RYNEK TOWARÓW W UNII EUROPEJSKIEJ
Utworzenie wspólnego rynku było jednym z celów, dla których powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG). W związku z tym Traktat Rzymski, przewidywał następujące działania w odniesieniu do integracji rynków towarów:
utworzenie unii celnej opartej na zakazie stosowania ceł wewnętrznych i opłat o podobnych skutkach, zakazie wewnętrznych ograniczeń ilościowych i środków o podobnych skutkach oraz na wspólnej taryfie celnej wobec państw trzecich;
zbliżanie (harmonizację) ustawodawstw w państwach członkowskich w zakresie przepisów prawa wpływających na funkcjonowanie wspólnego rynku;
utworzenie wspólnej polityki: handlowej, konkurencji i rolnej.
W początkowym okresie po utworzeniu EWG proces integracji rynku towarów przebiegał szybko. Okres przejściowy dla likwidacji kwot i ceł wewnętrznych, zaplanowany w Traktacie Rzymskim na maksimum 12 lat, w rzeczywistości został skrócony do 10,5 roku.
Zakończenie budowy unii celnej nastąpiło w lipcu 1968 roku, po czym dynamika tworzenia rynku towarów osłabła. Było to wynikiem połowicznych rozwiązań w zakresie liberalizacji handlu przyjętych w Traktacie Rzymskim. Państwom członkowskim pozostawiono bowiem art. 115 (obecnie art. 134) zezwalający na autonomiczne stosowanie ograniczeń w imporcie z reszta świata na tzw. towary wrażliwe. Dzięki takiej niepełnej unii celnej wkrótce pojawiły się krajowe kwoty na stal, samochody, odzież i produkty włókiennicze wprowadzające wyłom we wspólnej polityce handlowej.
Wraz z pogorszeniem koniunktury światowej dały znać o sobie nowe bariery w handlu wewnętrznym. Furtkę dla nich stanowiła art. 36 Traktatu Rzymskiego (obecnie 30) dopuszczający możliwość ustanowienia zakazów lub ograniczeń przywozu towarów ze względu na ochronę moralności publicznej, bezpieczeństwa publicznego, ochronę zdrowia i życia ludzi, zwierząt i roślin, ochronę dziedzictwa narodowego i ochronę własności przemysłowej i handlowej. Inną możliwość wprowadzenia restrykcji dawała ogólnikowość niektórych zapisów.
Na spowolnienie procesu tworzenia rynku wewnętrznego wpływał też słaby rozwój współpracy w dziedzinach pośrednio związanych z handlem towarami.
Polityka konkurencji mało energicznie przeciwdziałała przywilejom udzielanym przedsiębiorstwom państwowym i udzielaniu niedozwolonej pomocy państwa.
W polityce rolnej utrzymywały się rozwiązania zakłócające kierunki handlu, pomimo likwidacji barier granicznych.
W polityce transportowej poszczególne państwa chroniły dostęp do swoich rynków za pomocą systemu kwot eliminujących innych przewoźników, co zwiększało koszty przedsiębiorstw eksportujących bądź importujących .
W polityce podatkowej, mimo wprowadzenia podatku VAT we wszystkich państwach członkowskich, zróżnicowanie stawek wymuszało stosowanie kontroli granicznych.
W polityce walutowej stosowano rozmaite formy kontroli przepływu dewiz hamujące wzrost obrotów handlowych.
Koniec lat siedemdziesiątych XX w. przyniósł zwrot w procesie poszerzania swobody przepływu towarów, czego przejawem była skuteczna walka z ukrytymi formami protekcji.
Na podstawie orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE wykształciła się doktryna swobodnego przepływu towarów oparta na następujących zasadach:
niedyskryminacji - wyeliminowanie gorszego traktowania towarów importowanych z państw Wspólnoty w porównaniu do towarów krajowych (np. przez wyższe opodatkowanie);
braku tolerancji dla środków ekwiwalentnych do ograniczeń ilościowych;
wzajemnego uznania - towar wprowadzony legalnie do obrotu na terenie jednego z państw członkowskich może być sprzedawany na całym obszarze rynku wewnętrznego, nawet jeśli nie spełnia wszystkich szczegółowych przepisów dotyczących ochrony zdrowia lub bezpieczeństwa konsumentów w poszczególnych krajach;
proporcjonalności - ograniczenia w handlu na podstawie art. 36 TWE (obecnie art. 30) muszą być adekwatne do przyczyny ich zastosowania, co oznacza konieczność poszukiwania przez państwa członkowskie środków mniej drastycznych niż zakaz importu;
odwrócenia ciężaru dowodu - państwo korzystające z art. 36 TWE (obecnie art. 30) musi wykazać, że jego restrykcje importowe są obiektywnie uzasadnione.
Zasadniczy przełom w strategii regulacyjnej Wspólnoty nastąpił w 1985 r. z chwilą przyjęcia Białej Księgi w sprawie dokończenia budowy rynku wewnętrznego i reformy Traktatu Rzymskiego, w której znalazł szczegółowy program tego przedsięwzięcia. Jego prawną podstawą stał się Jednolity Akt Europejski (JAE) z 1987 r.
W Białej Księdze zidentyfikowano podstawowe przeszkody prawne stojące na drodze do zbudowania rynku wewnętrznego i przedstawiono odpowiedni program zmian w przepisach wspólnotowych. Do głównych barier hamujących swobodę przepływu towarów zaliczono:
bariery fizyczne, związane z postojami na granicach wewnętrznych oraz z koniecznością uzyskiwania wielu różnych dokumentów celnych i innych, potwierdzających, że importowane towary spełniają narodowe normy jakości i bezpieczeństwa dla konsumentów;
bariery techniczne, związane z istnieniem odrębnych krajowych norm określających wymogi stawiane towarom co do jakości, bezpieczeństwa, składników, oznakowania, opakowania, metkowania itd.;
granice fiskalne, wynikające ze sposobu pobierania i z różnych wysokości stawek podatków pośrednich;
restrykcje w dostępie do zamówień publicznych, polegające na wyeliminowaniu ofert dostawców z innych państw Wspólnoty.
usuwanie barier fizycznych
Bariery fizyczne udało się usunąć stosunkowo szybko. Zamiast kilkudziesięciu dokumentów wymaganych na granicach wewnętrznych od 1 stycznia 1988 r. wprowadzono jeden, tzn. Jednolity Dokument Administracyjny (SAD), który następnie zlikwidowano w 1 stycznia 1993 r. (dokument ten jest stosowany obecnie jedynie w handlu z krajami trzecimi).
Po 1992 r. zreorganizowano zasady kontroli weterynaryjnych i fitosanitarnych, przenosząc je z przejść granicznych do miejsca przeznaczenia lub pochodzenia dostawy.
Zlikwidowano narodowe kwoty na import z państw trzecich na rzecz jednej wspólnej kwoty dla wszystkich państw członkowskich, co sprawiło, że niepotrzebne stało się sprawdzenie pochodzenia towarów w handlu wewnętrznym. Zreformowano system ewidencjonowania tego handlu, zastępując dokumenty celne deklaracjami podatkowymi. Uproszczono również same procedury składania deklaracji.
Po uporaniu się z najbardziej dokuczliwymi barierami fizycznymi, pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. poczyniono kroki mające na celu zlikwidowanie pozostałych tego typu przeszkód, m.in. wynikających z blokowania dróg, portów i lotnisk (np. przez strajkujących).
usuwanie barier technicznych
Bariery techniczne powstałe na skutek obowiązkowych regulacji krajowych dotyczą ponad trzech czwartych handlu wewnętrznego Wspólnoty. Usuwanie barier technicznych odbywa się za pomocą trzech metod:
harmonizacji na szczeblu wspólnotowym według tzw. starego podejścia;
harmonizacji na szczeblu wspólnotowym według tzw. nowego podejścia;
wzajemnego uznawania przepisów krajowych.
Harmonizacja norm technicznych według starego podejścia polega na szczegółowym uzgadnianiu kryteriów, jakim powinien odpowiadać dany produkt lub metoda jego wytwarzania. W ten sposób nie tylko określono warunki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, ale również bardzo dokładne warunki techniczne łącznie z metodami testowania wyrobów.
Tą metodą udało się przełamać bariery techniczne w handlu produktami stanowiącymi łącznie zaledwie 30% wartości handlu wewnętrznego Wspólnoty (głównie w przemyśle samochodowymi, chemicznym, farmaceutycznym i spożywczym).
Nowe podejście do harmonizacji technicznej pojawiło się w 1985 r. Na jego podstawie uzgadniano minimum wymagań w odniesieniu do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, ochrony konsumenta i środowiska naturalnego.
W związku z tym dyrektywy przyjmowane przez Radę UE, w sprawie np. zabawek, określały jedynie warunki bezpieczeństwa, jakie ma spełniać wyrób, pozostawiając detale techniczne europejskim instytucjom normalizacyjnym.
Przyjęte dotąd dyrektywy nowego podejścia dotyczyły takich produktów jak: zabawki, lodówki, maszyny, windy, urządzenia medyczne, opakowania i inne. Handel tymi towarami stanowił ok. 17% obrotów towarami przemysłowymi na wspólnym rynku.
Metoda wzajemnego uznawania przepisów narodowych reguluje 25 - 28% handlu wewnątrzwspólnotowego. Zgodnie z nią żadne państwo członkowskie nie może - co do zasady - zabronić importu towaru, który legalnie wyprodukowano i wprowadzono na rynek pozostałych państwach, nawet jeżeli nie spełnia norm obowiązujących w państwie importującym.
usuwanie barier fiskalnych
W pierwszym etapie wszystkie państwa członkowskie wprowadziły wzorem Francji podatek od wartości dodanej (VAT), który zastąpił popularny wcześniej podatek obrotowy.
W drugim etapie ujednolicono wykaz towarów i usług objętych VAT, czyli przyjęto wspólną tzw. bazę podatkową.
Granice fiskalne zniesiono 1 stycznia 1993 r. Stało się to możliwe dzięki wprowadzeniu nowych procedur obowiązujących przedsiębiorstwa do zgłaszania swoim urzędom skarbowym wielkości obrotów, w tym wielkości transakcji eksportowych zwolnionych z VAT.
System ten jest stosowany tylko przejściowo - docelowo na rynku wewnętrznym ma obowiązywać zasada pochodzenia. Istniejące rozwiązanie związane jest z powolnym postępem w zakresie ujednolicenia stawek VAT (dotąd zgodzono się na minimalna stawkę podstawową w wysokości 15% oraz jedna lub dwie stawki obniżone nie niższe niż 5%).
Harmonizacja podatków akcyzowych przebiega z podobnymi oporami jak w wypadku podatków pośrednich, co jest spowodowane dużymi różnicami w poziomie i strukturze stawek w poszczególnych krajach. Objęto nią trzy grupy towarów: oleje mineralne, alkohole i wyroby tytoniowe.
Stawek akcyzy nie udało się ujednolicić, poprzestano zatem na uzgodnieniu jednolitych zasad wymiaru tego podatku i poziomu stawek minimalnych.
RYNEK USŁUG W UNII EUROPEJSKIEJ
Swoboda przepływu usług ma ogromne znaczenie dla rynku wewnętrznego ze względu na dominujący udział tego sektora w PKB Wspólnoty i w jej zatrudnieniu, sięgający prawie 70% pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. Jednocześnie integracja tego rynku jest o wiele bardziej złożonym procesem niż w przypadku towarów.
Trudno jest określić co w istocie jest przedmiotem swobody przepływu usług. Usługa (np. ekspertyza) może być bowiem przesłana przez granicę, tak jak towar, ale ta sama usługa może również wymagać bezpośredniego kontaktu miedzy odbiorcą a producentem.
Jeżeli usługodawca (np. doradca) przyjeżdża z zagranicy do usługobiorcy i przygotowuje ekspertyzę na podstawie umowy o pracę, to jego działalność mieści się w swobodzie przepływu pracowników, jeśli przyjeżdża jako pracownik oddelegowany przez swoją firmę - w swobodzie przepływu usług, a jeśli zjawia się jako osoba zatrudniona w filii tej firmy w kraju usługobiorcy - w swobodzie przepływu kapitału.
Drugim powodem opóźnień w integracji jest specyfika restrykcji w międzynarodowym handlu usługami. Nie mają one charakteru granicznego, jak cła czy kwoty importowe, przez co trudniejsze są do zidentyfikowania, porównania i zmierzenia, a nawet opisania, bo instytucje regulujące poszczególne rynki usługowe używają własnej terminologii.
Bariery te polegają na uzyskaniu licznych zezwoleń na świadczenie usług, na wydłużaniu procedur administracyjnych, na uznaniowości decyzji władz lokalnych, na konieczności spełnienia w kolejnych krajach tych samych formalności, których wymagają władze państwa, z którego firma pochodzi. Problem polega również na tym, że ograniczenia stosowane w poszczególnych państwach - choć formalnie takie same - faktycznie mogą się między sobą różnić w sposób zasadniczy (np. czas oczekiwania na zezwolenie, koszt jego uzyskania itd.), a wobec tego trudno je obniżać w określonym tempie, jak np. cła.
Usuwanie restrykcji polega przede wszystkim na znoszeniu zakazów lub ograniczeń zakupów usług od dostawców zagranicznych, przez eliminowanie różnic w wymogach co do samych usług, usługodawców (firm), pracowników (uznawanie dyplomów) lub na uznawaniu zagranicznych systemów regulacji rynku usług.
Podejście do integracji rynku usług w Traktacie Rzymskim różniło się od podejścia do tworzenia wspólnego rynku towarów. Potwierdzają to następujące fakty:
część poświęcona usługom nie zawierała żadnych szczegółów co do harmonogramu liberalizacji;
duże i ważne sektory (finanse, transport) wyłączono i objęto specjalnymi zasadami;
liberalizację usług finansowych uzależniono od postępów w swobodzie przepływu kapitału;
przepisy o liberalizacji usług transportowych próbowano pogodzić z przepisami chroniącymi interesy krajowych przewoźników;
sektory infrastrukturalne uzyskały prawa do pozycji monopolistycznej, a liberalizacja usług ich nie dotyczyła;
nie określono ani etapów, ani czasu, w jakim miałaby zostać zapewniona swoboda przepływu usług;
organizację polityki zewnętrznej w obszarze usług pozostawiono poszczególnym państwom członkowskim.
Wynikające z postanowień Traktatu podejście do budowy rynku wewnętrznego objęło:
zobowiązanie państw członkowskich do usunięcia restrykcji dla swobodnego przepływu usług;
zakaz wprowadzania nowych restrykcji;
priorytet dla liberalizacji usług wpływających na koszty produkcji lub ułatwiających handel towarami;
zakaz dyskryminacji rezydentów z państw członkowskich w zakresie pozostawionych ograniczeń w świadczeniu usług.
Postanowienia traktatowe i powstały na ich podstawie system wspólnotowych aktów prawnych stworzyły warunki do wprowadzenia swobody przepływu usług. Prawo to, tak jak w przypadku towarów, zostało stopniowo uzupełnione orzeczeniami Trybunału Sprawiedliwości, który musiał rozstrzygać spory powstające na tle nie zawsze jednoznacznych przepisów.
Metody, które wykorzystano do wprowadzenia swobody przepływu usług, były podobne jak w przypadku towarów. Polegały one, ogólnie biorąc, na:
harmonizowaniu i ujednoliceniu standardów świadczenia usług;
ustaleniu minimalnych wymogów dotyczących tych standardów;
wzajemnym uznawaniu narodowych regulacji.
Mimo to w wielu dziedzinach usług powstał specyficzny dorobek prawny, wyodrębniony ze względu na ich znaczenie dla całego rynku wewnętrznego. Przykładem mogą być usługi finansowe.
W procesie tworzenia wspólnego rynku usług finansowych można dostrzec pewne prawidłowości.
W latach siedemdziesiątych XX w. firmom tego sektora zapewniono wolność tworzenia oddziałów w innych krajach. Nadzór nad nimi sprawują odpowiednie instytucje kraju gospodarza.
W drugim etapie, w związku programem budowy jednolitego rynku, zliberalizowano świadczenie usług za granicą, a kontrolę nad tym powierzono instytucjom kraju pochodzenia firmy finansowej. Podstawą wolności świadczenia usług jest tzw. paszport, czyli licencja krajowa na określoną działalność honorowaną przez wszystkie kraje członkowskie.
W trzecim etapie, pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. , zajęto się porządkowaniem przepisów o usługach detalicznych i ochronie konsumenta. W tej dziedzinie krajowe regulacje nie są w pełni zbieżne i występuje stosunkowo dużo przeszkód w świadczeniu usług na wspólnym rynku. Państwa członkowskie często stosują klauzulę bezpieczeństwa publicznego aby utrudnić ekspansję firmom finansowym z innych krajów.
W kolejnym etapie przewidzianym Planem działania na lata 2000 - 2005 dążyć się będzie do pogłębienia integracji przez znalezienie rozwiązań, które pogodzą wysoki poziom ochrony konsumenta ze swobodą prowadzenia działalności detalicznej.
1