PRAWO ŚREDNIOWIECZNE- charakterystyka ogólna

1. Charakterystyka epoki feudalizmu

1. Prawo feudalne wytworzyło się w wyniku ewolucji od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko rozwiniętego

2. niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa feudalnego- zmiana dopiero w późnym średniowieczu

3. Źródła prawa :

- prawo zwyczajowe - zwyczaje to pewne normy zachowania, postępowania przechodzące z pokolenia na pokolenie jako trwała wartość społeczna, ich cechy to: długotrwałe stosowanie, powszechna akceptacja społeczna i poczucie przestrzegania społecznego. Zwyczaje stawały się normami prawa zwyczajowego w drodze zabezpieczenia ich przestrzegania sankcjami przymusu państwowego

- prawo stanowione - świadomie tworzone przez organy prawotwórcze

- prejudykaty -orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach

- nauka prawa - jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie

uczonych doktorów praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety

prawnicze)

4. Prymat prawa zwyczajowego - podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo wydawane przez władcę - istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) - gł. rola sądów; normy przez sądy stanowione - ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe, później spisywane w postaci ogólniejszych reguł

5. Akty prawne monarchy - najczęściej służyły zmianie lub uzupełnianiu prawa zwyczajowego, w wieku XIII - nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w okresie rozdrobnienia feudalnego) - teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw przez władców: legiści i kanoniści

6. 3 etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do prawodawstwa państwowego: *prywatne spisy prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), *spisy istniejących praw/konieczność potwierdzania autentyczności prawa zwyczajowego (moc obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy-zwyczaje zatwierdzone),

*faza intensywnego prawodawstwa królewskiego, ustanawianie nowych norm

prawnych

7. przedsięwzięcia legislacyjne monarchów (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz prawa karnego -sfery publicznoprawnej tam gdzie brak absolutyzmu, utrzymywał się prymat prawa zwyczajowego.

8. Partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego partykularyzm personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm personalny przerodził się później w stanowość

9. Tendencje do unifikacji lokalnych praw - w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; używane w tym celu od XIII w. prawa o charakterze powszechnym, „uniwersalnym” - prawo rzymskie i kanoniczne - czynnikami integrującymi, prawo rzymskie - w charakterze prawa powszechnego (ius commune) - stosowane w przypadkach luk

10. gromadzenie materiału w celu poznania prawa - spisywanie prawa w celu osiągnięcia pewności prawa - zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym - tendencja do racjonalnej systematyzacji prawa

11. Stanowość prawa - każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla stanu szlacheckiego - prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego - prawo kanoniczne, kościelne ; mieszczaństwa - prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury sądownictwa, powstawały prawa stanów uprzywilejowanych - o charakterze przywilejów lub w drodze umów, w ramach prawa stanowego - odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych czy kupieckich) - stąd również korporacyjny charakter prawa

2. Nauka i nauczanie prawa - szczególne miejsce przypadło nauce prawa; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach prawa wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów: Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier, Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid

1. podstawą studiów prawniczych - prawo rzymskie i kanoniczne

2. odrodzenie prawa rzymskiego-związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej, oparte na odnalezionych Digestach, określone mianem ius civile

3. w wieku XII również początki kształtowania się drugiego z praw „uczonych” kanonistyki, wyodrębionej zarówno z teologii jak i prawa rzymskiego (zbiór norm prawa kanonicznego mnicha Gracjana dał początek nauce prawa kanonicznego, określone mianem ius canonicum

4. absolwenci niektórych uniwersytetów, znawcy ius civile i ius canonicum zwani byli doktorami „obojga praw” (utriusque iuris)

5. sposób nauczania na uniwersytetach - metoda scholastyczna, drobiazgowa egzegeza zastanych tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-językowych, objaśnienia pojęcia niezrozumiałego przez pojęcie zrozumiałe, niekiedy interpretacja praktyczna odzwierciedlająca potrzeby czasu (taki sposób nauczania cechował glosatorów). Od IV wieku nowy kierunek reprezentowany przez komentatorów -twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa -przedstawianie problemu w formie określonego zagadniania prawnego, z którego wydobywaną drogą dedukcji coraz bardziej szczegółowe kwestie, które z kolei rozstrzygane były przez przytaczanie wszystkich możliwych argumentów za i przeciw oraz pełne zestawienie dotychczasowych poglądów - obie szkoły reprezentowały „włoski sposób nauczania” mos italicus docendi

6. w czasach reformacji i humanizmu -pojawienie się nowych, przeciwstawiających się średniowiecznej scholastyce tendencji do ujmowania prawa jako stanowiącego pewną całość, zbudowanego logiczne systemu, pojawiło się dążenie do systematyzacji materii według jakiegoś porządku opartego na nowych założeniach konstrukcyjnych, pojawiło się to szczególnie wśród humanistów francuskich - francuski mos gallicus dcendi

7. w Polsce rozpowszechnienie prawa rzymskiego w XVI w. za pośrednictwem Jana Konarskiego i Piotra Tomickiego, Piotra Rozjusza (w formie mos italicus)

8. Hiszpańska szkoła w Salamance XVI w- prekursorami późniejszej nowożytnej szkoły prawa natury

9. Niektóre fakultety prawa miały prawo wydawania w trudniejszych sprawach sądowych wiążących opinii stanowiących podstawę wyroków (communis opinio doctorum)

3. Problemy związane z systematyką prawa

• do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między poszczególnymi gałęziami prawa,

• bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i prywatnoprawnej

• w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione jednostkom, kary o charakterze prywatnym

• brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w jednakowym trybie

• nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym charakterze często przemieszane

• systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i karne, dopiero d XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-actiones)

• klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa); materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa

Źródła prawa u Germanów i w państwie frankońskim:

1. Kształtowanie się praw germańskich - w czas tzw. wędrówki ludów (IV i V w) nastąpiło nasilenie osadnictwa germańskiego, tworzącego w granicach Imperium rzymskiego własne prawa szczepowe jako sprzymierzeńcy Rzymu (Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie) bądź jako zdobywcy (Longobardowie)

2. Germanie

1. Wizygoci:

- jako sprzymierzeńcy Rzymu utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego

- dwoistość prawa: prawo zwyczajowe dla Wizygotów, p. rzymskie dla

miejscowej ludności

- pierwszy kodeks prawa zwyczajowego V w. - Codex Euricianus króla

Euryka, wyraźne są w nim wpływy romanistyczne, napisany

zwulgaryzowaną łaciną, zawierał wiele rzymskich instytucji prawnych

- dla ludności rzymskiej: 506 r., za czasów Alaryka II, zbiór prawa

rzymskiego Lex Romana Visigothorum, Breviarum Alarici - oparty na

postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa,

Instytucjach Gaiusa

- zlikwidowanie dualizmu prawa wizygockiego w nowelizacji Kodeksu

Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda - Lex Visigothorum

Reccescindiana (Liber Iudiciorum) - kodyfikacja miała już zasięg

terytorialny a nie personalny

2. Ostrogoci:

- utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych

- VI w. - Edykt Teodoryka - oparty na Kodeksie Teodozjańskim, Sentencjach

Paulusa, zwyczajach germańskich , miał obowiązywać i Rzymian i

Ostrogotów

c) Burgundowie:

- V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; wydane przez króla

Gundobada

- dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum - oparty na Kodeksie

Teodozjańskmi, Instytucjach Gaiusa, Sentencjach Paulusa

3. L o n g o b a r d o w i e :

-byli zdobywcami

- 643 r. Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter, prawie bez rzymskich naleciałości, przewyższał wcześniejsze pomniki prawa germańskiego -systematyczne uporządkowanie materiału normatywnego

- VIII w. Edykt Liutpranda - z większym uwzględnieniem prawa rzymskiego

4. F r a n k o w i e :

- zasada personalności prawa - utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków plemiennych; stosowanie w wymiarze sprawiedliwości w stosunku do danej osoby prawa szczepu, z którego się wywodziła, tzw. professio iuris - formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych (prawa międzyszczepowego)

- z zanikiem więzi rodowych zaczęły kształtować się lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady terytorialności prawa - podleganie przez strony prawu lokalnemu, obowiązującemu na danym terytorium

- Leges barbarorum - prawo zwyczajowe poszczególnych szczepów germańskich jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońskiej:

- Lex Gundobada - przejęty

- Lex Salica VI w- spis prawa zwyczajowego Franków salickich (za Karola Wielkiego znane jako Recensio Karolina), o charakterze rdzennie germańskim;

-Lex Ribuaria - spis prawa Franków rypuarskich (Alamanów i Bawarów), VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego, Kościoła, prawa rzymskiego;

-Lex Alamanorum - VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo południowogermańskich Alamanów;

- Lex Baiuvariorum - VIII w., wzorowany na prawie alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła;

- Lex Saxonum - IX w., spis prawa Sasów;

- Ewa Chamaworum - spis prawa Franków Chamawskich;

- Lex Frisionum - prawo Fryzów;

- prawa Anglów, Warnów (zwanych Turyngami)

- Lex Romana Visigothorum (Breviarium Alarici) - spis prawa rzymskiego

dla ludności miejscowej; prawem rzymskim posługiwała się w państwie

frankońskim również organizacja kościelna - ecclesia vivit lege Romana

- kapitularze królewskie: źródłem prawa stanowionego -ustawy monarsze

pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw. bannus królewski -

prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział

kapitularzy na świeckie (mundana), kościelne (ecclesiastica),

mieszane(mixta); dodawane były do poszczególnych spisów prawa

zwyczajowego (capitularia legibus addenda) lub stanowiły samodzielny

wyraz prawotwórczej działalności (capitularia per se scribenda);

najważniejsze - Karola Wielkiego, kapitularze dodane do prawa rypuarskiego

i prawa bawarskiego; odrębna grupa kapitularzy to instrukcje dla

wysłanników królewskich (capitula missorum)

- dokumenty praktyki: to są dokumenty sporządzone w związku z jakąś

czynnością prawną; dzieliły się na królewskie (o mocy dowodowej) i

prywatne;

- od VI w. - sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) -

określanych nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór

odnaleźli, miejscowości, z której pochodziły

Źródła prawa Italii:

1. Prawo longobardzkie. Prawo lenne.

- spisy prawa longobardzkiego wypierane przez kapitularze królewskie

• X w. - zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum

• XI w. - powrót zainteresowania prawem longobardzkim, opracowanie zbioru zawierającego normy prawa longobardzkiego i pochodzące z kapitularzy królewskich w celu pogodzenia tych dwóch źródeł prawa - Liber Papiensis

• XII w. - Lombarda - zbiór prawa, stanowiący podstawę nauki prawa longobardzkiego,

• Libri Feudorum - opracowanie prywatnego zbioru zwyczajów prawa lennego z terenów Lombardii, uzupełnionego ustawami cesarzy niemieckich, orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy, zbiór ten doczekał się licznych redakcji, najsłynniejszą z nich jest. Vulgata Accursiusa z XIII włączona do Corpus iuris civilis

2.Statuty miejskie:

-źródłem prawa miast włoskich początkowo były spisy zwyczajów miejscowych (consuetudines loci), orzeczenia sądowe oraz ustawy rad miejskich

• autonomia miast włoskich (XI - XV w.) - możność stanowienia prawa (ius statuendi), regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa;

• statuty morskie - zawierające ustawy z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego: Libro del Consolat del mar - zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich

3. Ustawodawstwo cesarzy:

- Fryderyk I i II - ich ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej (Authenticae Fredericianae) oraz częściowo dołączone przez Glosatorów do Corpus Iuris Civilis

- Fryderyk II zarządził zebranie ustaw własnych i poprzedników w Królestwie Sycylijskim, w związku z czym powstał: Constitutiones Regni Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie, tylko w razie luk w prawie dopuszczał możliwość stosowania prawa zwyczajowego oraz posiłkowo prawa rzymskiego i longobardzkiego

4.Odrodzenie prawa rzymskiego:

- związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej GLOSATORÓW. którzy prowadzili badania oparte na odnalezionych Digestach, zapisywali wyjaśnienia i uwagi (glosy) w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub między wierszami (glosa internealis). Założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym przedstawicielem: Accursius , którego dziełem było zebranie dzieł własnych i poprzedników w zbiorze Glossa ordinaria .Glosatorzy stosowali metodę scholastyczną (patrz wyżej). Stworzyli tezę o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego i o przynależności do Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim. Włączyli ustawodawstwo cesarskie do Corpus iuris civilis: nadali kodyfikacji justyniańskiej nowego kształtu: 4 części - Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, (do nowel dawnych, podzielonych na 9 grup, dodano dwie kolejne 10 i 11 - spis longobardzkiego prawa lennego Libri Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

- nowy kierunek na uniwersytecie włoskim - szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów. Jej przedstawicielami są : Bartolus de Saxoferrato (XIV w.) „nemo iurista nisi Barolista” ; Baldus de Ubaldis (jego uczeń). Komentatorzy to właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło prawo rzymskie przenikać systemy prawne Europy jako ius commune

5. Prawo kanoniczne:

- pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym, czyli ogółem przepisów dotyczących stosunków kościelnych niezależnie od tego przez kogo były wydawane.

- normy prawa kanonicznego początkowo zawarte były w:

• Nowym i Starym Testamencie (ten drugi wyłącznie jako źródło wzorcowe dla niektórych instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich)

• pismach ojców Kościoła, tj. bezpośrednich uczniów apostolskich (św. św. Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) oraz pismach doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego, Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)

• ustawodawstwie synodalnym (soborów powszechnych) i papieskim

- źródła te ujęte w kompilacjach o charakterze prywatnym: 1012 - zbiór Iwona z Chartes - Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. - kolekcja Pseudo-Izydora

- I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego przez Gracjana Concordantia discordantium canonum („Uzgodnienie rozbieżnych kanonów”)- Dekret Gracjana; Gracjan był pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w Bolonii (nauczyciele prawa kanonicznego - kanoniści)

- I okres rozwoju prawa kanonicznego to okres glosatorów Dekretu Gracjana, zwanych dekretystami:

- Dekret Gracjana + ustawodawstwo papieskie (dekretały): podstawa kompilowania i badania dekretalistów: Bernarda z Bawii (koniec XII wieku) twórcy kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia, crimen - generalna podstawa systematyki prawa kanonicznego

- pierwszy urzędowy zbiór: 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez Rajmunda z Pennaforte: (księga ustaw papieskich oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca)

- konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 r w zbiór Liber Sextus

- wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae (ostatni z urzędowych zbiorów prawa kanonicznego) - zbiór dekretałów papieskich i ustaw soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes

- Corpus iuris canonici to wszystkie wymienione zbiory (tj. Dekret Gracjna, Dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus, Clementinae i oba zbiory Extravagantes), nazwa pierwszy raz oficjalnie użyta przez papieża Grzegorza XIII w 1580 r.

- prawo kanoniczne to system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich

---