PRAWO RZECZOWE

1. Pojęcie rzeczy

-do prawa rzeczowego zaliczane są normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które ukształtowane są jako prawa podmiotowe bezwzględne (skuteczne erga omnes czyli względem wszystkich osób)

• wczesne średniowiecze - pod pojęciem „rzeczy” rozumiano przedmioty materialne,

zmysłowo postrzegalne, z czasem odżywać zaczęła romanistyczna kategoria rzeczy niezmysłowych (res incorporales)

• podstawowe znaczenie w średniowieczu: podział na ruchomości i nieruchomości:

• ziemia wraz z przedmiotami z nią związanymi otoczona była szczególną ochroną prawną

• rzeczy ruchome traktowane były jako rzecz licha (res mobilis, res vilis)

-rzeczy nieruchome (zwane inaczej stojącymi lub leżącymi):

• przede wszystkim ziemia, zabudowania pierwotnie zaliczane były do rzeczy ruchomych

• niektóre ruchomości w znaczeniu fizycznym zaliczane były przez prawo do nieruchomości ze względu na ich przeznaczenie =ruchomości unieruchomione (ryby w stawie, zboże na pniu itd.);

• przedmioty szczególnie wartościowe

- ruchomości :

• w prawie najdawniejszym ruchomości związane były ściśle z osobą („ruchomości przywiązane do kości”), zerwanie fizycznego związku z osobą oznaczało jednocześnie zerwanie prawnych więzów; w razie dobrowolnego oddania rzeczy ruchomej na przechowanie poszukiwać można było rzeczy wyłącznie u tego, kto ją przyjął, nie u osób trzecich u których mogła się ona znaleźć

• podział nieruchomości:

• dobra dziedziczne (rodowe, bona hereditaria)

• dobra nabyte (bona acquisita) w drodze nadania i kupna

2.Posiadanie. Własność:

-wczesne średniowiecze - brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem (posiadaniem), a władztwem prawym (własnością); każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej; różnie określano to prawo (tenuta, gewere, inwestytura, saisine, dzierżenie, w końcu possessio)

- posiadanie:

• posiadanie ruchomości polegało wyłącznie na faktycznej detencji, trzymaniu rzeczy w swoim władaniu, stąd przywiązywanie w czynnościach prawnych podstawowej wagi do aktów o charakterze zmysłowo postrzegalnym;

• posiadanie nieruchomości nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości; posiadaczami gruntu byli zarówno ci bezpośrednio nim władający (bezpośredni) oraz ci, którzy tylko pobierali korzyści np. czynsz (pośredni); możliwość jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele osób (własność podzielona)

• własność:

• początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej; uważana za najwyższy stopień posiadania (za najpełniejsze władztwo nad rzeczą); nie znano też ścisłego rozgraniczenia między własnością a prawami na rzeczy cudzej;

• konkretyzacja pojęcia własności w praktyce sądowej poprzez wyliczanie różnych uprawnień, przysługujących właścicielowi;

• dla jej określenia początkowo stosowano terminy określające posiadanie (z podkreśleniem wieczystego czy dziedzicznego charakteru (possessio perpetua, hereditaria) - później pojawił się termin dominium (władztwo) lub proprietas

• odróżnienie własności od posiadania najpierw w sferze procesu sądowego: strona wyzuta z posiadania występowała z zarzutem bezprawnego posiadania, osoba przeciwko której zarzut był skierowany musiała udowodnią swoje prawa, rozstrzygane były kwestii posesoryjnych (wyzucie czy naruszenie) i petytoryjnych (stwierdzenie prawa do posiadanej nieruchomości); dopiero wprowadzenie odrębnej ochrony posesoryjnej i petytoryjnej umożliwiło ścisłe wyodrębnienie pojęcia posiadania i pojęcia własności

3. Geneza feudalnej własności ziemskiej:

-podstawę stosunków produkcji doby feudalnej stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami (chłopami),

-z czasem następował proces stopniowego uzależniania się owych wytwórców od możniejszych bezpośrednich wytwórców tzw. komendacja (poddawanie się pod ochronę i pod opiekę możniejszych panów świeckich czy instytucji kościelnych w celu uwolnienia się od ciężarów wojskowych i fiskalnych; powstała instytucja praecarium - chłop-prekarzysta oddawał swoją ziemię, by otrzymać ją z powrotem w użytkowanie w zamian za świadczenia i ciężary zwane rentą feudalną

- drugi etapem było przekształcanie wolnych posiadaczy ziemskich w ludność feudalnie zależną, był to proces postępujący zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej i miał warunkowy charakter; feudalna własność ziemi powstawała początkowo w drodze nadań dokonywanych przez władcę rycerstwu jako beneficja (nadanie o charakterze czasowym); z czasem wraz z utrwaleniem się stosunków lennych między wasalami a seniorami nabrały charakteru dziedzicznego, stając się lennami a prawa feudałów do ziemi były nie tylko wartością ekonomiczną, ale również stanowiły wykładnik ich pozycji społeczno-politycznej

• w Polsce dominowała własność bezwarunkowa, wolna - alodialna

• cechy własności feudalnej:

• powiązana była ze stanową strukturą społeczeństwa; ziemia była w zasadzie własnością szlachty;

• wiązała się najczęściej z władztwem o charakterze publiczno-prawnym; właściciel ziemi miał jednocześnie uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (z tytułu własności miał on prawo do renty feudalnej tj. odrobkowej, naturalnej i czynszu; z tytułu zależności osobistej władztwo przejawiało się w zakazie opuszczania gruntu przez chłopa i wymogu zezwolenia pana na małżeństwo) oraz władze administracyjno-policyjną i sądowniczą nad ludnością zależną (sądownictwo dominialne)

• własność feudalna była własnością podzieloną na kilka podmiotów: np. własność lenna podzielona była między nadającego ziemię (seniora), zachowującego własność zwierzchnią (dominium directum) i wasala-lennika, który otrzymywał własność podległą, użytkową (dominium utile);

• konstrukcja i terminologia dotycząca własności podzielonej była dziełem glosatorów

• utrzymywanie się pozostałości w zakresie nieruchomości dawnej wspólnoty rodowej w postaci niedziałów rodzinnych poprzez utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami czy samych braci (bracia niedzielni - fratres indivisi); taka wspólna własność zwana była własnością pospólnej ręki (manus communis) w której udział każdego z członków wspólnoty nie dawał się wyrazić w niezależnej części ułamkowej; uczestnik nie miał prawa dysponowania swym udziałem, w razie jego śmierci prawa nie przechodziły na spadkobierców, tylko powiększały majątek wspólny

• własność feudalna była własnością związaną poprzez ograniczenia i wzajemne zależności między podmiotami prawa własności - np. ograniczenia w zakresie swobody alienacji ziemi

3.Własność w doktrynie wieków średnich:

- krytyka własności prywatnej przez Kościół, który był nieprzychylny bogaceniu się jednostek (doktryna Izydora z Sewilli, św. Augustyna i in.), z czasem coraz większe powiązanie aparatu kościelnego z wielką własnością ziemską

- św. Tomasz (XIII w.) rozwinął odmienne spojrzenie na własność - jako prawo wynikające z natury i związane z naturalnymi obowiązkami właściciela wobec potrzeb innych członków społeczeństwa - własność jako funkcja społeczna

4.Ograniczenia alienacji nieruchomości:

- tendencja do utrzymania nieruchomości w rodzinie; początkowo konieczność uzyskania przyzwolenia najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych i to zarówno rodowych, jak i nabytych, czynność dokonana bez zezwolenia krewnych była nieważna; istniał zakaz rozporządzania majątkiem tak, by miało to uszczuplać lub pozbawiać najbliższą rodzinę praw z tyt. dziedziczenia (prawo wyczekiwania najbliższych krewnych); z czasem - zawężenie tych ograniczeń wyłącznie do dóbr rodowych

-uprawnienia krewnych w stosunku do dóbr rodowych wynikały z prawa bliższości (ius propinquitatis) wyłączającego od dziedziczenia osoby obce (jeżeli istnieli krewni), wyrażały się w formie:

• retraktu (wykupu) rodzinnego - uprawnieni krewni mogli dokonać w określonym terminie odkupu sprzedanej nieruchomości tj. odebrania jej od nabywcy za zwrotem zapłaconej przezeń ceny

• prawa pierwokupu - właściciel wobec chęci sprzedaży dóbr zobowiązany był do zaoferowania ich w pierwszej kolejności krewnym;

-ograniczenia z tytułu sąsiedztwa- najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa (istniało również niekiedy prawo retraktu z tytułu sąsiedztwa członkom gminy; w stosunkach lennych - prawo retraktu lennego przysługujące seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych);

-ograniczenia wprowadzane przez monarchę z tytułu jego praw zwierzchnich w postaci regale ziemi

5. Nabycie własności:

• pierwotne - nabywca nie wywodził swego prawa od innej osoby, jego nabycie było niezależne od czyichkolwiek uprawnień; rodzaje:

• zawłaszczenie np nabycie własności przez polowanie i rybołówstwo,

• znalezienie rzeczy,

• łupy wojenne,

• własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego ius naufragii,

• zawłaszczenie nieruchomości poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu; formą prawną potwierdzenia czyjegoś prawa własności na zawłaszczonym gruncie była zapowiedź (interdicto), której celem było zakazanie wstępu i korzystania z ziemi przez inne osoby w drodze w szczególności wbijania znaków granicznych i obchodzenia granic

• zasiedzenie -długotrwałe spokojne i nieprzerwane posiadanie nieruchomości uzasadniało przyznanie właścicielowi tytułu własności

• pochodne- przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą na podstawie kupna-sprzedaży, darowizny lub zamiany;

• początkowo przez fizyczne wręczenie przedmiotu;

• później składało się z dwóch aktów prawnych: *umowy realnej (sala, traditio, wzdanie), połączonej z wywiązaniem się zbywcy czyli rezygnacji z dotychczasowej władzy nad nieruchomością za cenę kupna; realny charakter tego aktu, którego istotą było przeniesienie władzy nad rzeczą; * wejścia w posiadanie (investitura, intromissio, wwiązanie); obu aktom towarzyszyły symboliczne gesty i czynności w celu uwidocznienia faktu ich dokonania, początkowo oba akty wykonywane były jednocześnie w obecności świadków, później powstał zwyczaj zawierania umowy realnej poza gruntem w obecności osób, które mogły poświadczyć urzędowo jej dojście do skutku, istniał również zwyczaj dokonywania wzdania w obecności władcy;

• pod wpływem Kościoła - nabycie własności następowało przez wręczenie dokumentu o przeniesieniu gruntu w obecności świadków, uzupełnione wręczeniem przedmiotów symbolizujących grunt i władzę nad nim, co zastąpiło wkrótce całkowicie rzeczywiste, materialne objęcie posiadania przez nabywcę

• z czasem dążenie do uzyskania nienaruszalnego świadectwa nabycia nieruchomości - pojawił się zwyczaj toczenia fikcyjnego procesu przed sądem między stronami, wyrok sądowy stanowił pełny dowód nabycia danej nieruchomości; zwyczaj ten poprzedził rozpowszechnienie w późniejszych czasach sądowego przeniesienia własności nieruchomości

PRAWO SPADKOWE

1.Spadkobranie:

- instytucja spadkobrania pojawiła się wraz z wyodrębnieniem się indywidualnej własności

• pojęcie dziedziczenia:

• przejście przedmiotów majątkowych należących do pewnej osoby po jej śmierci (spadkodawcy) na określone osoby (spadkobierców)

• początkowo spadkobierca nie miał możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci (krewni mieli prawo wyczekiwania na majątek po przyszłym spadkodawcy), a dziedziczenie następowało według określonego w prawnie porządku (w zależności od bliskości pokrewieństwa); było to dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

• przedmiotem spadkobrania były początkowo ruchomości, z czasem również nieruchomości, które podlegały dziedziczeniu według pewnych zasad:

• ogólne ograniczenie w tym zakresie kobiet (niekiedy możliwość dziedziczenia przez kobiet ograniczano do dóbr macierzystych, pochodzących od matki)

• porządek dziedziczenia:

• był regulowany przez prawa zwyczajowe na podstawie określonych zasad bliskości pokrewieństwa po zmarłym; najbliższymi spadku zawsze byli synowie (ich obecność wyłączała tym samym innych krewnych), w przypadku kilku synów podział spadku następował na równe części, o ile w grę nie wchodził niedział braterski (własność pospólnej ręki), nieznane było też początkowo prawo wyobrażenia (ius repraesentationis) tj. gdy potomkowie wcześniej zmarłego syna spadkodawcy wchodzili w jego miejsce

• z czasem wystąpiła tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku w celu zapobieżenia objęcia spadku bezdziedzicznego przez władcę - kaduka; inaczej w realiach wiejskich gdzie uprawnionymi do takiego spadku byli panowie feudalni

• w prawie frankońskim - dziedziczenie według parantel, obejmujących krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka (I parantela- zstępni, II - krewni wywodzący się od ojca spadkodawcy tj, rodzeństwo i ich potomkowie, III - krewni wywodzący się od wspólnego dziada etc., bliższa parantela wykluczała dalszą, w ramach tej samej paranteli- pierwszeństwo miał bliższych pokrewieństwem)

• w Zwierciadle Saskim spadkobiercy podzieleni byli na koła: ściślejsze (potomkowie, rodzice rodzeństwo) i obszerniejsze (do VII st. komputacji rzymskiej)

• niekiedy występowało odmienne spadkobranie dóbr ojcowskich (ojczystych) i macierzystych, powstała instytucja prawa powrotu, w braku zstępnych dobra wracały do krewnych linii, z której pochodziły (paterna-paternis, materna-maternis)

• początkowo niedopuszczanie do dziedziczenia współmałżonka lub wyznaczanie go w dalszej kolejności , uregulowane było w prawie małżeńskim majątkowym i dotyczyło z reguły tylko dóbr wniesionych do małżeństwa, jak posag czy wiano oraz nabytych w czasie jego trwania

• nabycie spadku:

• następowało przez samą śmierć spadkodawcy (mortuus saisit vivum); była to zasada, że spadkobierca przenosił posiadanie na dziedziców, spadkobierca był wwiązany w spadek z mocy samego prawa i nie potrzebował osobnego wprowadzenia w posiadanie; stopniowo wykształciła się zasada formalnego obejmowania spadku w posiadanie, z czasem także konieczne było sądowe wwiązanie, czyli przyznanie spadkobiercy dziedzictwa na mocy orzeczenia sądu

2.Dziedziczenie testamentowe:

• początkowo jedynie osoby bezdzietne mogły w pewnych wypadkach przekazać majątek obcym (w formie fikcyjnej adopcji = adoptio in hereditatem); zmiany nastąpiły pod wpływem Kościoła, powstał rodzaj czynności mortis causa tj. rozporządzenie rzeczą na wypadek śmierci i wykształciło się pojęcie „części swobodnej” spadku tj. tej części, która pozostawała do swobodnej dyspozycji spadkodawcy (początkowo wyłącznie na cele pobożne „dla zbawienia duszy” , zwana zasadą „adopcji Chrystusa”), jej wysokość uzależniona była od liczby synów i wynosiła część jaka przypadałaby jeszcze jednemu tj. przy 2 - 1/3, przy 4 - 1/5 etc. (czasem określana też była w stałej wysokości);

• na Rusi stosunkowo wcześnie powstała instytucja testamentu (riad) - w nim spadkodawca ustalał wysokość części majątku przypadającej na każdego z synów

• przedmiotem były początkowo ruchomości, nieruchomości - nabyte; dysponowanie dobrami rodowymi możliwe było wyłącznie po uwzględnieniu praw spadkowych najbliższych krewnych tzw. dziedziców koniecznych

• testament średniowieczny (w przeciwieństwie do rzymskiego) nie wymagał ustanowienia ogólnego dziedzica, zawierał po prostu dyspozycję majątku lub jego części

3.Sczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn:

-szczególne zasady dotyczyły sukcesji lenn, gdyż w interesach seniora leżało by związany z posiadaniem lenna obowiązek służby wojskowej mógł być należycie wykonywany

- zasada niepodzielności lenn ,która była realizowana poprzez wprowadzenie sukcesji jednostkowej tj. przechodzenie lenn w razie śmierci lennika na jednego z synów:

• w prawie niemieckim najstarszy syn

• w prawie francuskim: *fraragium -najstarszy syn obejmował większa część, mniejsza jako podlenno przypadała młodszym *paragium następował wewnętrzny podział lenn, ale na zewnątrz całość reprezentowana była przez najstarszego z braci

• tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu

• odsuwanie od dziedziczenia lenn krewnych wstępnych, powstała zasada lenno nie idzie w górę= feudum non ascendit aby lenna i związane z nimi obowiązki wojskowe nie spoczęły w rękach osób starszych, niezdolnych do ich wypełniania.

---