że jest to polityka stosowana wobec przemysłu jako całość oraz w stosunku do jego gałęzi i branż oraz przedsiębiorstw. Można ją także zdefiniować jako politykę, która oddziałuje na decyzje inwestycyjne poszczególnych przedsiębiorstw państwowych i prywatnych, zmierzając do osiągnięcia takich celów jak obniżenie stopy bezrobocia, poprawa bilansu płatniczego i ogólnej efektywności produkcji przemysłowej. Polityka przemysłowa oddziałuje nie tylko na powstawanie albo rozbudowę zdolności produkcyjnych czy też odnowy parku maszynowego, lecz również na rozszerzanie prac badawczych i rozwojowych. Jest ona konieczna wtedy, gdy ujawniają się niedoskonałości procesów rynkowych. Otóż o niedoskonałościach mówi się wtedy, gdy podmioty gospodarcze nie są zdolne do osiągnięcia potencjalnej wydajności w sensie statycznym i dynamicznym. Ułomność funkcjonowania rynku w sensie statystycznym polega na tym, że przedsiębiorstwo zadowala się produkcją niższą, niż wynikałoby to z posiadanych przez niego zdolności wytwórczych, a ceny ustala na poziomie wyższym niż koszty i jest w stanie utrzymać taką sytuację za pomocą środków eliminujących potencjalną konkurencję. W sensie dynamicznym ułomność funkcjonowania rynku polega na tym, że przedsiębiorstwo nie inwestuje w sferę badań i rozwoju lub w rozwój zdolności wytwórczych na wystarczającym poziomie i w ten sposób nie osiąga potencjalnych korzyści wynikających z niższych kosztów i lepszych produktów na rynku. W gospodarce otwartej niska wydajność w ujęciu dynamicznym może się przejawić jako niezdolność do konkurowania na rynkach światowych, pociągająca za sobą wolniejszy rozwój bądź nawet zanik określonych dziedzin przemysłu. O ile polityka wspierania konkurencji ma za zadanie przeciwdziałanie statystycznym ułomnościom rynku przez finansowanie pewnych kierunków badań naukowych, szczególnie w dziedzinach podstawowych. Ponadto polityka przemysłowa może być nastawiona na zainteresowanie przedsiębiorstw działalnością innowacyjną. Celem polityki przemysłowej jest także ułatwienie przenikania innowacji technologicznych do innych gałęzi. Działania władz mogą obejmować też zapewnianie dopływu odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej, rozwoju infrastruktury, dostaw urządzeń i komputerów, a także podejmowanie programów restrukturyzacjnych całych gałęzi. Ten typ działań, często określanych jako aktywny rozwój polityki przemysłowej, ma za zadanie pobudzanie strukturalnych w przemyśle, inowacyjności oraz podnoszenie efektywności i konkurencyjności międzynarodowej i przedsiębiorstw przemysłowych. Drugi typ działań stosowanych w polityce przemysłowej to działania ochronne. Najczęściej celem ich jest utrzymanie poziomu zatrudnienia w gałęziach przemysłu schyłkowych, gdy ujawnia się ograniczenie mobilności przestrzennej lub zawodowej siły roboczej. Drugim celem jest zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego kraju przez utrzymanie zdolności produkcyjnych, które w przyszłości mogą być potrzebne, i uzależnienie się od niepewnych zewnętrznych źródeł zaopatrzenia. Często chodzi też o utrzymanie gałęzi ważnych ze względu na sieć powiązań kooperacyjnych z innymi rodzajami przemysłu, wspieranie dyfuzji postępu technologicznego, ograniczanie monopolistycznego zachowania konkurencji itp. Ten typ działań polityki ma charakter defensywny.

3.1. Kryteria ingerencji w kształtowanie struktury przemysłu

W literaturze ekonomicznej można spotkać różne kryteria wyboru gałęzi przemysłu, które zasługują na poparcie ze strony rządów prowadzących aktywną politykę przemysłową. Zwykle uważa się, że należy popierać:

• Gałęzie osiągające dużą wartość dodaną na jednego zatrudnionego. Popieranie prowadzi bowiem do dynamizacji przyrostu wartości dodanej w skali całego przemesłu, a w ostatecznym wyniku do szybkiego powiększenia dochodu narodowego. Przeciwnicy tego poglądu uważają jednak, że wysoka wartość dodana przypadająca na jednego zatrudnionego odzwierciedla wysokie nakłady w tych właśnie gałęziach, jest rekompensatą za wysokie koszty kapitału bądź wykształcenia pracowników. Wysuwane są też opinie, że przesuwanie kapitału z dziedzin o niskiej do dziedzin o wysokiej wartości dodanej może prowadzić do obniżania się zatrudnienia, a nawet także produkcji.

• Gałęzie stanowiące podporę rozwoju innych gałęzi przemysłu, tzn. tych, które dostarczają środków produkcji pozostałej części gospodarki. Popieranie gałęzi wytwarzających produkty pośrednie prowadzi do obniżenia ich cen, a to z kolei przyczynia się do rozwoju innych gałęzi. Niektórzy dowodzą, że subsydiowanie przemysłu stalowego w Japonii przyczyniło się do rozwoju przemysłu stoczniowego czy też samochodowego. Przeciwnicy tej opcji twierdzą, że jedynie w razie niedoskonałości rynku są podstawy do promocji produkcji gałęzi podstawowych.

• Gałęzie posiadające potencjalne rezerwy przyszłego rozwoju - mające rozwijać się bardzo dynamicznie w przyszłości. Przeciwnicy tego stanowiska twierdzą, że w warunkach prawidłowego funkcjonowania rynków ingerencja rządu jest zbyteczna, ponieważ jeśli wiadeomo, w której gałęzi nastąpi szybki rozwój, to zarówno kapitał, jak i praca przepływa tam bez specjalnej zachęty rządu.

• Gałęzie wymagające osłony w celu przeciwdziałania zagranicznym subsydiom.

• Gałęzie przemysłu o wysokiej technologii. Uważa się często, że dziedzinami wymagającymi pomocy są przede wszystkim:

• gałęzie ważne dla bezpieczeństwa kraju,

• gałęzie, które w innych krajach otrzymują również pomoc państwa. Każda zmiana struktury przemysłu jest procesem długotrwałym i wymaga dużego wysiłku gospodarki jako całości. Z tego powodu jest niezmiernie ważne, aby struktura przemysłu zanadto nie odbiegała od struktury przemysłu czołówki krajów wysoko rozwiniętych, ponieważ powstałe opóźnienia nadrabia się z dużym wysiłkiem.

3.2. Instrumenty polityki przemysłowej

Do najbardziej typowych instrumentów polityki przemysłowej zaliczamy:

• ulgi podatkowe

• subwencje

• kredyty

• pożyczki

• gwarancje

• przyśpieszoną amortyzację

• cła

• kontyngenty

• standaryzacje

W literaturze można znaleźć oceny środków polityki przemysłowej stosowanej w poszczególnych krajach. Wybór instrumentów polityki przemysłowej musi być dostosowany do właściwości trzech podstawowych typów oddziaływania: stosowania bodźców, regulacji i oddziaływania bezpośredniego.

• Oddziaływanie bodźcowe

Bodźcami stosowanymi najczęściej są subsydia, bezpośrednio bądź pośrednio oddziałujące na ceny. Subsydia mogą przyjmować wiele różnych form, takich jak: ulgi podatkowe, ulgi celne dostęp do tanich kredytów, zakupy od władz po cenach niższych niż rynkowe i zakupy władz po cenach wyższych niż rynkowe, transfer bezpośredni. Subsydia mogą być kierowane do sprzedającego i do kupującego, mogą występować na rynku dóbr i usług oraz na rynku czynników produkcji. Subsydiowanie może mieć charakter powszechny i selektywny. Można np. obniżać podatki drobnym przedsiębiorstwom, nie przekraczającym określonego pułapu obrotów; producentom określonych towarów czy usług można przyznawać subsydia w postaci tanich kredytów, a później nawet je umarzać.

W ostatnich latach największe tempo wzrostu wykazała promocja innowacji technicznych, a następnie pomoc w polityce regionalnej oraz wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw. Świadczy to wyraźnie o przystosowawczym charakterze polityki subsydiowania. Rządy pomagają przedsiębiorstwom w inwestowaniu w nowy sprzęt i maszyny, w prace badawczo- rozwojowe i w szkoleniu załóg.

• Oddziaływanie

W powszechnym rozumieniu regulacja państwa polega na nakładaniu na podmioty gospodarcze określonych ograniczeń, ustalaniu reguł zachowania i kontroli ich przestrzegania; w przemyśle powinna:

• pomagać w zmniejszeniu bezpośrednich kosztów produkcji,

• obniżać bariery rozwoju przedsiębiorczości

• zmniejszać zniekształcenia systemu cen, które powodują nieefektywną alokację zasobów, a wynikają np. z nadużywania przez niektórych producentów dominującej pozycji rynkowej,

• sprzyjać zmianom w technologii.

• Instrumenty polityki bezpośredniego oddziaływania

Kolejna grupa środków oddziaływania na rozwój przemysłu wiąże się z przyjmowaniem przez władze państwowe roli klienta i roli właściciela. Zakupy rządowe często oprócz celów ekonomicznych służą osiąganiu celów społecznych oraz politycznych. Rządy są liczącym się klientem dla wielu gałęzi, szczególnie dla budownictwa, przemysłu farmaceutycznego i obronnego.

3.3. Próby formowania polityki przemysłowej w Polsce

w latach 1990 - 1993

Gospodarka polska - charakteryzująca się wykształceniem pewnych rynków i mechanizmów rynkowch, mająca ograniczone zdolności kompetetywne oraz wysokie bezrobocie - wymaga precyzyjnej ochrony i promocji niektórych dziedzin rozwoju przemysłu.

W pierwszym okresie trasformacji systemowej w Polsce oczekiwano, że umacnianie rynkowych mechanizmów spowoduje stopniowy wzrost konkurencyjności gospodarki przez lepsze wykorzystanie nakładów i zmiany strukturalne. Liczono się również z trudnościami okresu przejściowego: spadkiem produkcji w nieefektywnych przedsiębiorstwach, a nawet w całych branżach przemysłu, bezrobociem spowodowanym uwalnianiem się od nadmiernego zatrudnienia. Po 4 latach okresu transformacji okazało się, że koszty dostosowań strukturalnych zostały nie doszacowane.

W roku 1992 tylko dwie gałęzie przemysłu utrzymały poziom produkcji z 1989 r. (przemysł paszowy i utylizacyjny oraz przemysł poligraficzny). Od roku 1989 do 1992 największe załamanie nastąpiło w przemyśle włókienniczym (-50,5%), skórzanym (-41%), w hutnictwie żelaza i stali (-39%), w przemyśle środków transportu (-37%), w przemyśle węglowym (-37%) i metalowym (-29,5%).

Najsilniejszy spadek zatrudnienia (w latach 1989 - 1992) nastąpił w przemyśle skórzanym (-50,1%), włókienniczym (-42%), elektrotechnicznym i elektrycznym (-38%), precyzyjnym (-34%), maszynowym (-32%), węglowym (-24,3%). Wzrost zatrudnienia wystąpił tylko w przemyśle spożywczym (+12,7%), w hutnictwie metali nieżelaznych (+2,5%), w przemyśle energetycznym (+3%).

Nakłady inwestycyjne po trzech latach zmalały o ok. 20%. W niektórych gałęziach nastąpiło bardzo głębokie zmniejszenie inwestycji: w przemyśle precyzyjnym o 76%, skórzanym o 75%, włókienniczym o 71%, maszynowym o 68%, środków transportu o 61%; oczywiście są też gałęzie, które charakteryzowały się w tym czasie przyrostami.

Wskazując na uwarunkowania procesów adaptacyjnych w przemyśle, nie można pomijać skutków załamania popytu na niektórych rynkach zewnętrznych - chodzi tu głównie o rynki byłego ZSRR. Zapaść przemysłu wywołały także inne czynniki. Większość przedsiębiorstw przemysłowych okazała się niezdolna do szybkiej adaptacji do nowych uwarunkowań systemowych. Przestarzały majątek wytwórczy, o strukturze i charakterystyce technologicznej budowanej na nierynkowych przesłankach, utrudniał szybkie dostosowanie się do zmian w strukturze popytu finalnego oraz do nowej i zmiennej struktury cen. Dał się odczuć brak efektywnych struktur właścicielskich i zarządczych.

Procesy dostosowawcze przebiegały niejednolicie. Sytuacja przedsiębiorstw w coraz większym stopniu polaryzowała się, następowało zróżnicowanie ich sytuacji ekonomicznej. W pierwszych latach transformacji (1990 - 1992) rząd nie przyjął jednak żadnego programu polityki przemysłowej. Potrzeba tworzenia takiego programu budziła wiele kontrowersji.

We wrześniu 1993 roku podjęto próbę sformułowania programu długofalowej polityki przemysłowej, jako podstawy działań rządu. Objął on założenia na okres 10 lat oraz najważniejsze przedsięwzięcia i sposoby ich realizacji w latach 1993 - 1995.

Projekt programu odnosi się do wielu istotnych problemów restrukturyzacji własnościowej, organizacji przemysłu, rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, ochrony środowiska,oszczędności paliw i energii, rynków pracy, bezrobocia, popierania postępu technicznego. Ten przekrój problemowy ma także swe odniesienie sektorowe. Ujęcie sektorowe obejmuje przemysł obronny, sektor paliwowo - energetyczny, sektory o wysokiej kapitałochłonności, wymagające niezbędnej modernizacji, oraz sektory i wyroby mające szansę szybkiego rozwoju po zaadoptowaniu ich do najnowocześniejszych rozwiązań technicznych i technologicznych. W programie na lata 1993 -1995 skoncentrowano się na restrukturyzacji wybranych gałęzi i branż przemysłu: górnictwa węgla kamiennego, elektroenergetyki, hutnictwa żelaza i stali oraz przemysłu obronnego; a także regionów problemowych: Wałbrzyskiego, Łódzkiego, Katowickiego; również na rozwoju infrastruktury technicznej: telekomunikacji, kolejnictwa, autostrad, gazownictwa.

4. Struktura przestrzenna gospodarki.

Ludność, zasoby naturalne i majątkowe oraz jednostki gospodarcze są w określony sposób rozmieszczone na terytorium kraju, tworząc strukturę przestrzenną jego gospodarowania. Pomiędzy jednostkami gospodarczymi funkcjonują w poszczególnych częściach kraju występują różnego typu powiązania. Upoważniają one do traktowania jego obszarów jako pewnych podsystemów gospodarki narodowej, które nazywamy regionami.

W związku z występowaniem różnic w warunkach geograficzno - przyrodniczych, a także na skutek działania wielu niejednorodnych czynników natury historycznej i społeczno - ekonomicznej regiony każdego kraju charakteryzują się odmiennościami sytuacji gospodarczej, ekologicznej, poziomu zagospodarowania i rozwoju. W związku z tym strukturę przestrzenną kraju cechuje na ogół występowanie regionów lepiej i gorzej zagospodarowanych, słabiej i silniej rozwiniętych, bardziej i mniej dynamicznych. Zróżnicowania te nie są obojętne dla mieszkańców regionów oraz loklnych i regionalnych organów władzy. Zazwyczaj zajmują one wobec występujących zróżnicowań regionów i struktury przestrzennej kraju postawę aktywną, podejmują różne działania służące wspieraniu miejscowych inicjatyw i starają się ukierunkować rozwój ekonomiczny w układzie terytorialnym. Poczynania te należą do strefy polityki regionalnej. Przez to pojęcie będziemy rozumieć całokształt czynności państwa w zakresie świadomego oddziaływania na rozwój społeczno - ekonomiczny regionów kraju.

Polityka regionalna zmierza do racjonalnego, w skali kraju, kształtowania procesu przemian struktury przestrzennego rozmieszczenia gospodarki i ludności.

Podział terytorialny jest punktem wyjścia wszelkich ustaleń dotyczących ocen istniejącej struktury przestrzennej i kierunków jej pożądanych modyfikacji. Podziały terytorialne kraju przeprowadzone na potrzeby diagnostyki i polityki ekonomicznej nawiązują głównie do dorobku geografii ekonomicznej, posługującej się pojęciami regionu i regionalizacji.

W badaniach geograficzno - ekonomicznych stosuje się najczęściej podział na tzw. regiony węzłowe, mające strukturę złożoną i zróżnicowaną oraz regiony strefowe, które cechuje struktura jednorodna.

Region węzłowy jest mniejszą od kraju jednostką terytorialną, w obrębie której można wyróżnić: część centralną, odgrywającą aktywną rolę i koncentrującą działalność społeczno - gospodarczą, oraz obszary peryferyjne, których zasoby są wykorzystywane do zasilania działalności prowadzonej w części centralnej. Obszary peryferyjne pełnią najczęściej funkcję stref żywicielskich i zaopatrzeniowych, zasilają też obszar centralny w siłę roboczą oraz w surowce. Na obszarach centralnych regionów węzłowych skupiają się ośrodki dyspozycji politycznej, administracyjnej, gospodarczej i społeczno - kulturalnej, urządzenia punktowe infrastruktury społecznej, najważniejsze ogniwa gospodarki. Łącznie tworzą one zespoły sił polaryzujących strukturę przestrzenną gospodarki. Zazwyczaj obszarami centralnymi są zazwyczj wielkie aglomeracje przemysłowo miejskie.

Podział kraju na regiony węzłowe opiera się zwykle na ustaleniu na jego terytorium obszarów skupiających działalność społeczno - gospodarczą, a następnie na rozgraniczeniu ciążących ku nim obszarów peryferyjnych. Taka regionalizacja ma zwykle charakter wielostopniowy, wyróżnia się więc najpierw:

• -wielkie jednostki terytorialne - makroregiony, których obszarami centralnymi są największe aglomeracje miejskie,

• regiony, mające własne centra drugiego rzędu,

• mikroregiony, z ośrodkami ofunkcjach lokalnych

Podział na regiony strefowe polega na wyodrębnianiu obszarów o strukturze wewnętrznie względnie jednolitej, odróżniających się od obszarów sąsiednich dominantami prowadzonej na nich działalności. Podział ten jest przydatny zwłaszcza w ujmowaniu zagadnień dotyczących działalności gospodarczej absorbującej w większej skali przestrzeń, np. rolnictwa, leśnictwa, turystyki.

Przy ustalaniu podziału kraju na jednostki administracyjne powinien być wykorzystywany podział na regiony węzłowe. Podział administracyjny terytorium państwa jet zwykle kilkustopniowy. W Polsce do 1975 roku obowiązywał podział kraju na województwa, powiaty i gminy, przy czym kilka największych miast traktowano jako jednostki na prawach województw, a miasta większe, liczące mniej więcej po 100 tys. mieszkańców, jako jednostki na prawach powiatów. W 1975 roku wprowadzono podział dwustopniowy: na województwa, których liczbę powiększono do 49 (od 2000 r. liczba ta wynosi 16) i gminy. W 1991 roku reaktywowano w Polsce zniesiony w 1950 r. samorząd terytorialny. Działa on obecnie na szczeblu gmin i miast; najmniejsze jednostki terytorialnej struktury kraju są w związku z tym obszarami działania organów samorządu terytorialnego.

Jednostki terytorialne administracyjnego podziału państwa określa się nieraz mianem regionów (mikroregionów) ekonomiczno - administracyjnych, Jednostki terytorialne podziału administracyjnego państwa są w statystyce podstawą grupowania wszelkich danych o zjawiskach społeczno - gospodarczych; są także obszarami działania regionalnych i lokalnych organów władzy i administracji. Posługiwanie się podziałem administracyjnym umożliwia łatwe dostosowanie do układu terytorialnego ustaleń polityki ekonomicznej państwa, przekazywanie różnych zadań do wykonania właściwym terytorialnie władzom administracji, a także włączanie do programowania i realizacji polityki gospodarczej organów regionalnych i lokalnych władz samorządowych.

Analiza układu regionalnego ujawnia występujące na jego poszczegółnych obszarach różnorodne problemy społeczno - ekonomiczne. W związku z ty wyróżnia się:

• regiony rozwinięte

• regiony słabo rozwinięte (opóźnione w rozwoju)

• regiony depresji

• regiony rozwijające się harmonijnie

• regiony problemowe, które charakteryzują się występowaniem różnego rodzaju dysproporcji strukturalnych

• regiony zagrożenia ekologicznego itd.

Na tle zróżnicowanych warunków regionalnych należy oceniać rozmieszczanie elementów gospodarki kraju, zamierzenia dotyczące lokalizacji inwestycji, wszelkie koncepcje dotyczące programów rozbudowy infrastruktury ekonomicznej i społecznej systemu osadniczego, rozwiązywania problemów ochrony środowiska.

5. Problemy regionalne Polski

Zróżnicowania w zagospodarowaniu i poziomie rozwoju regionów w Polsce są duże. Złożyły się na to czynniki natury historycznej i przyrodniczej (rozmieszczenie zasobów naturalnych). Na aktualnej mapie gospodarczej Polski zauważalne są ślady rozbiorów (chodzi tu o różnice poziomu zagospodarowania, głównie w dziedzinie infrastruktury, regionów zachodnich oraz centralnych i wschodnich), efekty poczynań integracyjno - aktywizacyjnych międzywojennego dwudziestolecia (Gdynia, obszary byłego COP-u) oraz inwestycje okresu 1950 - 1980, zwłaszcza z tworzeniem i rozbudową okręgów przemysłowych.

Inwestycje te miały szereg następstw negatywnych, które doprowadziły do „kryzysu polskiej przestrzeni” i do powstania problemów w wielu regionach. Zagospodarowanie terytorium Polski cechują:

• Krytyczny stan środowiska przyrodniczego

• Zły stan i nieracjonalna struktura zagospodarowania

• Deformacje w zainwestowaniu miast, terenów wiejskich i rekreacyjnych

Występują znaczne różnice w warunkach życia mieszkańców różnych regionów, a w ich obrębie - ostre dysproporcje między przemysłem a niedostatecznie rozwiniętą infrastrukturą oraz konflikty między przemysłem a rolnictwem. Na terytorium Polski wyróżnia się 27 obszarów ekologicznego zagrożenia; zajmują one ok. 35 tys. km², tj. ponad 11% powierzchni kraju, ale zamiszkuje je ok. 13 mln osób, czyli ponad 1/3 ludności Polski.

Strukturę przestrzenną gospodarki Polski charakteryzuje koncentracja ludności i aktywności ekonomicznej na terytorium kraju w ramach trójkąta, którego podstawę stanowi południowa granica państwa, a wierzchołek - aglomeracja trójmiasta (Gdańsk-Sopot-Gdynia). Większą rolę odgrywają również usytuowane wyspowo regiony: aglomeracja szczecińska, ośrodki Białegostoku i Lublina. Pas regionów południowych- zwłaszcza na zachód od Krakowa - wykazuje splot różnego rodzaju kolizji przestrzennych, nadmiernego zainwestowania przemysłowego oraz naruszeń równowagi ekologicznej.

Obecne transformacje systemowe w Polsce przebiegają w formach silnie zróżnicowanych - łatwiej w regionach o strukturach rozwiniętych harmonijnie (np. Wielkopolska), gorzej w regionach słabiej zagospodarowanych i zdominowanych przez stare gałęzie przemysłu, dotknięte recesją.

Typologia regionów w Polsce ma charakter złożony.

	Nazwa grupy	Województwa	Uwagi
1.	Regiony depresji	1. warmińsko - mazurskie	Pewne szanse rozwoju współpracy transgranicznej
				1.pomorskie 2. zachodniopomorske 3. kujawsko - pomorskie	Likwidacja zagłębia węglowego
2.	Regiony zagrożone depresją	1.dolnośląskie 2. śląskie	Dominacja górnictwa
3.	Regiony słabo rozwinięte i zagospodarowane	1. podlaskie 2. lubelskie 3. podkarpackie	Przygraniczne województwa „ściany wschodniej” - pewne szanse współpracy transgranicznej
				1. mazowieckie 2. świętokrzyskie 3. łódzkie
4.	Regiony problemowe zachodniego pogranicza	1. zachodniopomorskie 2. lubelskie	Duże możliwości rozwoju współpracy transgranicznej
5.	Pozostałe regiony problemowe	1. kujawsko - pomorskie	Stosunkowo duże bezrobocie
				1. wielkopolskie 2. śląskie 3. lubelskie
6.	Regiony o strukturach wykształconych wszechstronnie	1. mazowieckie 2. pomorskie 3.dolnośląskie 4. małopolskie	Silny wpływ aglomeracji miejskich

Tabela 1. Typologia regionów w Polsce

Na podstawie powyższej tabeli stwierdzamy:

1. Wyraźna koncentracja przestrzenna zjawisk depresji i bezrobocia w kraju.

2. W regionach, w których duże znaczenie ma górnictwo, występuje zagrożenie depresją i naruszenia równowagi ekologicznej.

3. W części wschodniej i środkowej występują regiony opóźnione w rozwoju i słabo zagospodarowane. Przyczyną tego opóźnienia jest niedostatek wyposażenia infrastrukturalnego.

4. Województwa: mazowieckim, pomorskim i części zachodniopomorskiego oraz dolnośląskim i opolskim należą do regionów wszechstronnie wykształconych.

5. Województwa położone wzdłuż zachodniej granicy Polski mają nowe szanse i zagrożenia wynikające z sąsiedztwa z obszarem Unii Europejskiej.

6. Polityka strukturalna Unii Europejskiej

Celem polityki strukturalnej jest zmniejszanie nierówności zarówno gospodarczych jak i społecznych pomiędzy biednymi, a bogatymi regionami w Unii Europejskiej. 18 kwietnia 1951 na mocy Traktatu Paryskiego powołano Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS), oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM) ustanowione na mocy Traktatów Rzymskich z dnia 25 marca 1957 roku. Pozwoliło to na zdefiniowanie ważniejszych założeń polityki Unii i metod ich realizacji. Zbyt duże dysproporcje gospodarcze pomiędzy krajami i regionami stanowiły poważne zagrożenie dla europejskiej jedności i spójności wspólnych polityk państw członkowskich. W celu przeciwdziałania istniejącym już dysproporcjom i zapobieżeniu ich pogłębiania, sformułowane zostały zasady polityki strukturalnej Unii.

6.1. Zasady polityki strukturalnej UE

Subsydiarność

Wszystkie działania powinny być podejmowane na możliwie najniższym szczeblu, który jest w stanie je realizować bez uszczerbku na skuteczności i jakości wykonania zadania.

Programowanie

Podstawą otrzymania wsparcia jest:

• planowanie (programy i plany rozwojowe) w pewnym przyjętym przez Wspólnotę horyzoncie

Polityka regionalna Unii prowadzona jest w oparciu o:

• plany rozwoju regionalnego sporządzane przez rządy poszczególnych krajów i omawiane z Komisją osobno dla regionów każdego celu.

Zasada programowania wzmacnia rolę władz regionalnych i lokalnych w polityce regionalnej Unii.

Partnerstwo

Zasada ta zakłada współpracę Komisji z władzami krajowymi, lokalnymi i regionalnymi oraz innymi kompetentnymi ciałami. Opiera się również na stosowanych w praktyce zasadach, jak:

• spójność - wewnętrzna spójność projektów oraz ich spójność z innymi działaniami na szczeblu regionu, kraju i UE

• elastyczność - reakcja na specyficzne potrzeby regionalne

• koordynacja instytucjonalna - formalne procedury uzgodnień i wcielania regionalnych strategii rozwoju

• koordynacja pionowa i pozioma - wewnątrz regionu oraz na linii Komisja - Kraj - Region

• ocena i monitoring

• PPP - partnerstwo prywatno-publiczne

6.2. Cele priorytetowe

Dla realizacji swych działań interwencje funduszy skoncentrowano wokół ograniczonej liczby celów priorytetowych. W okresie 1994 - 1999 podstawowymi celami były:

Cel 1: rozwój i dostosowanie strukturalne regionów opóźnionych w rozwoju,

Cel 2: konwersja całych regionów, lub ich części dotkniętych poważnym załamaniem przemysłu,

Cel 3: walka z długotrwałym bezrobociem, dokształcanie zawodowe młodzieży i integracja osób skazanych na wykluczenie z rynku pracy. Promocja równości szans dla mężczyzn i dla kobiet na rynku pracy,

Cel 4: adaptacja pracowników do zmian przemysłowych i ewolucji systemów produkcji,

Cel 5: rozwój obszarów wiejskich, w tym:

Cel 5a: adaptacja struktur rolniczych w ramach reformy Wspólnej Polityki Rolnej (Politique Agricole Comune - PAC), modernizacja i restrukturyzacja rybołówstwa,

Cel 5b: rozwój i dostosowanie strukturalne obszarów wiejskich,

Cel 6: rozwój i dostosowanie strukturalne regionów mających gęstość zaludnienia ekstremalnie niską.

Cele 1, 2 i 5b miały charakter specyficznie regionalny.

Cele 3, 4 i 5a pokrywały całość terytorium Wspólnoty.

6.3. Fundusz spójności

W 1993 roku, na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (z Maastricht) utworzono fundusz zwany Funduszem Kohezji (Spójności). Został on ustanowiony dla krajów członkowskich Unii, w których PKB ( Produkt Krajowy Brutto ) na jednego mieszkańca jest niższy niż 90% przeciętnego PKB dla wszystkich krajów Unii . Fundusz ten jest wykorzystywany przez Grecję, Portugalię, Irlandię i Hiszpanię, a biorąc pod uwagę wysokość PKB w Polsce, należy oczekiwać, że po przystąpieniu do Unii Europejskiej Polska również będzie z niego korzystała. Środki z Funduszu Kohezji przeznaczane są na inwestycje w infrastrukturę techniczną oraz ochronę środowiska naturalnego.

6.4. AGENDA 2000

Zmiany w polityce regionalnej, a w szczególności w funkcjonowaniu funduszy strukturalnych zostały zaproponowane w 1997 roku przez Komisję Europejską w dokumencie pod nazwą "Agenda 2000", który przyjęto w marcu 1999 roku, podczas szczytu w Berlinie. W dokumencie tym znalazły się założenia polityki strukturalnej Unii Europejskiej na kolejne lata (2000-2006). Liczba celów, z dotychczasowych sześciu, została ograniczona do trzech (dwa regionalne i jeden poziomy).

Cel 1 - (dawny cel 1 i 6), obejmuje działania na obszarach niedorozwiniętych społecznie i gospodarczo. Pomoc w ramach tego celu jest udzielana regionom, które osiągają PKB na jednego mieszkańca poniżej 75% średniej dla Unii Europejskiej. W ramach tego celu realizowane są również działania w regionach o niskim wskaźniku gęstości zaludnienia. W ramach tego celu wykorzystywane jest niemal 70% wszystkich środków z Funduszy Strukturalnych. Regiony objęte celem nr 1 nie mogą być objęte żadnym innym celem.

Cel 2 - (dawny 2 i 5b), jest adresowany do wszystkich obszarów dotkniętych zmianami w sferze przemysłu, usług i rybołówstwa, a także obszarów wiejskich i wysoko zurbanizowanych dotkniętych spadkiem poziomu życia społecznego i rozwoju gospodarczego. W ramach tego celu są również wspierane gęsto zaludnione obszary wiejskiej, charakteryzujące się wysokim poziomem ubóstwa, wysoka przestępczością lub niskim poziomem oświaty. Na realizację tego celu przeznaczone jest ok. 11% środków z Funduszy Strukturalnych.

Cel 3 - (dawny 3 i 4), koncentruje się na zwalczaniu problemu bezrobocia w obszarach nie objętych zreformowanym celem 1 i 2. Zakłada działania w postaci wspierania edukacji, organizacji szkoleń, kursów przekwalifikowania zawodowego, odpowiedniej polityki zatrudnienia. Na realizację tego celu przeznaczonych jest 12% środków z Funduszy Strukturalnych.

W latach 1988-1993 na finansowanie polityki strukturalnej UE przeznaczono łącznie 56 mld ECU , a w latach 1994-1999 - 141,5 mld ECU (tzw. Pakiet Delorsa II). W budżecie Unii, na lata 2000-2006 (tzw. Agenda 2000) zaplanowano około 213 mld Euro, z czego 195 mld przeznaczono na fundusze strukturalne.

2. PRYWATYZACJA

1. Pojęcie prywatyzacji.

„Prywatyzacja” nie jest pojęciem jednoznacznym. Używane jest w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerokim (strukturalnym) pojęciem tym określa się różnorodne działania mające na celu zmianę struktury własności w danym kraju na korzyść własności prawnej przy jednoczesnej redukcji zaangażowania państwa w gospodarce, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia roli rynku i konkurencji. W warunkach kraju takiego jak Polska, przechodzącego głęboką i gwałtowną transformację własnościową, prywatyzacja w szerszym znaczeniu sprowadza się do następujących procesów:

• Komercjalizacja, to jest przekształcenie przedsiębiorstwa:

1. w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa w celu:

• prywatyzacji pośredniej (kapitałowej) poprzez sprzedaż akcji lub udziałów,

• wniesienie akcji lub udziałów do narodowych funduszy inwestycyjnych (NFI)

• innym,

2. w spółkę z udziałem wierzycieli powstałym w wyniku konwersji wierzytelności

• Likwidacja przedsiębiorstwa ze względów ekonomicznych.

Odrębnym procesom - w myśl ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa - podlega majątek byłych państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej włączony do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (ZWRSP), którym dysponuje Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w celu restrukturyzacji i prywatyzacji.

• Prywatyzacja oddolna (założycielska), czyli powstanie nowych , prywatnych podmiotów gospodarczych;

• Prywatyzacja (odpłatna bądź nieodpłatna) niegospodarczego mienia publicznego(państwowego i komunalnego), w tym prywatyzacja ziemi, przekazywane w prywatne ręce budynków, budowli itp.;

• Prywatyzacja bezpośrednia, a więc sprzedawanie (bądź rozdawanie) przez właściciela państwowego małych i średnich przedsiębiorstw konkretnym nabywcom, z reguły osobom fizycznym;

Proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zapoczątkowany został 1 VIII 1990 r. na mocy ustawy z dnia 13 VII 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298) z poniższymi zmianami, która zdefiniowała podstawowe kierunki i zasady przekształceń własnościowych w Polsce. Wymieniona ustawa obowiązywała do 7 IV 1997 r. Obecnie prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych prowadzona jest na podstawie ustawy z dnia 30 VIII 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 118, poz. 561) z późniejszymi zmianami, obowiązującej od 8 IV 1997r. oraz następujących aktów prawnych:

• ustawy z dnia 25 IX 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz. U. 1991 Nr 18, poz. 80) z późniejszymi zmianami,

• ustawy z dnia 19 X 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 464) z późniejszymi zmianami,

• ustawy z dnia 30 IV 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz. U. Nr 44, poz. 202) z późniejszymi zmianami.

2. Metody, techniki i ścieżki prywatyzacji.

Można powiedzieć ogólnie że państwo, które chce zmienić strukturę własności swojej gospodarki (prywatyzacja strukturalna), może podejmować dwojakiego rodzaju działania:

1. Decentralizację, która polega na sprzedaży własności publicznej jednostkom prywatnym (odpłatnie lub nieodpłatnie). Zasadniczą część decentralizacji stanowi prywatyzacja właściwa, której przedmiotem są przedsiębiorstwa państwowe.

2. Deregulację (lub liberalizację), która jest rozumiana jako zbiór działań podejmowanych w celu usunięcia ograniczeń i barier dotyczących wejścia na rynek i wyjścia z niego, co ma prowadzić do pobudzenia prywatyzacji założycielskiej oraz do rozwoju konkurencji.

Jest jeszcze trzecia możliwość, rzadko stosowana w praktyce, która polega na udzieleniu jednostkom prywatnym szczególnej pomocy, np. w postaci prawa wytwarzania i dystrybucji określonych dóbr na zasadzie dzierżawy majątku państwowego z jednoczesnym dofinansowaniem przez państwo tej działalności.

Prywatyzacja w wąskim znaczeniu wyróżnia następujące metody prywatyzacji:

1. Rezygnacja z własności, czyli przekazanie osobom prywatnym praw własności przynależnych państwu. Przekazanie to może odbywać się albo odpłatnie (jako sprzedaż - wtedy mamy do czynienia z prywatyzacją ekwiwalentną), albo nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie (jako rozdawnictwo - wtedy mamy do czynienia z prywatyzacją nieekwiwalentną). Przekazanie może dotyczyć zarówno funkcjonującego przedsiębiorstwa, jak i majątku przedsiębiorstwa.

2. Powierzenie - chodzi tu o przekazanie do sektora prywatnego określonego zakresu produkcji lub usług, wykonywanych wczesniej przez przedsiębiorstwo państwowe. Z reguły sprowadza się to albo do oddania przedsiębiorstwa (lub mienia przedsiębiorstwa) do odpłatnego użytkowania, albo do udzielania koncesji na określoną działalność, przy zachowaniu przez państwo prawa kontroli.

3. Zastąpienie, czyli wycofanie się przez państwa z pewnych obszarów działalności, niekorzystnie , świadome „zastąpienie miejsca” dla rozwoju sektora prywatnego.

W obszarze prywatyzacji właściwej (prywatyzacji w wąskim znaczeniu) najważniejsze z nich to :

• Sprzedaż akcji poprzez publiczną ofertę;

• Sprzedaż akcji inwestorowi prywatnemu;

• Sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego bądź jego mienia;

• Wykup przedsiębiorstwa przez menedżerów i/lub pracowników;

• Dzierżawa i/lub kontrakty menedżerskie z opcją wykupu.

Wszystkie wymienione techniki prywatyzacji mogą znaleźć i znajdują zastosowanie w praktyce krajów rozwiniętych gospodarczo, a także w krajach przechodzących okres transformacji własnościowej, takich jak Polska.

Każda technika prywatyzacji może być realizowana poprzez konkretną ścieżkę, tj. procedurę opartą na określonych, obowiązujących przepisach prawnych. Wybór określonej techniki i sposobu jej uszczegółowienia w postaci ścieżki prywatyzacyjnej, zależy od celu, jaki się stawia przed prywatyzacją, stanowi podstawową decyzję właścicielską w procesie zmiany własności.

3. Motywy, cele i formuły działań prywatyzacyjnych.

W literaturze wyróżnia się cztery podstawowe motywy działań prywatyzacyjnych: pragmatyczny, ideologiczny, ekonomiczny i populistyczny. Ich zestawienie zawiera tabela 2.

Motyw	Cel	Uzasadnienie
Pragmatyczny	Skuteczne rządzenie	Rozsądna prywatyzacja prowadzi do większej efektywności świadczeń społecznych.
Ideologiczny	Zmniejszenie wpływu rządu	Rząd jest zbyt wielki i silny, nadmiernie ingerujący w życie poszczególnych ludzi, dlatego stanowi zagrożenie demokracji. Decyzje rządu są uwarunkowane politycznie, zatem z natury są mniej godne zaufania niż rozstrzygnięcia wolnego rynku.
Ekonomiczny	Więcej biznesu	Wydatki rządu obciążają znaczną część gospodarki, większość z nich może i powinna zostać skierowana do firm prywatnych. Przedsiębiorstwa i majątki stanowiący własność państwa mogłyby być lepiej wykorzystane przez sektor prywatny.
Populistyczny	Lepsze społeczeństwo	Ludzie powinni mieć większy zakres wyboru świadczeń społecznych. Powinni kształtować poczucie wspólnoty, opierające się bardziej na więzach sąsiedzkich, rodzinnych, religijnych, a nie narzucane przez struktury biurokracyjne.

Tabela 2. Motywy działań prywatyzacji

Praktycznie rzecz biorąc, prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych zawsze można przypisać dwa cele : makroekonomiczny - w myśl którego prywatyzacja zmienia strukturę własności w gospodarce w kierunku ogólnie przyjętym za pożądany, oraz mikroekonomicznym, polegający na zwiększeniu efektywności i konkurencyjności prywatyzowanych przedsiębiorstw, przyciąganiu do przedsiębiorstw nowych inwestycji, wprowadzaniu nowych metod zarządzania, nowej technologii, nowych produktów.

Gdy prywatyzację rozpatrujemy w szerokim znaczeniu, lista celów może się powiększyć o następujące:

1. Zmniejszenie roli państwa w gospodarce i zmniejszenie wydatków rządowych

2. Zwiększenie dochodów rządowych (ze sprzedaży przedsiębiorstw i uzyskiwanych następnie podatków)

3. Stworzenie efektywnego i elastycznego sektora prywatnego, a w konsekwencji wzrost efektywności wszystkich przedsiębiorstw

4. Podniesienie jakości dóbr i usług oraz zwiększenie wrażliwości gospodarki na decyzje konsumentów.

4. Cechy polskiego modelu prywatyzacji i jego struktura.

Faktycznie możemy mówić o różnych modelach prywatyzacji występujących w poszczególnych krajach. Również prywatyzacja gospodarki polskiej charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami, które pozwalają na wyróżnienie polskiego modelu prywatyzacji. Należy jednak dodać, iż cechy polskiego modelu prywatyzacji nie są cechami dotyczącymi tylko naszego kraju. Występują one także w modelach prywatyzacji w innych krajach, jednakże w warunkach gospodarki polskiej tworzą całościowy, specyficzny model prywatyzacji.

Jako główne cechy polskiego modelu prywatyzacji można wskazać następujące:

• Wielkość metod, form oraz ścieżek i programów prywatyzacyjnych,

• Decydujący wpływ załóg przedsiębiorstw na przebieg procesów prywatyzacji,

• Uznawanie prywatyzacji za proces prowadzący do realnych zmian ekonomicznych w przedsiębiorstwie poprzez restrukturyzację finansową, organizacyjną, techniczną,

• Dążenia do zapewnienia udziału inwestora strategicznego w projektach prywatyzacyjnych,

• Powiązanie procesów prywatyzacji z realizacją ważnych celów ekonomicznych i społecznych,

• Traktowanie wpływów budżetowych jako jednego z istotnych celów prywatyzacji,

• Powiązanie procesu prywatyzacji z rozwojem rynków kapitałowych.

Wyróżnienie zasadniczych cech polskiego modelu prywatyzacji powoduje, iż można sformułować wnioski dotyczące wpływu tych cech na przebieg, zakres, strukturę i efekty dokonywanych przekształceń własnościowych. Niewątpliwie wielkość ścieżek i metod prywatyzacji wpływa pozytywnie na przebieg całego procesu (możliwość wyboru tych, które najlepiej odpowiadają uwarunkowaniom występującym w poszczególnych przedsiębiorstwach) i nadaje mu w ten sposób silnie zindywidualizowany charakter. Jednakże wielkość metod i form prywatyzacji powoduje, że sam proces jest złożony, czy nawet skomplikowany, zwłaszcza w odbiorze pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw.

Wyróżnione cechy modelu prywatyzacji realizowanego w Polsce mają w większości korzystny wpływ na przebieg prywatyzacji. Jako negatywną cechę polskiej prywatyzacji należy wskazać jej relatywnie niskie tempo.

5. Ocena przebiegu i efektów prywatyzacji

Rozpoczęte w 1990 r. proces przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych objął do końca 2002 r. 6982 podmioty, co stanowi 80% ogólnej liczby przedsiębiorstw państwowych zarejestrowanych w rejestrze REGON w dniu 30 IV 1990 r.

Największe nasilenie procesów prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych miało miejsce w latach 1991 - 1993, kiedy to rozpoczęto prywatyzację 3800 podmiotów, co stanowiło 66% ogółu przedsiębiorstw państwowych objętych przekształceniami w latach 1990 - 1997. Liczba rozpoczętych procesów prywatyzacyjnych wskazuje po 1992 r. lekką tendencję do spadku, w praktyce można właściwie mówić o pewnej stabilizacji liczby rozpoczętych przekształceń własnościowych.

Wyszczególnienie	1990-2002	1995	2000	2001	2002
OGÓŁEM Skomercjalizowane: w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa....... w spółki z udziałem wierzycieli.................... Objęte prywatyzacją bezpośrednią....................... w tym sprywatyzowane................................. Poddane likwidacji............................................... w tym zlikwidowane..................................... Włączone do zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa...............................................................	6982 1521 14 1998 1911 1795 852 1 1654	501 246 x 113 127 133 108 9	253 43 2 149 142 59 47 -	158 14 - 92 56 52 13 -	97 5 - 43 49 49 32 -

Tabela 3. Przedsiębiorstwa państwowe objęte procesem prywatyzacji w latach 1990 - 2002

• Do końca 2002 r. procesy likwidacji objęły 1795 przedsiębiorstw państwowych, a w 852 proces likwidacji został zakończony. Według posiadanych informacji, mienie przedsiębiorstw likwidowanych jest sprzedawane głównie nabywcom prywatnym. Stosunkowo dobrze przebiega proces likwidacji mienia ruchomego.Trudności występują natomiast w sprzedaży nieruchomości (budynków produkcyjnych, ośrodków wypoczynkowych, domów mieszkalnych), głównie ze względu na wysokie ceny oraz nieregularną sytuację prawną. Procesom likwidacji poddawane są głównie przedsiębiorstwa małe.

• Prywatyzacja bezpośrednia objęła 1998 przedsiębiorstw państwowych, a w 1911 proces sprywatyzowania został zakończony. Można zatem stwierdzić, że wbrew pierwotnym założeniom jest najbardziej popularna metoda prywatyzacji prowadzonej na podstawie przepisów ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Proces ten dotyczy średnich i dużych przedsiębiorstw.

• Komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych objęła do końca 2002 r. 1535 podmiotów, w tym przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa 1521, a w spółki z udziałem wierzycieli 14.

• Z punktu widzenia liczby sprywatyzowanych przedsiębiorstw prywatyzacja kapitałowa nie spełnia nadzieii twórców polskiego modelu prywatyzacji, którzy wyznaczyli jej główną rolę w procesie przekształceń własnościowych.

6. Warunki przyspieszenia prywatyzacji

Przyspieszenie prywatyzacji należy uznać za jedno z najważniejszych zadań polskiej transformacji systemowej. Biorąc pod uwagę zarówno złożony charakter procesu, jak i szczegółowe uwarunkowania prywatyzacji w Polsce, formułowanie zaleceń, które pozwoliłyby na radykalne przyspieszenie prywatyzacji, jest zadaniem niezwykle złożonym i trudnym. Mając to na względzie, można wskazać czynniki, które powinny wpłynąć na pożądany kierunek i tempo przekształceń własnościowych:

• Stworzenie korzystnego klimatu wokół prywatyzacji - prywatyzacja gospodarki polskiej jest od samego początku transformacji przedmiotem dyskusji i sporu. Poprawa społecznego klimatu wokół prywatyzacji może się dokonać w wyniku obserwacji rzeczywistych zjawisk i procesów zachodzących w prywatyzowanych przedsiębiorstwach oraz poprzez ograniczenie sporów wokół prywatyzacji, w związku z wypracowaniem i przyjęciem do realizacji programów prywatyzacyjnych cieszących się akceptacją szerokich kręgów społecznych.

• Opracowanie nowych programów prywatyzacyjnych

• Zlikwidowanie barier prawnych - w związku z uchwaleniem ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, która zakłada korzystniejsze warunki udziału załóg przedsiębiorstw w prywatyzacji, można przyjąć, iż czynnik ten zostanie wyeliminowany.

• Przyciągnięcie kapitału zagranicznego - jednym z głównych czynników ograniczających tempo prywatyzacji w Polsce jest brak dostępnych zasobów kapitałowych. Podaż krajowych zasobów kapitału oraz napływ kapitału zagranicznego są daleko niewystarczające w stosunku do potrzeb gospodarki, która obok prywatyzacji wymaga także stworzenia infrastruktury gospodarczej oraz zasadniczej modernizacji istniejącego potencjału wytwórczego.

7. Perspektywy prywatyzacji na najbliższe lata

Złożony charakter procesu prywatyzacji powoduje, że tempo przekształceń własnościowych kształtuje się pod wpływem skomplikowanego układu różnorodnych czynników. Wśród czynników, które hamują proces przekształceń własnościowych można wyróżnić trzy zasadnicze grupy:

• Czynniki ekonomiczne, wśród których podstawowym jest wielkość dostępnych zasobów kapitałowych. Ponieważ prywatyzowane przedsiębiorstwa wymagają z regóły dopływu kapitału na potrzeby restrukturyzacji, to jednym z najważniejszych problemów prywatyzacji jest znalezienie takich inwestorów, którzy będą w stanie zapewnić odpowiedni dopływ środków potrzebnych do przeprowadzenia koniecznych zmian. Niedobór wewnętrznych (krajowych) źródeł kapitału jest jednym z głównych czynników, które ograniczają możliwości przyspieszenia procesu prywatyzacji, stąd konieczność poszukiwania kapitału zagranicznego. Kapitał zagraniczny jako istotny czynnik łagodzący niedobory kapitału krajowego może pojawić się wtedy, gdy istnieją sprzyjające warunki ekonomiczno - prawne. Warunki te w gospodarkach przechodzących proces transformacji można jednak stworzyć, podejmując i realizując programy stabilizacji makroekonomicznej oraz reform instytucjonalnych.

• Czynniki prawno - instytucjonalne, które w ostatnim okresie istotnie wpływają na tempo przekształceń własnościowych. Obejmują one działania zmierzające do nowych uregulowań prawnych w sferze prywatyzacji, a także reformę centrum administracyjnego.

• Czynniki społeczno - polityczne, a wśród nich kontrowersje dotyczące takich aspektów prywatyzacji, jak jej tempo i zakres, stosowane metody, przeznaczenie wpływów, udział kapitału zagranicznego itp. Spory w tym zakresie zaostrzają się dodatkowo w okresie kampanii politycznych, co powoduje, że prywatyzacja staje się przedmiotem przedwyborczych przetargów politycznych, nie liczących się z obiektywnymi ograniczeniami ekonomicznymi.

---