Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza
Wpływ prawa rzymskiego
Rzymskie prawo wulgarne w średniowieczu:
- w państwach szczepowych germańskich utrzymana była moc obowiązująca prawa rzymskiego dla ludności pochodzenia rzymskiego (tzw. Leges Romanae- najsłynniejszy to Brewiarz Alaryka)
- wulgaryzacja to były przemiany w prawie rzymskich, które nastąpiły w czasach poklasycznych (IV-VI) na gruncie praktyki życia codziennego, z potrzeb uproszczenia i popularyzacji norm w zetknięciu ze słabiej rozwiniętymi systemami prawnymi; na wschodzie kres wulgaryzacji położyła Kodyfikacja Justyniańska, na zachodzie prawo wulgarne przetrwało w Brewiarzu Alaryka aż do XII/XIII w.
Działalność glosatorów i komentatorów:
- odrodzenie zainteresowań prawem rzymskim w Italii już od z końcem X w., ale właściwy renesans prawa rzymskiego przypadł na czasy działalności bolońskiej szkoły glosatorów:
wypracowanie przez glosatorów teorii własności podzielonej przy: wykorzystaniu rzymskiej nauki o skargach - konstrukcja własności użytkowej (dominium utile) jako własności podległej wobec własności zwierzchniej podmiotów, którym przysługiwała skarga windykacyjna wprost (stosownie do norm prawa rzymskiego)a których własność stąd nazywano główną (dominium directum); równocześnie znalezienie uzasadnienia w prawie rzymskim dla występującego w stosunkach prawnych zjawiska jednoczesnego posiadania; w prawie rzymskim fizyczne władztwo nad rzeczą określano jako corpus, wolę zatrzymania rzeczy wyłącznie dla siebie nazywano animus rem sibi habendi; glosatorowie pod pojęcie possessio civilis podciągnęli przyznawane właścicielowi zwierzchniemu posiadanie solo animo (czyli samo animus), jednocześnie posiadaczami tej samej rzeczy mogli być dzierżawcy jako posiadający possessio naturalia, a więc posiadanie tylko corpore (corpus).
- komentatorzy:
oparcie badań na udoskonalonej metodzie dialektycznej, dzięki czemu mogli dostosowywać prawo rzymskie do potrzeb życia codziennego
opierali się na materiale opracowanym przez glosatorów , uwzględniali prawo longobardzkie, kanoniczne czy statutowe
zajmowali się także sprawami prawu rzymskiemu nieznanymi: m.in
wypracowanie norm kolizyjnych między przepisami miast włoskich - teoria statutowa Bartolusa de Saxoferrato (określająca stosunek prawa krajowego do praw obcych) co dało początek prawu międzynarodowemu prywatnemu;
opracowanie teorii umów nieformalnych („gołych umów - pacta nuda), które dochodziły do skutku przez samo porozumienie stron i były tak samo zaskarżalne jak inne umowy;
naukowe opracowanie teorii spółek handlowych na podstawie nowych, nieznanych prawu rzymskiemu form (komandytowych, z ograniczoną odpowiedzialnością);
doprowadzili do wyodrębnienia się prawa wekslowego
praktyczna recepcja prawa rzymskiego w Europie miała miejsce właśnie poprzez doktrynę komentatorów
- krytyka komentatorów przez humanistów francuskich, którzy reprezentowali czysto naukowy kierunek badań nad spuścizną rzymskiej jurysprudencji
Formalna recepcja prawa rzymskiego:
- nastąpiła u schyłku średniowiecza w Niemczech
- prawo rzymskie zostało przyjęte jako prawo obowiązujące do praktyki wymiaru sprawiedliwości; co oficjalnie zostało potwierdzone w ordynacji Sądu Kameralnego Rzeszy Niemieckiej w 1495 r.
- czerpanie samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych opracowanych przez glosatorów i komentatorów
- recepcja następowała za pośrednictwem nauki i twórczej adaptacji pojęć rzymskich do rodzimych instytucji i do potrzeb praktyki sądowej
- to zmodernizowane prawo oparte na romanistycznych podstawach zwane było prawem powszechnym (Gemeines Recht) lub pospolitym - formalnie miało jedynie moc posiłkowa w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce wypierało prawo miejscowe
- nauka prawa powszechnego stworzyła z biegiem czasu rozbudowany system, określany jako „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego” - usus modernus pandectarum, który wywierał, aż do czasów Oświecenia przemożny wpływ na jurysprudencję wielu krajów Europy, także tam gdzie nie doszło do praktycznej recepcji prawa rzymskiego; najwybitniejszy przedstawiciel tego kierunku z XVII w. to Benedykt Carpzov (inni to Jan Brunnemann, Dawid Moevius, Georg Struve, Samuel Stryka)
- nauka ta dawała początek formułowaniu pojęć ogólnych i podstawowych zasad teorii prawa prywatnego
Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym
Osoby fizyczne:
- zdolność do czynności prawnych:
wraz z osiągnięciem odpowiedniego wieku a o tym decydowała ustawa;
trzy kategorie wieku:
małoletniość (trwała do osiągnięcia lat sprawnych, granica ta była dla dziewcząt z reguły niższa) - małoletni pozbawieni byli zdolności do czynności prawnych ,
lata sprawne (różnie dla dziewczyn i chłopców: odpowiednio 12 i 15 lub 13 i 14) -- ograniczona zdolność do czynności prawnych, możność podejmowania niektórych działań prawnych za zgodą lub w asystencji przedstawiciela ustawowego
lata roztropne (całkowita pełnoletniość z reguły wyznaczana między 21 a 25 rokiem życia ) - pełna zdolność do czynności prawnych
ograniczenia wynikające z przynależności stanowej - np. zakaz nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan; zakazy trudnienia się przez szlachtę rzemiosłem lub handlem; ograniczenia chłopów w sferze stosunków majątkowych i osobistych
ograniczenia praw cudzoziemców np. zakaz nabywania dóbr ziemskich, zakaz wywozu majątku cudzoziemskiego za granicę (w Polsce prawo detraktu - wywóz takiego majątku był możliwy ale za opłatą w wysokości 1/10 mienia, przypadającą na rzecz państwa, miasta lub pana feudalnego
ograniczenia wynikające z religii (wyznania) - zakazy małżeństw między wyznawcami różnych religii; wyłączanie niechrześcijan od możliwości występowania w charakterze świadków przy czynnościach prawnych i w procesie .; pozbawienie potomków heretyków, tj. członków sekt zabronionych, praw dziedziczenia, majątek po zmarłym heretyku ulegał konfiskacie
ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet (większy zakres samodzielności miały one w prawie miejskim; upośledzenie prawne dzieci nieślubnych, nie przyznawano im prawa stanu tj. przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska, praw spadkowych)
ograniczenia osób stanu duchownego w szczególności w zakresie testowania, nabywania praw spadkowych, sprawowania opieki
ograniczenia ze względu na stan zdrowia fizycznego (kalectwo, ciężka choroba fizyczna i psychiczna, uznanie za marnotrawcę); dla tych osób, jaki i dla niedojrzałych wiekiem i starców powoływano kuratorów
Osoby prawne:
- odróżnianie osób fizycznych, naturalnych od osób sztucznych czyli różnego rodzaju zbiorowości, którym prawo nadawało cechy podmiotów prawa; istotny był tu wkład kanonistyki z jej teorią osoby moralnej odnoszącej się do różnego typu zbiorowości występujących w organizacji Kościoła;
- glosatorzy stworzyli koncepcję osobowości prawnej danego okręgu miejskiego (civitas) jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych
- wreszcie komentatorzy zbudowali pojęcie osoby fikcyjnej oderwanej od tworzących ją osób fizycznych
- wśród osób prawnych przyjęto wyróżniać:
związki osób= korporacje (universitas personarum)
związki o charakterze majątkowym= fundacje (universitas rerum)
- najwcześniej uznawana byłą osobowość prawna związków korporacyjnych - związków: *politycznych (gminy, miasta), *religijnych (klasztory, kolegiaty etc.), *zawodowych (gildie, cechy), *humanitarnych (bractwa), *naukowych;
- później zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego, których podstawą był substrat majątkowy np. *fundacje kościelne, powstające w drodze aktu prawnego danej osoby (fundatora) przeznaczającej określony majątek na cele pobożne i dobroczynne; * zakłady użyteczności publicznej i instytucje charytatywne (szpitale, przytułki, sierocińce)
Małżeństwo:
- początkowo decydujący wpływ Kościoła na rozwój prawa osobowego i jego doktryny:
małżeństwo było związkiem nierozerwalnym, monogamiczny, ustanowionym jako sakrament, w którym umowa stanowiła tylko formę objawienia woli, nie jego istotę
wyłączność Kościoła w kwestii prawnego uregulowania związku jak i jurysdykcji sądowej
- później w związku z reformacją wrosły tendencję do uznania dopuszczalności jurysdykcji państwowej w sprawach małżeńskich i uznania świeckiego ustawodawstwa małżeńskiego
- gallikanizm -ruch będący próbą połączenia idei religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w tym zakresie, w małżeństwie należało oddzielić od siebie umowę czysto cywilnoprawną od sakramentu małżeństwa
- od Soboru Trydenckiego (1563 r.) obowiązywała jedynie wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa przez ślub (declaratio consensus) czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów w obecności proboszcza i dwóch świadków, poprzedzony zapowiedziami (przez trzy kolejne niedziele lub święta w celu umożliwienia zgłoszenia przez innych ludzi ewentualnych przeszkód), bez zapowiedzi małżeństwo możliwe na podstawie osobnego zezwolenia indultu biskupa; istniał też egzamin przedślubny - ze znajomości zasad religii chrześcijańskiej; małżeństwo zawarte bez zachowania któregoś z koniecznych elementów formy kościelnej było uważane za nieważne ze względu na przeszkodę tajności
- rozbudowany został katalog przeszkód w prawie kanonicznym: zrywające (pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo naturalne, cywilne, duchowe, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus, błąd, różnica stanów-w praktyce sądownictwa kościelnego jeśli osoba była nieświadoma co do przynależności stanowej współmałżonka to wówczas traktowano taki błąd jako błąd co do przymiotu osoby)
Zmiany w prawie zobowiązań
- odchodzenie od formalizmu i symboliki; dotychczasowe uroczyste gesty i słowa towarzyszące zawieraniu umowy, np. przysięga i samoprzekleństwo ustępowały miejsca prostemu przyrzeczeniu; symbole utrzymały się stosunkowo najdłużej w prawie wiejskim, gdzie np. do utwierdzania umowy służyło wspólne ucztowanie kontrahentów i świadków (litkup);
- nastąpiło przesunięcie odpowiedzialności w razie nie wywiązania się z zobowiązania z osoby na majątek dłużnika; przejawem pozostałości dawnej odpowiedzialności osobą był środek przymusu osobistego stosowany wobec opieszałych i niewypłacalnych dłużników w postaci aresztu za długi
- majątkowe zabezpieczanie umów - stosowanie różnego rodzaju kar konwencjonalnych, pochodzących z instytucji zakładu jako sankcji pieniężnej za nieterminowe wywiązanie się z długu, przypadającej wierzycielowi niezależnie od świadczenia głównego
- rozwój kontraktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo consensu); w niektórych ustawodawstwach ważność takiej umowy zależna była od zachowania pewnych wymogów np. zachowania formy pisemnej, wpisu do ksiąg czy rejestrów
- dopuszczalny był obrót również samymi wierzytelnościami, tj. mogły być one zbywane przez wierzyciela na rzecz innej osoby - uzasadnienie dla tego odnaleziono w rzymskiej instytucji cesji , czyli przelewu zobowiązań (wierzytelności) przez dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na rzecz nowego wierzyciela (cesjonariusza)
- powstanie instytucji skryptu dłużnego, na jego podstawie wierzyciel przenosił swoje uprawnienia na rzecz osoby trzeciej; z czasem dokumenty takie wydawane były w formie listów na okaziciela ( stanowiących prototyp weksli , które rozwinęły się najwcześniej w obrocie handlowym miast włoskich, gdzie zamiast przewozu pieniędzy kupiec składał określoną sumę bankierowi, ten wręczał mu przekaz, weksel polecający bankierowi miejscowości do której kupiec się udawał, wypłatę oznaczonej sumy, weksel jako potwierdzenie wpłacenia danej sumy nabierał charakteru papieru wartościowego)
- nowe rodzaje umów lub istniejące zmieniały charakter: darowizna (stał się umową, której treścią było przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez świadczenia wzajemnego); z najmu wyodrębniono umowę pożyczki (jej przedmiotem pieniądze lub inne rzeczy zamienne, która najczęściej umacniana była zastawem ręcznym/fantem w prawie polskim/ a w operacjach handlowych poprzez wystawienie przez dłużnika skryptu dłużnego na okaziciela, weksla stwarzającego abstrakcyjne, czyli niezależne od przyczyny jego powstania zobowiązanie zapłaty okazicielowi sumy, na którą opiewał.; istniała również pożyczka nieubezpieczona jako dług prosty
- złagodzenie zakazu lichwy- pobieranie procentów, o ile kredyt przeznaczony był na cele handlowe lub przemysłowe a nie konsumpcyjne było dozwolone nawet dla chrześcijan; wymóg umiarkowanej wysokości odsetek
- spośród różnych form najmu nieruchomości duże znaczenie miała szczególnie w stosunkach wiejskich dzierżawa (arenda); z kolei najem usług stał się formą regulacji prawnej pracy najemnej
- dużą rolę odgrywały różne formy spółek (zawiązywanych w celach handlowych lub wytwórczych przez osoby dysponujące odpowiednimi środkami finansowymi; ich wkład mogła stanowić też praca bądź wiedza fachowa); obok *spółek jawnych (gdzie wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami, ponosili równy udział w stratach i odpowiedzialności), pojawiły się nowe formy spółek, w tym *spółka komandytowa (gdzie obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczeń istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu= sumy komandytowej), oraz *spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (w której wszyscy wspólnicy odpowiadali tylko swoim wkładem)
- spore znaczenie praktyczne miała umowa depozytu ( w prawie polskim -zwana wierną ręką) mocą której powierzano pewnej osobie przechowanie rzeczy ruchomej lub nieruchomej, osoba ta zobowiązywała się zwrócić rzecz w nieuszczuplonym stanie oraz sekwestr - przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo dwie lub więcej osób, gdy chodziło o prawo wspólne lub sporne