Zmiany w prawie rzeczowym

1. Pojęcie i zakres posiadania

• przeprowadzenie rozróżnienia między faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym

tytułem do niej

• określenie posiadania za wzorem rzymskim przez dwa elementy: faktyczne władztwo

(corpus), wola posiadania (animus)

• specjalne formy sądowej ochrony posiadania i powstanie odrębnego procesu posesoryjnego

za wzorem rzymskim i na podstawie skarg wykształconych w prawie kanonicznym (np. skargi spoliacyjnej, która przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciwko niemu skargi karnej możność domagania się przywrócenia utraconego gwałtem posiadania; w prawie polskim wykształciło się skrócone dochodzenie -skrutynium- które w przypadku ustalenia faktu „wybicia z dóbr” (tj. gwałtownego wyzucia z posiadania dóbr ziemskich) kończyło się wprowadzeniem powoda w posiadanie, w zasadzie bez badania tytułu prawnego

• rozszerzenie podmiotowe zakresu posiadania - za posiadaczy uznano również dzierżycieli

• powstała nowa kategoria posiadania, nieznana prawu rzymskiemu - posiadanie praw

(possessio iuris) - posiadanie w zakresie jakiegoś prawa (rzeczowego, obligacyjnego, o charakterze niemajątkowym np. prawa familijnego, funkcji, godności etc.; uprawnienia Kościoła jak beneficje, dziesięciny; prawa przysługujące pewnym osobom lub instytucjom wobec Kościoła =prawa patronatu, tj. np. prawo prezenty czyli prawo do przedstawiania władzy duchownej kandydata na wakujące stanowisko kościelne) - obok istniejącego posiadania rzeczy (possessio rei)

2. Przemiany własności:

- utrzymywała się własność o charakterze podzielonym między kilka podmiotów - własność użytkowa (dominium utile), podległa należąca do użytkownika lenna, wasala; własność zwierzchnia (dominium directum eminens) znajdująca się w rękach seniora

- w miejscach, gdzie zachowały się silne wpływy prawa rzymskiego - występowała własność o charakterze alodialnym

-dążenie do przekształcenia własności podzielonej we własność zupełną dotychczasowych użytkowników

-zróżnicowane prawa chłopa do ziemi, niekiedy zbliżone do dominium utile, niekiedy posiadali dziedziczne prawo do uprawianej ziemi (tzw. lepsze prawa do ziemi) , w tym emfiteuza, tj. użytkowanie przez chłopów ziemi na zasadzie dzierżawy długoterminowej (30-60 lat) lub wieczystej; w Europie Środkowej „wtórne poddaństwo”, radykalne pogorszenie położenia prawnego chłopów, rozwój gospodarki pańszczyźnianej, gdzie poddaństwo osobiste było podstawową formą zależności

- z czasem powolna utrata znaczenia przez własność ziemską, nowego znaczenia nabrał ruchomy kapitał kupiecki , skoncentrowany głównie w miastach, pochwała bogacenia się drogą pomnażania wartości produkcyjnej, działalności przynoszącej zyski, pochwała obrotu handlowego i kredytu; takie przemiany ekonomiczne i społeczne nazywano pierwotną akumulacją kapitału

3. Nabycie nieruchomości:

- rozwój stosunków gospodarczych i wymiany towarowej sprzyjał upraszczaniu istniejących wymogów w dziedzinie obrotu

- rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności ( w miastach także przed radą miejską);

- w IV w. pojawiła się instytucja ksiąg, w których wpisywano treść dokumentu transakcji, co służyło za dowód jej zawarcia, wpis w takiej księdze miał dwojaki charakter:

• konstytutywny -decydował o przeniesieniu tytułu na nabywcę np. wpis do ksiąg sądowych, w polskim prawie ziemskich zwany inskrypcją

• deklaratoryjny -tylko potwierdzał dokonanie przeniesienia własności, a księgi służyły wtedy rejestracji umów, czyli tzw. transkrypcji

- na gruncie prawa rzymskiego powstała teoria tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości; w myśl której do przeniesienia własności nieruchomości potrzeba było podstawy prawnej - tytułu nabycia uzasadniającego przeniesienia prawa własności (określonej czynności prawnej - np. umowy) oraz tradycji (przeniesienia posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności stanowiące sposób nabycia, modus); teoria ta miała praktyczne zastosowanie głównie na terenach recepcji prawa rzymskiego

- na terenach, gdzie obowiązywało prawo francuskie przeważała zasada , że przeniesienie nieruchomości następuje w drodze tylko umowy między właścicielem a nabywcą, wystarczał sam tytuł, bez potrzeby przeniesienia posiadania- posługiwano się fikcją przeniesienia posiadania

3. Obrót nieruchomościami:

- stopniowe likwidowanie ograniczeń w zakresie alienacji dóbr dziedzicznych np. poprzez skracanie terminów zgłaszania prawa bliższości , ograniczenie kręgu uprawnionych (najdłużej te ograniczenia utrzymywały się w stosunkach wiejskich)

- rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej na kontynencie europejskim przyczyniał się do ogólnego pogarszania się pozycji właścicieli ziemskich w życiu gospodarczym, podejmowano próby mające na celu przeciwdziałanie kruszeniu się owych szlacheckich fortun, zabezpieczenie podstaw majątkowych dla utrzymania świetności rodów szlacheckich przez:

• zakładanie fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) - które powstawały na podstawie aktu fundatora stanowiącego, że dany majątek ma pozostać przy danym rodzie jako całość niezbywalna, niepodzielna i powierzana następcy według określonego porządku sukcesji, instytucja powiernictw rodzinnych pojawiła się na początku w Hiszpania (gdzie zakładano majoraty, uregulowane w Leyes de Toro); strona dogmatyczna tej instytucji została opracowana w nauce recypowanego prawa rzymskiego na podstawie pojęcia rzymskiego fideikomisu uniwersalnego, czyli prośby spadkodawcy do dziedzica o wydanie całego spadku określonej osobie;

• zakazywanie nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę, cudzoziemców i Żydów (w Polsce również wprowadzano ustawy amortyzacyjne- zakazujące alienacji dóbr ziemskich na rzecz instytucji kościelnych i osób stanu duchownego przebywających w zakonach)

3. Rozwój praw na rzeczy cudzej:

- pojawienie się nieznanej prawu rzymskiemu instytucji praw rzeczowych - ciężarów realnych czyli obciążających daną nieruchomość, powtarzających się świadczeń na rzecz określonych podmiotów ; od instytucji służebności różniły się one obowiązkiem świadczeń pozytywnych polegających na obowiązku systematycznych świadczeń (w pieniądzu, naturze, prac, usług, ciężarów przymusowych); wśród ciężarów realnych najbardziej popularne były renty, czyli obciążające nieruchomości świadczenia pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału

-omijanie kanonicznego zakazu lichwy - instytucja kupna renty:

• polegała na tym, że dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za to kupował sobie prawo do renty obciążającej dany grunt polegającej na stałych lub okresowych świadczeniach z reguły pieniężnych, niekiedy ustanawiana była przez wpis do ksiąg i wystawienie dokumentu (listu rentowego), który z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego;

• pierwotnie renta miała charakter wieczysty, z czasem rozpowszechniła się renta wykupna - wyderkauf, przy której dłużnik zachowywał możność spłaty całości ciążącej na jego nieruchomości sumy i uwolnienia się od obowiązku płacenia renty

- pojawienie się zastawu bez dzierżenia, przy którym zastawiony przedmiot pozostawał przy dłużniku, a wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg; w razie nieuiszczenia długu w terminie zastawiona rzecz przechodziła na własność wierzyciela lub dokonywano jej sprzedaży publicznej i zaspokajano wierzyciela z uzyskanej sumy; ten typ zastawy rozwijał się głównie na nieruchomościach

- rozpowszechnienie się rzymskiej instytucji - hipoteki:

• czyli zastawu umownego, służącego zabezpieczaniu pewnego rodzaju zobowiązań, przy którym również przedmiot zastawu pozostawał w ręku dłużnika (zastawcy)

• wady hipoteki rzymskiej to jej *tajność (gdyż powstawała ona na mocy umowy między dłużnikiem a wierzycielem, bez potrzeby wpisu do ksiąg; w rezultacie możliwe było ustanawianie wielu hipotek na tej samej nieruchomości) oraz *ustanawianie hipotek generalnych obejmujących cały majątek dłużnika, niezależnie od wysokości roszczenia, które miało być zabezpieczone, co uniemożliwiało zaciąganie dalszych kredytów

• nowatorskie rozwiązanie w prawie polskim XVI w. -realizowano *zasadę jawności hipotecznej, obowiązek wpisu rozstrzygał kwestię ewentualnej kolizji między wierzycielami, gdyż umożliwiał on ściśle przestrzeganie zasady pierwszeństwa (priori tempore, potior iure) oraz *zasadę szczegółowości, która polegała na dokładnym określeniu wysokości sumy wierzytelności i dóbr obciążonych, co służyć miało bezpieczeństwu kredytu i uchronieniu wierzycieli przed udzielaniem pożyczek pod zastaw już obciążonych dóbr

Zmiany w prawie spadkowym

1. Dziedziczenie ustawowe i testamentowe.

-dziedziczenie ab intestato:

• zaczął się przyjmować rzymski porządek dziedziczenia powołujący do spadku *w pierwszej kolejności zstępnych, *w drugiej - wstępnych, rodzeństwo i ich dzieci, * w trzeciej- rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, *w czwartej - pozostałych krewnych bez ograniczenia

przy czym bliżsi wyłączali dalszych; rzymski porządek dziedziczenia zakładał równouprawnienie płci w dziedzinie spadkobrania

• w praktyce spadkobranie modyfikowane według zwyczajów miejscowych -utrzymywało się jeszcze ograniczenie kobiet w zakresie dziedziczenia nieruchomości ( w pr. Polskim zasada czwarcizny =dobra ojczyste dziedziczone były, niezależnie od liczby potomków, w ¾ przez synów, podczas gdy córkom przypadała tylko czwarta ich część)

- dziedziczenie testamentowe:

• rozwój spadkobrania testamentowego, przejęcie rzymskiej konstrukcji testamentu, w szczególności konieczność ustanowienia spadkobiercy, dziedzica (institutio heredis), obok tego nazwą testament obejmowano inne rozporządzenia ostatniej woli będące w rozumieniu prawa rzymskiego kodycylami albo szczególnymi postanowieniami testamentowymi -legatami

• dwie podstawowe formy testamentu: *publiczny (złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem) i *prywatny (w obecności określonej liczby świadków)'

• szczególne formy testamentów: *wspólny (więcej osób ustanawiało wspólnego spadkobiercę), *wzajemny (dwie osoby ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami)

• prawo najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych, czyli zwykle, zstępnych, wstępnych, rodzeństwa i małżonka) do określonego udziału w części spadku tkz. zachowku (zachowek obliczany był w zależności od wysokości udziału w spadku, który przysługiwałby danemu spadkobiercy jako dziedziczącemu ab intestato i wynosił jego określoną część)

2. Szczególne rodzaje sukcesji:

- utrzymały się odrębne zasady dziedziczenia lenn, jednakże nastąpił stopniowy zanik pierwotnych ograniczeń w ich dziedziczeniu; rozpowszechnił się longobardzki system dziedziczenia lenn (uregulowany w Libri Feudorum) , który przewidywał dopuszczanie ich podzielności, uznawanie praw krewnych bocznych do spadku i praw kobiet

• dziedziczenie ordynacji rodowych (fideikomisów familijnych):

• zasada sukcesji jednostkowa (dziedziczenie przez jednego spadkobiercę)

• zasada primogenitury (tym jedynym spadkobiercą był z reguły najstarszy syn)

• zasada majoratu (tym jedynym spadkobiercą mógł być najbliższy stopniem, najstarszy męski krewny),

• zasada senioratu (tym jedynym spadkobiercą mógł być najstarszy żyjący członek rodu)

• dziedziczenie gospodarstw rolnych - dziedziczenie gruntów chłopskich przez jednego spadkobiercę (tzw. dziedziczenie przyrodzone) - z reguły najstarszego lub najmłodszego syna z obowiązkiem spłat pozostałego rodzeństwa

---