HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO
w średniowieczu
PRAWO OSOBOWE I RODZINNE
1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych:
zdolność prawna:
bycie podmiotem praw i obowiązków
posiadali ją tylko ludzie wolni; niewolni traktowani byli jako rzeczy ruchome bądź nieruchome
charakter i zakres zdolności prawnej uzależniony był od przynależności stanowej danej jednostki - stanowy charakter zdolności prawnej
cudzoziemcy początkowo nie posiadali podmiotowości prawnej; wraz z rozwojem kontaktów międzynarodowych poddano ich pod opiekę panującego; wyodrębniła się zasada gościnności - objęcie cudzoziemców pewną opieką prawną; ius albinagii -prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu
specyficzna pozycja Żydów, którzy z jednej strony mieli pewne szczególne uprawnienia jak np prawo udzielania pożyczek na procent, z drugiej strony jako „nieprzyjaciele Chrystusa” podlegali różnym ograniczeniom np w zakresie swobody zamieszkania czy zawierania małżeństw z chrześcijanami. W Polsce Żydzi byli traktowani jako słudzy skarbu i byli z tego tytułu bardziej uprzywilejowani
zdolność prawna uzależniona była od dobrej sławy np. ograniczenia zdolności były konsekwencją wykonywania pewnych zawodów (hańbiących, niesławnych), bycia dzieckiem nieślubnym czy utraty czci
ograniczona zdolność prawna kobiet np. w zakresie dziedziczenia czy sprawowania opieki
dolność prawna uzależniona była również od stanu zdrowia: kalecy, karły, chorzy psychicznie itp. nie posiadali jej
- nabycie zdolności prawnej :
w momencie przyjęcia do rodziny, które odbywały się w formie symbolicznej przez podniesienie dziecka przez ojca - sublatio, tylko gdy dziecko urodziło się żywe; płód w łonie -nasciturus nie posiadał zdolności, ale otaczany był specjalną ochroną prawną;
utrata zdolności prawnej :
z chwilą śmierci fizycznej i fikcyjnej (śmierci cywilnej) tj. wyjęcie osoby spod prawa (w prawie polskim - wywołanie), co powodowało utratę wszelkich praw cywilnych, pozbawienie wszelkiej ochrony prawnej (wywołaniec mógł zostać bezkarnie zabity)
zdolność do czynności prawnych:
pojęcie: możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania
uzależniona od wieku i płci;
mężczyźni: dojście do pełnoletności (pierwotnie - z osiągnięciem dojrzałości fizycznej na podstawie oględzin; w demokracji wojennej wiązano ze zdolnością do posługiwania się bronią) najczęściej między 12 a 15 rokiem życia
kobiety: były ograniczone w zdolności do czynności prawnych w ciągu całego życia; po dojściu do pełnoletniości pozostawały pod opieką (mundium) ojca, męskiego krewnego lub męża; ograniczenia wynikały z powodu „słabości/kruchości przyrodzenia” (infirmitas sexus, fragilitas sexus); potrzeba asystencji opiekuna w procesie; otoczone były wyższą ochroną prawną
ograniczona ze względu na zdrowie fizyczne, umysłowe, rozrzutność (marnotrawcy)
2. Małżeństwo:
-zawarcie małżeństwa:
pierwotna forma zawarcia: porwanie (raptus) żony, później przekształcony w zwyczaj kupna żony, w drodze umowy między rodami (następowało oddanie narzeczonej „za” dary, czyli cenę kupna - pretium emptionis i przyjęcie jej w posiadanie przez mężczyznę); później kupno żony oznaczało kupno władzy, opieki nad kobietą za opłatą (wieno=wiano, podarek swaziebny u Słowian, wittum u Germanów, meta w prawie longobardzkim), która z czasem traktowana była jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia
zawarcie małżeństwa było więc we wczesnym średniowieczu: aktem świeckim; z czasem, przyjęło dwie formy:
zmówiny -wstępną umowę ślubną, regulującą warunki i termin zawarcia, cena kupna była uiszczana w zadatku
zdawiny -uroczystą czynność prawną, której treścią było zawarcie małżeństwa, czynnościami symbolicznymi było przeniesienie się panny młodej do domu męża oraz pokładziny, czyli akt dopełnienia małżeństwa
początkowo nie uwzględniano woli kobiety przy zawarciu małżeństwa, później stała się niezbędnym warunkiem ważności umowy małżeńskiej
z czasem Kościół zaczął wkraczać w sprawy małżeńskie, ale kościelna forma zawarcia małżeństwa przyjmowała się w praktyce bardzo powoli; zawieranie małżeństw w obliczu Kościoła zgodnie z zasadami prawa kanonicznego rozpowszechniło się od końca XI w. stopniowo, szczególnie wśród wyższych warstw społecznych, ale nie miało wpływu na ważność związku małżeńskiego
do Soboru Trydenckiego brak wymagań Kościoła co do określonej formy małżeństwa, decydowała zgodna wola stron (consensus facit nuptias); małżeństwa umowne traktowane były jako ważne małżeństwa tajemne (matrimonia clandestina); przekształcenie dawnych zmówin w zaręczyny (sponsalia de futuro), stanowiące oświadczenie o zamiarze zawarcia związku małżeńskiego w przyszłości; sponsolia de praesenti, stanowiące oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w teraźniejszości, powodowało natychmiastowe powstanie związku małżeńskiego; od Soboru Laterańskiego (1215 r.) istniał też obowiązek publicznych zapowiedzi
rozpowszechnienie przez prawo kanoniczne przeszkód małżeńskich
zrywających - ich naruszenie czyniło małżeństwo nieważnym, np. małżeństwo między bliskimi krewnymi
wzbraniających -zabraniały zawarcia małżeństwa ale nie czyniły małżeństwa nieważnym; np. małżeństwo z osobą która nie osiągnęła przepisanego wieku
do najważniejszych przeszkód należały *przeszkody pokrewieństwa (impedimenta consanguintatis) zakaz małżeństw w linii prostej bez ograniczenia i w linii bocznej do określonego stopnia pokrewieństwa (początkowo - do VI st. komputacji rzymskiej, liczonej wg urodzeń; później wprowadzono komputację kanoniczną, wg liczby pokoleń oddzielających dane osoby od wspólnego przodka, w X w. przyjęto zakaz małżeństw do VII st. kom. kanoniczej, a w 1215 r.- do IV stopnia); *przeszkody powinowactwa (impedimenta affinitatis),* przeszkody pokrewieństwa sztucznego tj adopcji, *przeszkody pokrewieństwa duchowego zabraniające małżeństw rodziców chrzestnych i chrześniaków, *przeszkody ślubów zakonnych, *przeszkoda różnicy wiary
przyczyniły się do zwalczania wiejskich zwyczajów, np. małżeństw między małoletnimi synami z dorosłymi kobietami i utrzymywanie bliższych kontaktów z synową przez ojców tych małoletnich synów (świekrostwo, snochactwo)
przeszkodą wprowadzoną przez prawo świeckie była przeszkoda różnicy pochodzenia - zakaz małżeństw między wolnymi a niewolnymi, między członkami różnych stanów społecznych
rozwiązanie małżeństwa:
poprzez śmierć
za obopólną zgodą lub jednostronnie, co z reguły przysługiwało wyłącznie mężowi, z powodów w prawie określonych (cudzołóstwa, nastawania na jego życie) przez proste oddalenie z domu; porzucenie żony bez ważnej przyczyny pociągało za sobą obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej; Kościół wprowadził zakazy ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków; i zasadę bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego
małżeństwa wdów: początkowo - zwyczaj grzebania wraz z mężem; później - obowiązek określonej zapłaty na rzecz rodziny zmarłego męża, wprowadzano długie okresy żałoby w czasie których istniał zakaz powtórnego małżeństwa jako środki zapobiegające niepewności pochodzenia dziecka; Kościół traktował to jako rodzaj bigamii
- stosunki osobiste między małżonkami:
żona była pod dominującą pozycją męża (pod władzą i opieką=mundium) jako głowy rodziny, z czym wiązał się obowiązek wierności, posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania, prawo męża do cielesnego karcenia żony;
kobiety stanu szlacheckiego miały niekiedy - np. prawo klucza tj. prawo kierowania całym gospodarstwem domowym i czeladzią
w XIII w. sprawy małżeńskie podlegały już jurysdykcji sądów duchownych
stosunki majątkowe małżeńskie:
składniki majątku wnoszonego przez małżónków:
wyprawa inaczej gerada, szczebrzuch składała się początkowo z przedmiotów osobistego użytku kobiety np.szat, ozdób; z czasem - część majątku należąca do córki w spadku po rodzicach; stanowiła własność żony, mogła nią samodzielnie rozporządzać
posag nie był początkowo wyodrębniony, stanowił część wyprawy; uiszczana przez ojca (opiekuna) część majątkowa jako jej wyposażenie z majątku rodzinnego „dla pokrycia ciężarów małżeństwa”; otrzymanie posagu pozbawiało kobietę praw do spadku po rodzicach
wiano stanowiło pierwotnie cenę kupna żony; w plemionach germańskich - zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia; z prawa rzymskiego była to instytucja darowizny przedślubnej jako zabezpieczenia żony; wiano ustanawiane było w ruchomościach, później również nieruchomościach; z czasem stało się odpowiedzią na posag, polegało na ustanawianiu przez męża w swym majątku oprawy, stanowiącej zabezpieczenie posagu i odwzajemnienie męża ( w pr. polskim oprócz tego przywianek czyli wiano w ścisłym znaczeniu; zapisywane było w księgach sądowych specjalnym listem wiennym, wzdawnym)
podarek poranny czyli wynagrodzenie za utraconego dziewictwo oraz podarek poślubny płacony jednorazowo lub corocznie jako wyraz szczególnej miłości do żony
systemy majątkowe małżeńskie:
generalnie dominująca pozycja męża w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem
rodzaje:
system pełnej wspólności - cały majątek (wniesiony i uzyskany) stanowił ich wspólną własnością; swoboda decyzyjna męża odnośnie ruchomości wspólnych, nieruchomościami mógł rozporządzać wyłącznie za zgodą żony,; po śmierci cały majątek przechodził na drugiego małżonka;
system ograniczonej wspólności -wspólną własność stanowiły ruchomości i nieruchomości nabyte w czasie trwania małżeństwa i ruchomości posiadane przez małżonków przed małżeństwem, utrzymanie odrębnej własności wniesionych do małżeństwa nieruchomości; zarówno zarząd częścią wspólną jak i odrębnym majątkiem małżonków należał do męża, do dysponowania majątkiem odrębnym żony potrzeba była zgody żony;
system jedności zarządu majątkowego -żona pozostawała właścicielką nieruchomości, jak i ruchomości wniesionych do małżeństwa, jednak zarząd i użytkowanie jej majątkiem należały do męża; we Francji odmiana tego systemu - rząd posagowy przyznający mężowi wyłączne prawo zarządzania nieruchomościami należącymi do posagu i stanowiącymi jego własność przy całkowitym zakazie alienacji i obciążania długami (w Polsce inna jego odmiana -posag pozostawał własnością żony, ale administrowany był przez męża
zasady majątkowe mogły być modyfikowane i uzupełniane w drodze umów małżeńskich, np.. umowy dożywocia, mocą której małżonkowie zapisywali sobie wzajemnie na wypadek śmierci dożywotnie użytkowanie majątku zarówno nieruchomego, jak i ruchomego
w sprawach małżeńskich utrzymała się jurysdykcja sądów świeckich
3.Rodzice i dzieci:
- w systemie rodowo-plemiennym ród obejmował wszystkich mężczyzn pochodzących od wspólnego przodka; do rodu wchodziły kobiety poprzez małżeństwo oraz osoby obce przyjmowane do wspólnoty rodowej na mocy uroczystego aktu i z zachowaniem określonego rytuału, ale więzy pokrewieństwa pozostawały tylko przez linię męską (ród agnacyjny); z czasem wytworzył się system kognicyjny, gdzie liczyły się rzeczywiste więzy krwi, obejmujący wszystkich krewnych -od strony ojca (krewni po mieczu); i matki (krewni po kądzieli)
później nastąpiła ewolucja od wielkich, patriarchalnych rodzin do małych rodzin
na czele rodziny ojciec z władzą nad wszystkimi domownikami; szczególnie szeroka władza nad dziećmi prawymi, tj. urodzonymi w małżeństwie łącznie z prawem życia i śmierci ( z czasem ograniczanym), jego pozostałościom było prawo karcenia domowego, prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę
w czasie demokracji wojennej ta władza gasła z chwilą uznania syna za zdolnego do noszenia broni, z biegiem czasu wykształciła się zasada, że władza ojca gasła wraz z gospodarczym usamodzielnieniem się syna, a nad córką gasła z chwilą wydania jej za mąż, lub wstąpienia do klasztoru za jego zgodą
długo istniały wspólnoty domowe -np. niedziały ojcowskie, tj. całe gospodarstwo tworzyło wspólną własność ojca z synami
dzieci nieprawe (spurius, wylęganiec, pokrzywnik) początkowo nie podlegały daleko idącej dyskryminacji; pogorszenie ich sytuacji pod wpływem Kościoła - nie wchodziło do rodziny ojca, pozostawało w stosunku pokrewieństwa tylko z matką, nie miało prawa do nazwiska ojca ani, praw spadkowych, a nawet odmawiano im zdolności do czynności prawnych
pokrewieństwo sztuczne - przysposobienie (adopcja, afatomia), początkowo był to uroczysty akt, poprzez który nabywało się prawa potomka prawnego, później instytucja o charakterze majątkowym, umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobiercą w celu przekazania jej majątku po śmierci (adoptio in hereditatem)
opieka (tutela,tutoria) -instytucja prawna zastępująca władzę ojcowską, obejmowała wszelkie prawa i obowiązki związane z pieczą nad pewną osobą z powodu płci, zdrowia, nieobecności itd., najpopularniejsza forma to opieka nad małoletnimi: jeśli żył ojciec to on wyznaczał opiekuna tzw. opieka ojcowska, w braku ojca - opieka rodu (zbiorowa), lub przez krewnego (wtedy krewny był opiekunem przyrodzonym a ród miał pieczę zwierzchnią), później opiekunem był król jako opiekun wszystkich sierot i wdów; z braku opiekunów ojcowskich i przyrodzonych - opiekun urzędowy, wyznaczony przez władcę; prawo średniowieczne w zasadzie wykluczało sprawowanie opieki przez kobiety (w prawie polskim opiekę nad dziećmi zmarłego rycerza sprawowała matka, lub babka przy współopiece krewnego płci męskiej)
ZOBOWIĄZANIA
1. Źródła zobowiązań.
cechą praw obligacyjnych (zobowiązań) jest ich względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (inter partes)
w prawie średniowiecznym nie zawsze był przestrzegany rozdział między prawem rzeczowym a zobowiązaniowym
źródła zobowiązań:
czyny niedozwolone (delikty); nie rozróżniano przy tym skutków karnych deliktu, tak jak nie rozróżniano przestępstw i czynów naruszających prawo prywatne
umowy:
pierwotnie były pod dominującym wpływem pierwiastków sakralnych, symboliki i formalizmu
dwa rodzaja:
formalna- polegała na zobowiązaniu się kogoś do świadczenia w przyszłości, dokonywana była drogą uroczystego przyrzeczenia - ślubowania wiary na co składała się przysięga i gesty symbolizujące oddanie się w razie niewypełnienia umowy w moc wierzyciela, gestem takim było złożenie ręki w dłoń wierzyciela (przybicie), czyli sposób utwierdzania umowy; zawarcie umowy następowało także przez wręczenie laski czy innego przedmiotu związanego z osobą dłużnika wierzycielowi (wadiacja)
realna -wówczas gdy zobowiązanie się jednej ze stron wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony przyjmujący stawał się dłużnikiem; do takich umów należało *kupno-sprzedaż (zapłacenie ceny kupna rodziło obowiązek sprzedawcy do dostarczenia zakupionej rzeczy); z czasem - przyjęcie zadatku rodziło zobowiązanie wydania rzeczy/zobowiązanie do uiszczenia ceny w określonym czasie; *darowizna (bo prawo średniowieczne łączyło darowiznę z obowiązkiem wręczenia darczyńcy daru wzajemnego), *zamiana
2.Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań:
- zakres szeroki, dotykał osoby dłużnika; niewypłacalny jako krzywoprzysięzca był wyjęty spod prawa (mógł być bezkarnie zabity); z czasem łagodzenie odpowiedzialności cielesnej, w to miejsce niewypłacalny dłużnik popadał w niewolę, z której mógł się pracą wykupić; z czasem zastąpiono odpowiedzialność osobą odpowiedzialnością majątkiem
sama umowa rodziła powinność jej wypełnienia, ale nie rodziła odpowiedzialności prawnej,
która powstawała dopiero poprzez przyjęcie odpowiedzialności (w określonej formie) tj. utwierdzenie umowy;
- możliwy był również rozdział między długiem a odpowiedzialnością, tj. na kim innym ciążył dług, a na kim innym odpowiedzialność
3.Sposoby zabezpieczenia wierzytelności:
- były środkami umacniania umów
- rodzaje:
zakładnictwo -z reguły krewny dłużnika stawał się więźniem w domu wierzyciela do czasu wypełnienia zobowiązania; zakładnik był utrzymywany przez wierzyciela, nie mógł być zmuszany do pracy; w razie niewykonania zobowiązania przechodził on pod władzę wierzyciela, na niego przechodziła odpowiedzialność dłużnika i wierzyciel mógł zrobić z nim to samo co z niewypłacalnym dłużnikiem
rękojemstwo - odpowiedzialność przechodziła na inną osobę, zwaną ręczycielem, z reguły na krewnego, który ręczył swoją osobą i majątkiem, ale do czasu wykonania pozostawał na wolności; dopiero w razie niewypełnienia zobowiązania dostawał się pod władzę wierzyciela; z biegiem czasu stał się pośrednikiem między dłużnikiem a wierzycielem (mediator) i ustanawiany był w drodze wadiacji; oddanie wierzycielowi zajętych przedmiotów niewypłacalnego dłużnika zwalniało z rękojemstwa; odmiana to rękojemstwo własne , kiedy sam dłużnik stawał się swoim ręczycielem
zastaw to zabezpieczenie dla wierzyciela na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić swoją wierzytelność - stanowił ograniczone prawo rzeczowe, gdyż władza wierzyciela miała charakter bezwzględny, skuteczny erga omnes; ustanowienie zastawu: *w drodze umowy =umowny, dany, *bez umowy i bez woli dłużnika =zastaw wzięty, ciąża, grabież, później określany jako ustawowy (gdyż wynikał z przepisu prawa) lub sądowy (ustanawiany wskutek decyzji sądu ); genezą zastawy wziętego była przysługująca pierwotnie wierzycielowi możność stosowania samopomocy wobec dłużnika; przedmiotem zastawu były pierwotnie ruchomości, które przechodziły w posiadanie wierzyciela, #zastaw ruchomy był więc zastawem ręcznym, z dzierżeniem; w razie zwrotu długu wierzyciel był zobowiązany zwrócić przedmiot zastawu); odmiana tego zastawu to zastaw na upad -w razie nie zwrócenia długu - przedmiot przechodził na własność wierzyciela (mógł go sprzedać lub zatrzymać); z czasem zastaw zaczął spełniać rolę dodatkowego zabezpieczenia wierzytelności; zastaw ręczny mógł spełniać funkcję zakładu (vadium) - który ustanawiał obowiązek dłużnika zapłaty określonej sumy na wypadek niewywiązania się ze zobowiązania (przypadającej wierzycielowi jako kara umowna, bez zmniejszania zobowiązania głównego); zastaw na ruchomościach miał szczególne znaczenie w związku z rozwojem kredytu pieniężnego, jako forma zabezpieczenia udzielanych pożyczek na procent ( w średniowieczu trudnili się lichwą Żydzi);
#zastaw nieruchomości powstał później, był najpierw także zastawem z dzierżeniem, tj. polegał na przeniesienie własności nieruchomości na zastawnika, po zwrocie długu własność przechodziła z powrotem na zastawcę; z czasem - na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości (zastaw użytkowy), użytkowanie połączone było zwykle z prawem do pobierania pożytków (zastaw antychretyczny); zastaw użytkowy czysty gdy pobierane pożytki nie zaliczane były na poczet długu, spełniały rolę odsetek; zastaw do wydzierżenia gdy pożytki zarachowane były na poczet należności; później pojawiła się inna odmiana zastaw bez dzierżenia
załoga-- dłużnik lub poręczyciel zobowiązywał się w razie niewypełnienia zobowiązania w terminie udać się do gospody wraz z całym orszakiem, przebywać tam i ucztować na własny koszt do czasu uiszczenia długu, do czego miały go zmusić znaczne wydatki i ograniczenie swobody ruchów
łajanie - w razie niewypłacalności dłużnika wierzyciel miał prawo wystawić jego cześć i dobre imię na publiczne zniewagi (obelżywe słowa, pisemne paszkwile, ośmieszające ryciny etc.) do czasu zaspokojenia roszczenia