9. Romowie we współczesnej Europie. Przykłady dyskryminacji pozytywnej i negatywnej

Opracowane na podstawie Internetu

1. Pojęcie dyskryminacji pozytywnej:

• Dyskryminacja pozytywna oznacza, że państwo stosuje pewne czasowe rozwiązania, podejmuje działania czy wprowadza określone środki prawne mające na celu wyrównanie szans osób należących do określonych grup mniejszościowych np. osób o innej narodowości, celem zmniejszenia faktycznych nierówności, których te osoby doświadczają. Dyskryminacja taka jest dozwolona, jednak może być stosowana wyłącznie w określonym czasie, gdyż może przerodzić się w dyskryminację osób należących do grup większościowych, wcześniej uprzywilejowanych.

• Nie jest dyskryminacją, lecz wprowadzeniem przez państwo czasowych rozwiązań i środków prawnych przewidujących wyrównanie szans osób o np. odmiennym pochodzeniu etnicznym, religii, przekonaniach lub orientacji seksualnej i niepełnosprawnych w celu zmniejszenia faktycznych nierówności, których doświadczają.

• Genezy dyskryminacji pozytywnej należy dopatrywać się w promowanej na Zachodzie polityce wielokulturowości. Idea "multi kulti", wdrażana głównie przez USA i UE, ma na celu zbudowanie państwa zróżnicowanego kulturowo i etnicznie, a zarazem tworzącego solidarne i tolerancyjne społeczeństwo. Według ludzi wierzących w tę ideę, nie zostanie ona wprowadzona w życie, dopóki nie zostaną wyrównane szanse w dostępie do edukacji i pracy między mniejszościami narodowymi/etnicznymi, a dominującą grupą etniczną danego kraju. By walczyć z tą "społeczną niesprawiedliwością" stosuje się różne formy interwencjonizmu państwowego, a jedną z nich jest właśnie dyskryminacja pozytywna

2. Przykłady dyskryminacji pozytywnej Romów:

- ułatwianie dostępu Romów do systemu edukacji (stworzono system zachęt, który ma skłonić dzieci do chodzenia do szkoły. Przeszkolono tzw. asystentów romskich, którzy mają dbać o to, by obowiązek szkolny był wypełniany. Powstały romskie elementarze i słowniki, stypendia dla studentów czy dla szczególnie uzdolnionych dzieci w Polsce, rezerwowane miejsca na uczelniach wyższych na Węgrzech czy w Macedonii)

- pomoc w sferze socjalnej,

- inwestycje w infrastrukturę na romskich osiedlach

- aktywizowanie Romów- programy zapobiegające bezrobociu

- działania w celu polepszenia warunków życia i zdrowia,

- działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa i zapobieganie przestępstwom rasistowskim, - rozwijanie kultury Romów i zachowanie ich etnicznej tożsamości.

- promowanie historii, kultury i tradycji Romów wśród populacji większościowej

- rządowy program na rzecz społeczności romskiej (od 2001 r.)

- Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce na lata 2004-2013. Program skupia się na ośmiu dziedzinach tj.: edukacji, budowaniu relacji miedzy Romami a społeczeństwem obywatelskim, przeciwdziałaniu bezrobociu, zdrowiu, sytuacji bytowej, bezpieczeństwu i przeciwdziałaniu przestępstwom popełnianym na tle etnicznym, kulturze i zachowaniu romskiej tożsamości oraz wiedzy na temat społeczności romskiej. Program, poprzez roczną alokację 10 milionów złotych, stał się poważnym narzędziem rozwiązywania problemów Romów i wspierania społeczności romskiej w Polsce.  

Poziom wykształcenia większości Romów należy określić jako bardzo niski, a w starszym pokoleniu powszechny jest analfabetyzm. Strona rządowa i sami liderzy romscy wspólnie uznali, iż edukacja jest najistotniejszym czynnikiem gwarantującym szansę na normalne życie, na wychodzenie z marginesu społeczeństwa obywatelskiego, jest szansą dla Romów na pełne uczestnictwo w życiu społecznym. W dziedzinie edukacji preferowane są projekty, które oprócz spełniania podstawowego celu, jakim jest umożliwienie dzieciom i młodzieży romskiej prawidłowego dostępu do procesu edukacji (możliwość korzystania z podręczników, fachowa opieka pedagogiczno-dydaktyczna), mają w swoich założeniach wspieranie tożsamości etnicznej jak np.: kultywowanie tradycji romskiej poprzez muzykę i taniec, przekazywanie wiedzy na temat historii, kultury i tradycji romskiej. Program wprowadził do szkół prowadzących edukację uczniów romskich nowe formy wsparcia uczniów pochodzących ze społeczności romskiej. Są to: asystenci edukacji romskiej i nauczyciele wspomagający (rozwiązania wprowadzone wcześniej w Rumunii, na Węgrzech czy w Czechach). 

3. Pojęcie dyskryminacji negatywnej:

Dyskryminacja negatywna to nieuzasadnione, negatywne lub krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkom danej grupy, wyłącznie dlatego, że do niej należą.

Dyskryminacja oznacza odmienne traktowanie różnych podmiotów, które znajdują się w podobnej sytuacji.

Dyskryminacja to traktowanie kogoś gorzej niż innych w tej samej sytuacji. Dyskryminuje się ludzi z różnych powodów, np. ze względu na płeć, rasę, wiek, status materialny, wyznanie czy orientację seksualną.

Dyskryminacja to często występująca forma wykluczenia społecznego, objawiająca się poprzez traktowanie danej osoby mniej przychylnie, niż innej w porównywalnej sytuacji ze względu na jakąś cechę (np. płeć, tożsamość seksualna, wiek, niepełnosprawność, religia lub przekonania czy pochodzenie etniczne lub rasowe).

Objawy dyskryminacji mogą przybrać formę:

Dyskryminacja bezpośrednia, tzn. osoba traktowana jest mniej przychylnie niż traktuje się lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji wyłącznie z powodu "odmienności" (np. różnica płacowa kobiet i mężczyzn na tym samym stanowisku pracy, jeżeli wydajność ich pracy jest porównywalna);

Dyskryminacja pośrednia, czyli występująca w przypadku, gdy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki stosowane są na równi wobec wszystkich, lecz w sposób szczególny dotykają konkretną grupę społeczną (np. brak rozwiązań prawnych dotyczących statusu par jednopłciowych). Pojęcie dyskryminacji pośredniej w wielu przypadkach stanowi uzasadnienie uprzywilejowania danej grupy.

4. Przykłady dyskryminacji negatywnej Romów:

• Odmowa zatrudnienia osoby o innym pochodzeniu etnicznym posiadającej kwalifikacje wymagane do danej pracy takie same lub wyższe w porównaniu z innymi kandydatami

• Odmowa najmu mieszkania osobie tylko dlatego, że jest innej narodowości. Żyją oni często w zubożałych i wydzielonych obszarach z lokalami mieszkalnymi o niskiej jakości, bez podstawowych usług.

• Poniżające, uwłaczające traktowanie osoby o innym kolorze skóry poprzez wyzywanie jej, wyśmiewanie się, zaczepianie czy naruszenie nietykalności fizycznej

• Odmowa wstępu do klubu, restauracji, sklepu itp. osobie o odmiennym pochodzeniu etnicznym

• Romowie często spotykają się z dyskryminacją oraz raniącymi ich stereotypami (oskarżenia o kradzieże, utrudniony dostęp Romów do rynku pracy. Pracodawcy nie chcą ich zatrudniać, gdyż uważają, że są ludźmi nierzetelnymi, leniwymi)

• Stosowanie przemocy fizycznej

• Zniesławienie, groźby

• Utrudniony dostęp do opieki medycznej

• Segregacja uczniów. Przykładem tego mogą być odrębne klasy, do których uczęszczają tylko i wyłącznie Romowie, dzieci romskie są rutynowo segregowane w szkołach, często uczęszczają do szkół specjalnych dla dzieci mających problemy z nauką. Wpływa to negatywnie na ich edukację, a także proces integracji, gdyż nie mają oni kontaktu z innymi dziećmi. Tym samym doprowadza to do izolacji społecznej. Istnieją oczywiście asystenci, którzy występują w roli pośredników między szkołą a dziećmi romskimi, ale ich zadanie ogranicza się tylko do redukowania ilości wagarujących uczniów.

Od przeszło tysiąca lat Romowie stanowią integralną część cywilizacji europejskiej. Dzisiaj, przy populacji szacowanej na 10-12 milionów osób, Romowie są największą mniejszością etniczną w Europie, zamieszkującą wszystkie 27 państw członkowskich. Większość Romów to obywatele Unii Europejskiej. 

Można powiedzieć, że dziś grupie tej poświęca się na naszym kontynencie więcej uwagi niż innym mniejszościom narodowym. Historia kształtowania się koncepcji jej ochrony w latach dziewięćdziesiątych dobrze oddaje zmiany w postrzeganiu Romów w Europie. Zmienił się język wypowiedzi na ich temat i jej oficjalne nazewnictwo.: od ”nomadów”, czy też “cygańskich nomadów” przez “Cyganów” do określenia najczęściej dziś stosowanego w dokumentach międzynarodowych  - “Romowie (Cyganie)”.

Zmianie uległa koncepcja ochrony tej grupy: od odrzucenia i “problemu społecznego” do ochrony jako “mniejszości narodowej”. Łączy się z tym poprawa pozycji owej społeczności w Europie oraz ewolucja nastawienia władz państwowych, które obecnie akceptują prawo Romów do kultury i rozwoju własnej etniczności. Tym zmianom prawnym, tak na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym, towarzyszy proces mobilizacji społecznej tej grupy i zyskiwania przez nią tożsamości narodowej (etnicznej).

Na rzecz Romów podejmowane są różnego rodzaju inicjatywy, nazywane akcjami afirmacyjnymi lub pozytywną dyskryminacją. Można je zdefiniować jako działania adresowane do grup szczególnie wykluczonych i bezradnych w celu poprawy ich sytuacji, wyrównania różnic i doprowadzenia do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Akcje afirmacyjne często są jedyną szansą na walkę ze stereotypami i uprzedzeniami dotyczącymi wykluczonych grup oraz szansą na stwarzanie nowych możliwości. Oponenci wyliczają zagrożenia, jakie niosą za sobą te inicjatywy - grupy, będące podmiotami tych działań stają się niesamodzielne i uzależnione, co w konsekwencji powoduje wytworzenie się specjalnej grupy ludzi, niezdolnych do samodzielnego rozwoju, uzależnionych od pomocy rządu lub organizacji, które tę pomoc dostarczają. 

Przez władze państwowe, Romowie byli postrzegani jako grupa marginalna i “kontr-kulturowa”, która kwestionuje i kontestuje główne normy i wartości społeczeństwa. Romowie nie posiadają własnego państwa, które mogłoby się za nimi ująć, ani też nie przejawiają widocznych ambicji politycznych. Nie dysponują więc żadną realną siłą mogącą wpłynąć na ich położenie. Dlatego też nie stanowili oni partnera dla władz państwowych w celu wypracowania i prowadzenia wobec nich polityki. Grupa ta stanowiła przede wszystkim dla władz obiekt intensywnych zabiegów asymilacyjnych do społeczeństwa większości oraz “problem społeczny” (“socjalny”), który należało rozwiązać dla dobra ogółu. Za przykład może tu służyć proces przymusowego osiedlenia i “produktywizacji ludności cygańskiej“ w Polsce w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Niezależnie od stosowanych metod i środków, ani w Polsce, ani w żadnym innym kraju Europy Środkowej i Wschodniej, nie udało się w zasadzie doprowadzić w okresie powojennym do uregulowania problemu Romów (Cyganów), ani do ich całkowitej asymilacji.

Sytuacja tej grupy zaczęła się zmieniać na lepsze w końcu lat sześćdziesiątych. Wówczas organizacje międzynarodowe w Europie, a przede wszystkim Rada Europy, zaczęły upubliczniać kwestię ochrony Romów jako unikalnej społeczności narodowej i tworzyć wokół nich pozytywną atmosferę. Organizacje te wykazywały od początku (i, jak się wydaje, nadal wykazują) większy stopień akceptacji i wrażliwości na ich szczególną sytuację społeczną w Europie niż instytucje państwowe.

W 1969 r. Rada Europy przyjęła pierwszy dokument międzynarodowy w całości poświęcony sprawom Romów, choć ograniczony do krajów Europy Zachodniej. Jego przyjęcie było rezultatem aktywności działaczy i polityków pochodzących spoza tej społeczności, jak i samych Romów (inteligencji romskiej). Świadczyło to już o powolnym uzyskiwaniu przez nich podmiotowości politycznej.

W latach siedemdziesiątych problematykę romską podjęła również Organizacja Narodów Zjednoczonych. Działania organizacji międzynarodowych miały duże znaczenie dla grupy, która nie posiada własnego państwa, występującego w jej imieniu i odpowiedzialnego za jej położenie.

Przełom w położeniu społecznym i ochronie Romów (Cyganów) - tak na poziomie międzynarodowym, jak i krajowym - przyniósł rozpad systemu komunistycznego i demokratyzacja krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Z jednej strony przemiany te przyniosły ożywienie świadomości etnicznej Romów i możliwość publicznego wyrażania swoich postulatów. Z drugiej strony zmiany polityczne i gospodarcze, jakie się dokonały w Europie Środkowej po 1989 r., mocno wpłynęły na sytuację tej grupy. Pomimo, że zdjęto krępujące ich regulacje prawne, Cyganie stali się ofiarami zmian. Masowe bezrobocie, nikłe perspektywy zatrudnienia związane z brakiem wykształcenia, złe warunki socjalne, zdrowotne i mieszkaniowe spowodowały coraz większe odsunięcie i marginalizację tej grupy w społeczeństwach regionu (w tym wypadku możemy mówić o „etnicyzacji biedy”). Doszła do tego dyskryminacja społeczna, związana z utrzymującymi się przesądami i negatywnymi stereotypami. Niejednokrotnie prowadziło to do przemocy i lokalnych pogromów. Były one przyczyną silnych migracji Romów (Cyganów), zarówno legalnych, jak i nielegalnych, do krajów Europy Środkowej i Zachodniej. 

Sytuacja taka spowodowała rosnące zainteresowanie rządów krajowych i różnych organizacji europejskich problemami tej grupy, które wymagały rozwiązania nie tylko na szczeblu krajowym, lecz także europejskim. W efekcie kwestia Romów stała się w latach dziewięćdziesiątych przedmiotem rozważań i dyskusji prowadzonej zarówno w ramach najważniejszych instytucji międzynarodowych, jak i władz krajowych. Dyskusja dotyczyła już  Romów w całej Europie, zarówno Zachodniej, jak Środkowej i Południowej.

Powstała świadomość, że poprawa sytuacji Romów (Cyganów) w Europie wymaga współdziałania państw i organizacji europejskich. Organizacje te stały się także instrumentem nacisku (“lobby” romskim) na rządy państw członkowskich w celu rozwiązania owych problemów. Działalność organizacji międzynarodowych przyniosła także większe możliwości działania przedstawicielom Romów oraz ich stowarzyszeniom w polityce na szczeblu międzynarodowym i krajowym. Stali się oni uznanym i stałym już partnerem dyskusji na temat spraw romskich w Europie. Dzięki temu sprawy dotyczące Romów są z nimi konsultowane. Świadczy to o tendencji włączania ich w obręb społeczności krajowej i międzynarodowej jako uznanego podmiotu politycznego i uznanej mniejszości narodowej.

Obecne rozstrzygnięcia wskazują, że pozytywne rozwiązanie problemów Romów w Europie zależy od działań na trzech płaszczyznach: 1. międzynarodowej, ponieważ Romowie żyją w każdym kraju europejskim, a poprawa ich sytuacji wymaga współpracy państw i organizacji międzynarodowych; 2. krajowej, ponieważ to władze centralne są odpowiedzialne za określenie statusu prawnego i założeń polityki wobec tej społeczności, ale we współpracy z przedstawicielami i organizacjami romskimi; 3. lokalnej, gdyż praktyczne działanie na rzecz Romów zależy od ich stosunków ze społecznością i władzą lokalną.

Można wskazać pozytywne przykłady współpracy władz lokalnych i organizacji romskich. Władze Dublina utworzyły specjalne biuro zajmujące się sprawami ochrony zdrowia, kształcenia i pomocy socjalnej dla Romów. Podobnie uczyniły władze Ploesti w Rumunii. Takie przykłady znajdziemy też w Czechach, Słowacji, Węgrzech, Finlandii, Austrii itp. W Polsce w Nowym Sączu i Tarnowie utworzono stanowiska pełnomocników do spraw romskich. Zwiększenie uczestnictwa Romów w funkcjonowaniu administracji lokalnej i w innych instytucjach państwowych, samorządowych i społecznych może stanowić przeciwwagę dla procesu marginalizacji tej społeczności. Nie oznacza to jej asymilacji do "społeczeństwa większości", lecz zwiększenie wpływu na własny los.

Wspólna odpowiedzialność

Instytucje Unii Europejskiej i państwa członkowskie ponoszą wspólną odpowiedzialność za zwiększenie integracji społecznej Romów przez wykorzystanie wszystkich instrumentów, które leżą w ich kompetencjach oraz przyjęte zasady postępowania.  

Unia Europejska posiada mocne ramy prawne, aby zwalczać dyskryminację Romów. Opierają się one, między innymi, na art. 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską oraz na dyrektywie 2000/43/WE w sprawie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Państwa członkowskie mają obowiązek przeniesienia niniejszej dyrektywy do swojego ustawodawstwa krajowego. 

Mandat Komisji Europejskiej obejmuje również stymulowanie wykorzystania przez państwa członkowskie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w celu wspierania integracji społecznej Romów. 

Proces ten jest wspomagany poprzez sieć EURoma, składającą się obecnie z przedstawicieli 12 państw członkowskich, której zadaniem jest propagowanie wykorzystania funduszy strukturalnych w celu zwiększenia skuteczności polityki ukierunkowanej na Romów i promowania integracji społecznej Romów. 

Unia Europejska podejmuje również działania mające na celu promowanie integracji Romów. Na naszej stronie internetowej można znaleźć więcej informacji o następujących aspektach tych działań: 

• Polityka finansowania i projekty UE istotne dla integracji społecznej Romów (edukacja, zatrudnienie, opieka zdrowotna, działania przeciwko dyskryminacji, inkluzja społeczna itp.);

• Europejskie szczyty Romów

• Platforma Europejska w sprawie integracji społecznej Romów

• Badania i studia

• Współpraca ze społeczeństwem obywatelskim Romów i organizacjami międzynarodowymi

Komisja Europejska uchwaliła dwie dyrektywy chroniące obywateli Unii Europejskiej przed dyskryminacją ze względu na rasę i pochodzenie etniczne (w skrócie: Dyrektywę w sprawie równości rasowej) oraz ze względu na religię lub wiarę, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (w skrócie: Dyrektywę ustanawiającą ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy). Te dwie dyrektywy określają zestaw zasad zapewniających wszystkim obywatelom UE minimalny poziom ochrony prawnej przeciwko dyskryminacji. 

Unia Europejska popiera równe traktowanie Romów, największej mniejszości etnicznej na obszarze UE. Choć kompetencje w tym zakresie leżą głównie w rękach państw członkowskich, Unia Europejska także dysponuje odpowiednimi instrumentami (Dyrektywa 2000/43/WE, fundusze strukturalne i otwarte metody koordynacji m.in. w zakresie zatrudnienia i włączenia społecznego).

Sytuacja Romów w państwach członkowskich UE
Poniższe dane statystyczne opisują sytuację Romów w Europie.
W latach 2002-2003 ponad połowa dzieci w słowackich szkołach specjalnych była pochodzenia romskiego. W roku 2003 tylko połowa romskich dzieci w Niemczech uczęszczała w ogóle do szkoły, z czego 80% do szkół specjalnych.
Dzieci romskie są często zbyt licznie reprezentowane w szkołach specjalnych na Węgrzech, w Polsce i w Słowenii.
W roku 2003 ponad 85% Romów w wieku produkcyjnym nie miało oficjalnego zatrudnienia na Słowacji.
Według badania w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) przeprowadzonego pod koniec 2001 r. dochody ponad 80% Romów są poniżej krajowego progu ubóstwa w Bułgarii, na Węgrzech, w Rumunii i Słowacji.
Według tego samego badania około 45% Romów na Węgrzech i Słowacji nie miało w mieszkaniu toalety.
Około 65% Romów objętych badaniem w Rumunii i 45% w Bułgarii mieszkało w lokalach nieposiadających bieżącej wody.
Źródło: Komisja Europejska „The Situation of Roma in an enlarged European Union” oraz Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) „Avoiding the Dependency Trap”.

Romowie w Polsce

Trudno oszacować dokładną liczbę Romów żyjących w naszym kraju, według Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, jest ich ponad 12 tys., ale wielu badaczy stwierdza iż jest to liczba znacznie zaniżona. Możemy wyróżnić zasadniczo cztery ich grupy :

Bergitka Roma- najstarsza grupa Romów w Polsce, od wieków prowadząca osiadły tryb życia we wsiach u podnóża Karpat, tradycyjnie trudnili się oni kowalstwem i muzykowaniem; zamieszkują wioski Beskidu Niskiego, Sądeckiego, Gorców, Podtatrza, Spiszu i Orawy. Nie tworzą spoistej dużej grupy i nie są podporządkowani jednej władzy zwierzchniej.

Polska Roma- nazwa używana na określenie wielu różnych grup Romów przybyłych na ziemie polskie w od XVI (głównie z Niemiec). Termin ten został przyswojony przez nie, by podkreślić ich pierwszeństwo w obecności w Polsce w momencie przybycia na jej obszar Kełderaszy i Lowarów. Prowadzili oni typowo cygański, wędrowny tryb życia. Są podzieleni na liczne rody składające się z wielu rodzin. Wszystkie one uznają zwierzchnictwo Baro Szero, który rozstrzyga ich wewnętrzne spory i jest autorytetem w kwestii przestrzegania tradycji.

Kełderasze - Romowie przybyli do Polski z terenów dzisiejszej Rumunii i Mołdawii między XIX a XX w. Tradycyjnie zajmowali się kotlarstwem i cynowaniem naczyń. Zwierzchnictwo sprawują u nich władze starszych krisami.

Lowarzy - grupa przybyła z terenów Siedmiogrodu około XIX w. Dawniej ich głównym zajęciem była handel końmi, obecnie samochodami. Wywarli oni spory wpływ na innych Romów, swym bogatym sposobem ubierania, który został od nich przejęty i uważany jest dzisiaj za „typowo cygański”.

---