Podstawy turystyki

• teoretyczne,

• gospodarcze,

• geograficzno-przestrzenne,

• statystyczne,

• prawne,

• kulturalne,

• społeczne.

TURYSTYKA

W literaturze zagranicznej i polskiej funkcjonuje szereg definicji turystyki. Dyskusje na ten temat toczą się na świecie od ponad wieku a w praktyce nadal stosowane są różne definicje tego zjawiska. Niekiedy mówi się wręcz, że jednoznaczna definicja turystyki, która satysfakcjonowałaby wszystkich jest niemożliwa do skonstruowania [14, str. 27].

W tej sytuacji Światowa Organizacja Turystyki (WTO) opracowała dla celów statystycznych definicję turystyki, która stosowana jest także w Polsce. Według tej definicji [l 8], "turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok (bez przerwy) poza swoim codziennym otoczeniem z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa. Z ostatnią częścią tej definicji polemizuje K. Prze-cławski stwierdzając, że [14, str. 30] „ wbrew wielu funkcjonującym definicjom nie ma dostatecznych podstaw aby z turystyki wykluczyć wyjazdy powiązane z działalnością zarobkową". Wynika to z faktu korzystania np. przez uczestników podróży służbowych z hoteli, obiektów gastronomicznych, środków komunikacji a często z innych usług i atrakcji turystycznych na równi z typowymi uczestnikami ruchu turystycznego. Nie sposób nie zgodzić się z tą opinią tym bardziej, że zjawisko uczestnictwa osób podróżujących służbowo jest coraz szerzej opisywane i lepiej poznane potwierdzając słuszność w/w sta-nowiska.

Dla potrzeb badań naukowych uwzględniane są także inne aspekty dotyczące zjawiska turystyki. Wyrazem tego są- dla przykładu - definicje podkreślające relacje zachodzące pomiędzy społecznością odwiedzającą (uczestnicy ruchu turystycznego) a społecznością odwiedzaną (mieszkańcy). Przykładem jest definicja K. Przecławskiego [14, str. 30], w której autor zdefiniował turystykę w szerokim znaczeniu jako/„całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miej-sca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym).

1 w nawiasach kwadratowych podano najważniejsze źródła literaturowe według numeracji zawartej w spisie literatury obowiązkowej i uzupełniającej (str. 2)

5

Z punktu widzenia dalszych rozważań ważne jest stwierdzenie K. Przecławskiego [14, str. 31], że „turystyka jest przede wszystkim zachowaniem człowieka. Jest więc zjawiskiem odnoszącym się w pierwszej mierze do człowieka.....i że mamy do czynienia ze zjawiskiem bardzo złożonym".

WNIOSKI WYNIKAJĄCE Z PRZEGLĄDU RÓŻNYCH DEFINICJI TURYSTYKI

• nie ogranicza się ruchu turystycznego jedynie do pobytów z noclegiem. Są to też odwiedziny 1-dniowe,

• nie ogranicza się ruchu turystycznego tylko do podróży w celach wypoczynkowych. Są to także podróże w celach: służbowych, naukowych, religijnych, towarzyskich, sportowych - i innych pod warunkiem, że miejsce docelowe znajduje się poza miejscem zamieszkania lub pracy,

• turystyka jest rodzajem podróży. Nie każda jednak podróż jest turystyka. Definicje wyłączają podróże w celach dojazdu do pracy i podróże lokalne - np. do szkoły, zakupy itp.,

• turystyka zajmuje znaczną część czasu wolnego i zajęć rekreacyjnych człowieka, ale nie jest ich synonimem, ponieważ większość czynności rekreacyjnych odbywa się w domu i wokół niego.

REKREACJA, WYPOCZYNEK. CZAS WOLNY

Pojęcie „rekreacja" jest znaczeniowo bliskim pojęciem w stosunku do „turystyki'. Powszechnie uważa się, że rekreacja jest określana jako „ogół dobrowolnie podejmowanych czynności dla regeneracji sił psychicznych i fizycznych".

Do czynności tych zaliczyć można uczestnictwo w imprezach i wydarzeniach kulturalnych, sportowych i turystycznych rozumianych jako szeroko pojęty wypoczynek. Istotne jest, że czynności te nie są związane z czasem pracy zawodowej i społecznej oraz czasem nauki a także wszelkimi zajęciami domowymi. Jak stwierdza A. Kowalczyk [9] określeniem równoznacznym dla „rekreacji" jest „wypoczynek".

Należy także podkreślić, że w literaturze przedmiotu rozważane są relacje między pojęciami „rekreacja" i „czas wolny". W polskiej literaturze uznaje się powszechnie definicję przedstawioną w 1968 r. przez J. Dumazadiera, który określił czas wolny jako [9]: „zespół zajęć, którym jednostka może się z własnej woli poświęcić w okresie wolnym od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych albo w celu wypoczynku i rozrywki, w związku z dążeniem do bezinteresownego rozwoju swojej wiedzy i wykształcenia lub dobrowolnego udziału w życiu społecznym, jak też w celu rozwoju własnych, nieskrępowanych zdolności twórczych".

Z powyższych uwag wynika wniosek, że pojęcie rekreacji, wypoczynku i czasu wolnego są pojęciami szerszymi w stosunku do pojęcia turystyka.

TURYSTA

Pojęcie turysta definiowane jest różnie, w zależności od celu jakiemu służy definicja. W Polsce dla potrzeb sprawozdawczości statystycznej przyjmuje się, że turystą jest „osoba znajdująca się dobrowolnie czasowo poza miejscem stałego pobytu i środowiskami związanymi z codziennym rytmem życia". Według definicji turysty opracowanej przez Światową Organizację Turystyki (WTO) [18] - podobnie, jak w Polsce dla celów statystycznych (oraz dla potrzeb Międzynarodowej Klasyfikacji Działalności Turystycznej) wyróżnia się 2 kategorie podróżnych: 1) odwiedzający i 2) inni podróżni.

ODWIEDZAJĄCY

Pod pojęciem odwiedzającego rozumie się każdą osobę, która przebywa w odwiedzanym kraju niezależnie od powodów odwiedzin, z wyjątkiem powodów związanych z zatrudnieniem w tym kraju. Można w pewnym uproszczeniu stwierdzić, że termin „odwiedzający" dotyczy osób podróżujących -czyli podróżnych - których wyjazd wiąże się z realizacją celów turystycznych.

l l l l l l l l l l l l l l l l l l l l

6

Stosowany jest przy tym podział odwiedzających na 2 kategorie: 1) turyści i 2) wycieczkowicze.

Należy podkreślić, że zgodnie z tą definicją do kategorii odwiedzających należą dwie różne grupy osób (odwiedzający = turyści + wycieczkowicze) a podział związany jest z kryterium czasowym. Według tej definicji:

• turyści, to osoby, które w kraju czasowego pobytu spędziły przynajmniej 24 godziny w celach: wypoczynkowych, leczniczych, krajoznawczych, służbowych, sportowych, religijnych, rodzinnych, społecznych, politycznych itp.,

• wycieczkowicze - to osoby, które odwiedzając dany kraj i spędziły w nim mniej niż 24 godziny.

Dla celów statystycznych WTO [18] wprowadziła podział odwiedzających na dwie zasadnicze grupy: odwiedzających międzynarodowych bądź krajowych. W ramach każdej z tych grup wprowadzono podział odwiedzających na dwie kategorie osób: 1) turystów - osoby, które zatrzymują się przynajmniej na l noc, 2) odwiedzających jednodniowych - osoby, które nie korzystają z zakwaterowania w odwiedzanej miejscowości.

Jak łatwo zauważyć, podział ten jest związany z kryterium korzystania przez odwiedzających z bazy noclegowej. Drugim istotnym kryterium jest zasięg przestrzenny ruchu odwiedzających w podziale na ruch międzynarodowy i krajowy. Podkreślenia wymaga fakt, że w praktyce ideę tego kryterium odnieść można także do innych jednostek przestrzennych, np. jednostek administracyjnych (województwo), regionów turystycznych i niniejszych jednostek przestrzennych w obrębie danego kraju (np. Polski), co pozwala na precyzyjne określenie cech ruchu turystycznego w opisywanych jednostkach.

Reasumując należy postawić pytanie: jakie są najważniejsze kryteria decydujące o tym, że nazwiemy kogoś turystą ?

• dana osoba jest poza swoim domem - opuściła miejsce swojego stałego zamieszkania,

• wyjazd jest tymczasowy (i zwykle krótkotrwały). Zamiarem wyjeżdżającego (turysty) jest powrót do domu,

• celem wyjazdu jest wypoczynek (czyli to, co jest utożsamiane z turystyką).

PODRÓŻNY

W świetle zdefiniowanego pojęcia „turysty" i „odwiedzającego" należy odnieść się także do innego rodzaju migracji przestrzennych człowieka. W najszerszym znaczeniu migracje te określić można jako podróże a uczestników migracji jako podróżnych. W takim ujęciu termin „podróżny" odnosi się do każdej osoby podróżującej poza miejscem stałego zamieszkania, niezależnie od celu podróży i wykorzystywanych środków transportu [18] . Mogą to być zarówno podróże pomiędzy różnymi krajami (podróżny międzynarodowy), jak i jedynie w obrębie jednego kraju (podróżny krajowy).

K. Przecławski [14] omawiając całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej człowieka podzielił czasową zmianę miejsca pobytu środowiska ł rytmu życia człowieka na: dobrowolną (w obrębie której znajduje się turystyka) oraz przymusową (np. służba wojskowa) a do innych migracji np. codzienne dojazdy do pracy. Można zatem stwierdzić, że dojazdy do pracy poza miejsce zamieszkania są podróżami, ale nie mają charakteru migracji turystycznych

W wielu pracach zwraca się uwagę na iakt, że zjawisko turystyki traktowane jest w kategoriach przeżywania przez człowieka w trzech sferach, którym odpowiadają trzy czasy (etapy przeżywania, etapy myśli) turystyki (podróży). Są to (M, Boyer, cyt. za K. Przecławskim, [14, str. 37]):

1) podróż wyobrażona (pragnienie, wyobrażenie, przeczucie dotyczące planowanej podróży) kształtowana na-podstawie informacji uzyskanych od innych osób, ze środków masowego przekazu, z folderów, informatorów turystycznych, itp.

2) podróż przeżywana (wrażenia przeżywane w trakcie pobytu), podczas której weryfikowane są wyobrażenia ukształtowane przed podróżą. Podczas podróży przeżywanej wykorzystywane są materiały informacyjne dotyczące odwiedzanego miejsca, np. przewodniki turystyczne,

3) podróż przedłużona (doświadczenie, wspomnienia), podczas której wraca się do odwiedzonego terenu poprzez oglądanie zdjęć, nakręconych filmów video, notatek z podróży.

RUCH TURYSTYCZNY

Powszechnie przyjmuje się, że ruch turystyczny to: zjawisko o charakterze społeczno-ekonomicznym, którego istota polega na podróżach podejmowanych dla realizacji celów rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych i rozrywkowych. Według A. Kowalczyka [9] pod pojęciem ruchu turystycznego należy rozumieć „ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi i związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, środowisk i rytmu życia - w odniesieniu do określonego obszaru, kierunku, okresu itp.". Najważniejszą cechą ruchu turystycznego jest jego charakter przestrzenny i ścisły związek z przestrzenią, co omówiono w części X.

II. Klasyfikacje ruchu turystycznego

Klasyfikacje ruchu turystycznego oraz rozmaite podziały turystyki stanowią przedmiot wielu prac naukowych [1,2,3,4,9,14]. Podział turystyki na wybrane rodzaje zaproponował W. Gaworecki [1], wyróżniając turystykę: krajoznawczą, kwalifikowaną, zdrowotną, motywacyjną, biznesową, kongresową, morską, etniczną, polonijną, socjalną, alternatywną, religijno-pielgrzymkową, kulturalną oraz agro-turystykę i turystykę weekendową.

Dla celów badań statystycznych należy przyjąć za WTO [18], że jest 6 głównych grup celów wyjazdów turystycznych (form ruchu turystycznego). Są to:

• wypoczynek, rekreacja, wakacje,

• odwiedziny u krewnych i znajomych,

• podróże w sprawach zawodowych i w interesach,

• podróże w celach zdrowotnych

• podróże w celach religijnych, pielgrzymki

• inne cele (w tym np. tranzyt).

Do dwóch podstawowych kryteriów klasyfikacji ruchu turystycznego należą [18]:

1) pochodzenie turysty,

2) motywacja wyjazdu.

Na podstawie klasyfikacji ruchu turystycznego według kryterium pochodzenia turysty wyróżnia się:

• turystykę krajową, czyli podróże mieszkańców po własnym kraju (A)

• turystykę przyjazdową, czyli przyjazdy do kraju osób mieszkających stale gdzie indziej (B),

• turystykę wyjazdową, czyli wyjazdy mieszkańców danego kraju za granicę (C).

Na przykładzie danego kraju (a także jego części, np. region turystyczny, gmina) można zasto7 sować ponadto kolejne podziały, na podstawie których wydzielić można:

• turystykę wewnątrz krajową (wewnątrz regionalną, wewnątrz gminną), którą tworzy łącznie turystyka krajowa (regionalna, gminna) oraz turystyka przyjazdowa (A+B)

• turystykę narodową (regionalną, gminną), którą tworzy łącznie turystyka krajowa (regionalna, lokalna) i wyjazdowa (A+C)

• turystykę zagraniczną (poza region, poza gminę), którą tworzy łącznie turystyka przyjazdowa i wyjazdowa (B+C).

l l l I l l l l l l l l l l l l l l l

8

Klasyfikacja ruchu turystycznego według motywacji wyjazdów wyraża się najczęściej stosowanym podziałem na 6 typów turystyki. Sąto[2]:

1) turystyka wypoczynkowa, realizowana dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych, w obrębie której wyróżnić można:

> rozmaite formy turystyki odbywane w okresie weekendów, w pobliżu miejsca zamieszkania. Jest to „turystyka weekendowa", zwana także turystyką świąteczną lub

„wypoczynkiem świątecznym,

> w czasie urlopu (na terenie kraju lub za granicą) nazywana jako „turystyka urlopowa" (okres trwania: dłużej niż tydzień),

^ wypoczynkowe wyjazdy do uzdrowisk („turystyka lecznicza", „turystyka uzdrowiskowa"),

2) turystyka kulturalna

^ o charakterze poznawczym, wyrażająca się chęcią poznania innych krajów, regionów, miejscowości. Są to głównie „wyprawy krajoznawcze" a w ich obrębie turystyka kwalifikowana jako jeden z najważniejszych typów,

> alternatywna - jako efekt humanizacji zjawiska turystyki. Należą tu różne formy „turystyki łagodnej" (termin ten zostanie dalej szczegółowo omówiony),

> pielgrzymkowa (religijna),

3) turystyka sportowa,

> aktywna (np. różne formy turystyki wodnej: żeglarstwo, nurkowanie)

> pasywna, do której należą np. wyjazdy na imprezy sportowe

4) turystyka towarzyska,

> rodzinna,

> klubowa,

> grup nieformalnych,

5) turystyka związana z aktywnością zawodową,

> motywacyjna (wyjazd jako premia otrzymana od przedsiębiorstwa),

> podróże w interesach („turystyka biznesowa"),

> uczestnictwo w kongresach („turystyka kongresowa")

> uczestnictwo w targach i wystawach,

6) turystyka związana z polityką.

> turystyka dyplomato w i uczestników konferencji

> turystyka związana z uroczystościami politycznymi.

Nie wnikając w inne zaproponowane podziały turystyki należy podkreślić, że powyższe podziały nawiązujące do dwóch w/w kryteriów nie są wyczerpujące. W praktyce występuje szereg innych rodzajów (form) ruchu turystycznego, które nie są bezpośrednio związane ani z kryterium pochodzenia turysty ani z motywacją wyjazdu. Przykładowo wymienić należy tu takie rodzaje turystyki, jak: turystyka wiejska, morska i etniczna, które zostały szczegółowo opisane przez W. Gaworeckiego [1] oraz w innych pracach [2,3]. Są to:

> jedną z form turystyki charakteryzującą się w ostatnich latach dynamicznym rozwojem jest turystyka wiejska, w tym jedna z jej form „agroturystyka". Są to głównie rozmaite odmiany turystyki wypoczynkowej, ale także kulturalnej, towarzyskiej, związanej z aktywnością zawodową i związaną z polityką. Jako przykład wymienić można zakwaterowanie uczestników konferencji w -położonych nieraz w znacznym oddaleniu od miejsca konferencji -gospodarstwach agrotury-stycznych,

> turystyka morska -jako rodzaj turystyki kwalifikowanej, w połączeniu np, z wędkowaniem morskim,

> turystyka etniczna traktowana jako powrót do ojczyzny, do regionu, miejsca urodzenia, do własnych korzeni.

III. Motywy podróży

Zagadnienie motywów podróży szczegółowo omówił K. Przecławski [14], wyróżniając 9 kategorii motywów wyjazdów turystycznych. Są to:

1) Motywy związane z pragnieniem udania się do określonego kraju lub miejscowości w celu:

a) poznania przyrody

b) poznania kultury (historycznej lub współczesnej)

c) poznania życia społecznego

2) Motywy związane z pragnieniem opuszczenia na jakiś czas miejsca swojego stałego pobytu, w celu:

a) opuszczenia środowiska społecznego w szerokim znaczeniu

b) opuszczenia rodziny lub środowiska pracy

c) opuszczenia środowiska lokalnego (ucieczka od hałasu miasta, zadymienia, stresu)

3) Motywy związane z pragnieniem spędzenia określonego czasu z kimś poza miejscem stałego zamieszkania, w celu:

a) wyjazdu z rodziną

b) wyjazdu z człowiekiem bliskim, kochanym

c) wyjazdu z grupą przyjaciół

4) Motywy związane z pragnieniem zawarcia nowych znajomości, w celu:

a) pozyskania nowych znajomości

b) poszukiwania przyjaciół

5) Motywy związane z pragnieniem pozostawania w zgodzie ze stereotypami, z normami obowiązującymi w środowisku, do którego się należy

6) Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb emocjonalnych i estetycznych

a) motyw nawiązania lub odnowienia kontaktu z pięknem natury, z pięknem dzieł ludzkich lub ludźmi, ich zwyczajami i kulturą

b) motyw przeżycia przygody lub ryzyka

7) Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb twórczych

a) motyw pracy twórczej (np. artystycznej lub naukowej) poza miejscem zamieszkania

b) motyw pracy na rzecz ludności terenów odwiedzanych

8) Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych

a) motywy związane z regeneracją s ił i poprawą stanu zdrowia oraz leczeniem (wypoczynek bierny i aktywny, lecznictwo sanatoryjne i uzdrowiskowe)

b) motywy związane z odczuwaniem potrzeby zmiany jako takiej, przyjemności podróżowania, przyjemności zmiany rytmu życia

9) Motywy związane z uprawianiem turystyki w szerokim znaczeniu a więc turystyki dla celów:

zarobkowych, rodzinnych, kultu, konferencji, sportu i innych.

Powyższą problematykę porusza także R. Przybyszewska Gudelis [15 oraz pkt. XVII] zajmując się istotą zjawiska turystyki w świecie współczesnym. Należy podkreślić, że problematyka przekształceń motywów podróży odgrywa istotną rolę w świetle kształtowania się nowych kierunków rozwojowych turystyki, do których należy opisywana przez Autorkę ekoturystyka.

IV. Typy turystyki

Jedną z najbardziej wnikliwych typologii turystyki przedstawił K. Przecławski, stwierdzając przy tym, że nie ma dotąd „naukowo opracowanej typologii form turystyki współczesnej" [14, str. 34]. W tym świetle K. Przecławski uporządkował istniejące formy turystyki stosując szereg kryteriów i postawionych pytań. Są to:

10

1) Podmioty turystyki - kto uprawia turystykę? - według cech: a) płeć, b) wiek, c) miejsca zamieszkania, d) stan rodzinny, e) stan majątkowy, f) wykształcenie, g) charakter pracy, h) stan zdrowia

2) Czas uprawiania turystyki -jak długo ? i w jakiej porze roku ? a) jak długo:

- krótkoterminowa do 7 dni, długoterminowa ponad 7 dni (wakacje, urlop, wyjazdy wielomiesięczne) b) pora roku: wiosna, lato, jesień, zima,

3) Indywidualny lub zbiorowy charakter turystyki

a) indywidualnie czy w grupie ?

b) wielkość grupy:

- mała (do 10 osób), duża (ponad 10 osób)

- grupa rodzinna (towarzyska, klubowa, grupa nieformalna)

- samotnie

- we dwoje

4) Sposób uprawiania -jaki stopień trudności ?

a) turystyka kwalifikowana (turystyka specjalistyczna) - wymagająca sprzętu i odpowiednich umiejętności

b) turystyka niekwalifikowana

5) Organizator wyjazdu - kto organizuje wyjazd ?

a) indywidualna,

b) zorganizowana - przez: biura podróży, szkoły, zakłady pracy itp.

6) Przebieg wyjazdu

a) turystyka pobytowa

b) turystyka wędrowną

c) formy pośrednie (stały pobyt w jednym miejscu w połączeniu z wycieczkami) 7). Koszt wyjazdu

a) turystyka tania-droga

b) źródła finansowania (indywidualnie lub formy subwencjonowane - np. turystyka socjalna)

8) Sposób zakwaterowania (wg rodzajów bazy noclegowej)

9) Kierunek wyjazdu - skąd lub dokąd udaje się turysta ?

a) daleko, czy blisko

b) ze wsi do miasta

c) z miasta na wieś

d) jaka strefa krajobrazowa ? (w góry, nad morze, nad jezioro)

e) zagranicę

10) Środek transportu

a) drogowa (piesza, rowerowa, motorowa, samochodowa, autokarowa)

b) wodna (kajakowa, jachtowa, okrętowa)

c) kolejowa

d) samolotowa

11) Cel wyjazdu turystycznego - po co ? - w nawiązaniu do grup celów wyjazdów turystycznych (wg WTO [14]: - zob. klasyfikacje ruchu turystycznego.

V. FUNKCJE TURYSTYKI

Dla lepszego zrozumienia istoty turystyki istotne jest prześledzenie pozytywnych funkcji turystyki (eurunkcje).a także - coraz szerzej opisywanych - funkcji negatywnych turystyki (dysfunkcje). Zagadnienia te omówił K. Przecławski [14] a następnie rozwinął W. Alejziak [4]. W ramach tej problematyki stawianych jest szereg zasadniczych pytań, takich jak:

11

• czy turystyka integruje, czy dzieli ?

• czy turystyka chroni przyrodę, czyją niszczy ?

• czy turystyka przyczynia się do rozwoju regionów, czy prowadzi do ich degradacji ?

• czy turystyka właściwie kształtuje osobowość (zwłaszcza ludzi młodych), czy też demoralizuje ?

W świetle powyższych dylematów można stwierdzić, że niewątpliwie rozwój turystyki zaliczyć należy ogólnie do zjawisk zdecydowanie korzystnych - pod warunkiem, że ma charakter: zaplanowany, dobrze zorganizowany i kontrolowany. Zestawienie pozytywnych i negatywnych funkcji turystyki prezentuje tab. 1.

Tabela l. Pozytywne i negatywne funkcje turystyki

Rodzaj funkcji

Funkcje pozytywne (eufunkcje)

Funkcje negatywne (dysfunkcje)

wypoczynkowa

1) odgrywa jedną z najważniejszych ról dla rozwoju człowieka i pozytywnego kształtowania jego osobowości

2) turystyka zaspokaja potrzeby związane z odnową sił fizycznych i psychicznych — człowiek wypoczęty lepiej funkcjonuje w życiu__________

1) w przypadku wypoczynku biernego następuje ograniczenie rozwoju człowieka wynikające z braku elementów poznawczych

2) przeładowanie programu powoduje zmęczenie

zdrowotna

1) powoduje ograniczenie negatywnych skutków rozwoju cywilizacji, stresów oraz oddalenia od natury, co wyraża się tzw. „chorobą cywilizacyjną",

2) szczególnie istotne znaczenie dla zdrowia człowieka mają wyjazdy do uzdrowisk (turystyka uzdrowiskowa)

1) tzw. „choroba pourlopowa" - gdy wyjazd został źle zorganizowany: zły wybór miejscowości, środka transportu, zły hotel, wyżywienie, uciążliwi gospodarze lub sąsiedzi

2) brak przygotowania turysty do aktywnego wypoczynku: zbyt duży wysiłek (w przypadku braku przygotowania kondycyjnego), co dotyczy zwłaszcza uczestnictwa w formach aktywnych - efektem jest nadmierne zmęczenie i szkodliwe skutki dla organizmu,

3) wypadki: w górach, utonięcia, w podróży (na drodze, wypadki lotnicze)

4) zbyt intensywne opalanie i związane z tym konsekwencje dla zdrowia,

5) zakażenia chorobami podczas uczestnic-twa w podróży (AIDS, choroby zakaźne)

wychowawcza

pozytywne kształtowanie osobowości poprzez: aktywność, wspólnotę przeżyć, odpowiedzialność, więzy koleżeństwa, kontakt z ludźmi, integrację (np. w grupie, zwłaszcza w rodzinie)

1) lekceważenie norm społecznych: „wolność na wycieczce" i zachowania patologiczne (alkohol, narkotyki)

2) „szok kulturowy związany z turystyką"

a) obawa turysty związana z nowym otoczeniem, zwyczajami,

b) zmiany w moralności i obyczajowości ludności miejscowej______________

kształceniowa (poznawcza)

turystyka uczy (poszerza wiedzę), „podróże kształcą" — rośnie ogólny poziom wiedzy i doświadczenia człowieka

l) poznanie powierzchowne związane z przeładowanym programem podróży, pośpiech, „zaliczanie atrakcji turystycz-nych" związane z brakiem czasu („wy-

_________________________________12.

cieczka jedzie dalej")

2) moda: zwiedza się to „co wypada zwiedzić i gdzie trzeba być", a nie to na co się ma ochotę.

miastotwórcza

współzależność między turystyką a urbanizacją:

1) turystyka przyspiesza procesy urbanizacyjne

2) urbanizacja wpływa na tempo i kie-runki rozwoju turystyki.___________

1) gorsze warunki życia ludności miejscowej

2) gorsze warunki wypoczynku turystów z uwagi na fakt, że miejscowości turystyczne przekształcają się i tracą swoje walory turystyczne

edukacji kulturowej

współzależność między turystyką a kulturą:

1) turystyka: promuje, wzbogaca, chroni wartości kulturowe

2) kultura: inspiruje i promuje rozwój turystyki________________________

1) regionalna kultura staje się kulturą „na sprzedaż" (kultura sztuczna, skomercjalizowana)

2) wandalizm „łowców pamiątek"

ekonomiczna

turystyka jako forma konsumpcji (konsumpcja turystyczna), z którą związane są 4 etapy działań:

Etap L Przygotowanie (skutki ekonomiczne w miejscu zamieszkania):

a) zmiana konsumpcji (oszczędzanie na wakacje, dodatkowa praca)

b) zapotrzebowanie na sprzęt turystyczny

c) odpływ pieniędzy do miejscowości turystycznych

d) inwestycje związane z obsługą: biura podróży, punkty informacji turystycznej

Etap II. Podróż (tam) oraz Etap IV. Podróż (z powrotem): - skutki ekonomiczne zarówno w miejscu zamieszkania, jak i w miejscach docelowych:

a) inwestycje transportowe (budowa, zatrudnienie)

b) zatrudnienie w bezpośredniej obsłudze podróżnych

c) wpływy z usług transportowych przewoźników

Etap III. Pobyt (skutki ekonomiczne w miejscu docelowym):

a) aktywizacja zawodowa ludności miejscowej

b) wzrost produkcji na potrzeby turystów

c) wpływy z podatków od świadczonych usług

d) rozwój inwestycji i wzrost zatrudnienia związany z rozwojem i funkcjo-nowaniem bazy turystycznej ____

1) wzrost inflacji i wyższe ceny w obszarach recepcyjnych, co pośrednio obniża standard życia miejscowej ludności

2) wzrost cen ziemi i spekulacja gruntami

3) niekorzystne zjawisko gospodarcze „mo-nokultura turystyczna"

4) znaczny odpływ zysków z turystyki (import towarów i urządzeń związanych z obsługą turystyki)

etniczna

„poszukiwanie korzeni" i wynikające

1) obawy ze strony mieszkańców niektó-

stąd związki z krajem (lub regionem):

a) emocjonalne

b) ekonomiczne (inwestycje)

_________________________________13

rych części Polski (dotyczy np. turystyki z Niemiec)

2) emocje związane z konfliktami narodowościowymi _____________

kształtowania

świadomości

ekologicznej

1) turystyka przyczynia się do rozwoju całego ruchu związanego z ochroną środowiska

2) coraz szersza edukacja ekologiczna -np. szkolenia dla pracowników w branży turystycznej

1) zmniejszanie się powierzchni terenów naturalnych w wyniku rozwoju turystyki (turystyka jako „pożeracz krajobrazu")

2) degradacja środowiska przyrodniczego (brak oczyszczalni ścieków, wycinka lasów, zanieczyszczenie powietrza przez samochody, śmieci)_________________

polityczna (w aspekcie podróży zagranicznych)

1) polityka państwa - przepisy paszportowe, wizowe, celne, dewizowe

2) turystyka międzynarodowa i jej pozytywny wkład do polityki pokojowej na świecie. Zgodnie z Deklaracją Haską: „turystyka jest pozytywnym czynnikiem promocji wzajemnego zrozumie-nia i pokoju na świecie".

1) turystyka jako narzędzie ideologiczne (treści ideologiczne w programach turystycznych)

2) restrykcje paszportowe

—,---------------------------------------------------------------------1-----------------------------------A-------------------*-_.-. - - _____-_-:i---------.—_________ ----- _..._. -------______'------------________ -..__ ....-.-

Źródło: opracowanie własne na podstawie W. Alejziaka [4], W. Gaworeckiego [1], K. Przecławskiego [14]

VI. Turystyka jako zjawisko interdyscyplinarne

Turystyka jest niewątpliwie zjawiskiem interdyscyplinarnym i znajduje się w kręgu zainteresowania szeregu dyscyplin naukowych, co zostało szczegółowo opisane w literaturze [2,4, 9,14]. Turystyka stanowi przede wszystkim przedmiot badań geograficznych, głównie geografii turyzmu oraz nauk społecznych. Wynika to z faktu, że turystyka ma charakter przestrzenny (odbywa się w konkretnej przestrzeni geograficznej, a w szczególności w przestrzeni turystycznej - zob. pkt. XII) oraz społeczny (uczestniczą w niej konkretne osoby - turyści). Z innych dziedzin geografii, poza geografią turyzmu, wymienić należy zainteresowanie turystyką ze strony [9]:

• geografii fizycznej - pod kątem oceny walorów turystycznych środowiska przyrodniczego i wpływu ruchu turystycznego na przyrodę,

• klimatologii - pod kątem cech bioklimatycznych poszczególnych obszarów turystycznych oraz oceną dla turystyki uzdrowiskowej,

• geografii osadnictwa — pod kątem rozwoju osadniczych funkcji turystycznych,

• geografii rolnictwa - pod kątem rozwoju funkcji turystycznych na terenach wiejskich, co dotyczy głównie rozwoju turystyki wiejskiej,

• geografii ludności - pod kątem zmian struktur demograficznych w miejscowościach i regionach turystycznych,

• geografii usług - pod kątem oceny gospodarki turystycznej jako usługowej gałęzi gospodarczej,

• geografii transportu - pod kątem dostępności komunikacyjnej zewnętrznej i wewnętrznej miejscowości i regionów turystycznych.

Interdyscyplinarny charakter zjawiska turystyki przejawia się ponadto przez zainteresowanie wielu innych dyscyplin naukowych, takich jak np. [rys. 1]: psychologia, socjologia, ekonomia, urbanistyka, historia, których szczegółową listę przedstawił W. Alejziak [4,]. Przede wszystkim jednak turystykę rozpatrywać należy jako zjawisko geograficzno-przestrzenne, społeczne, ekonomiczne, psychologiczne i kulturowe [2,4, 14].

a i i i i i i i i i

i i i i i i i i i i i

14

Nauki o turystyce

Rys. l. Dyscypliny nauki w studiach nad turystyką (źródło: W. Alejziak [4, str. 24])

1) turystyka rozpatrywana jako zjawisko geograficzno-przestrzenne obejmuje szereg w/w aspektów, spośród których szczególne znaczenie ma oddziaływanie na krajobraz. Oddziaływanie to ma dwojaki charakter: pozytywne (w przypadku, gdy turystyka stanowi czynnik ładu przestrzennego . oraz oddziaływanie negatywne w przypadku degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego,

2) turystyka jako zjawisko społeczne związana jest z powstawaniem nowych kontaktów i więzi między ludźmi, które kształtują się w czasie podróży oraz podczas kontaktów odwiedzających z miejscową ludnością,

3) turystyka jako zjawisko ekonomiczne rozpatrywana jest pod kątem działalności gospodarczej i jej efektywności finansowej, a także z punktu widzenia wydatków ponoszonych przez turystów oraz pod kątem dochodów z turystyki,

4) turystyka jako zjawisko psychologiczne odnosi się przede wszystkim do różnych motywacji podróży oraz różnych zachowań podczas podróży,

15

5) szeroko rozpatrywana jest turystyka jako zjawisko kulturowe. W tym przypadku turystyka jest

[4, 14]: a) funkcjąkultury bowiem wynika z uwarunkowań kulturowych, b) elementem kultury, l

ponieważ wpisała się niewątpliwie we współczesną kulturę, c) przekazem kultury, gdyż stała się •

ważnym nośnikiem wartości kulturowych, d) spotkaniem kultur reprezentowanych przez społeczność odwiedzającą} odwiedzaną, e) czynnikiem przemian kulturowych, co wyraża się l

przejmowaniem wzorów zachowań obu w/w społeczności. •

VII. Etapy rozwoju turystyki 9

Historia turystyki i jej etapy rozwojowe stanowią przedmiot licznych badań naukowych i opra- ^

cowań specjalistycznych. W literaturze podkreśla się, że rozwój turystyki nawiązuje ściśle do etapów •

rozwoju cywilizacji. Spośród prac dotyczących historii turystyki wymienić należy przede wszystkim wnikliwą pracę Z. Kulczyckiego [10] opisującą historię turystyki w Polsce do początku lat 70-tych. W ^

wielu pracach opisywane są zarówno poszczególne podróże odbywane w różnych okresach rozwoju •

cywilizacji, jak również podejmuje się próby wydzielenia etapów rozwoju turystyki. Jedną z takich prób przedstawił K. Przecławski [14], wydzielając pięć zasadniczych okresów - etapów rozwojowych tury- _

styki: starożytność, średniowiecze, renesans, czasy nowożytne oraz czasy współczesne. Historię turysty- •

ki na świecie i w Polsce przedstawił także A. Kowalczyk [9] odnosząc swoje rozważania zarówno do ewolucji poszczególnych form turystyki, jak i rozwoju zagospodarowania turystycznego. W przypadku Polski bardzo często stosowany jest podział historii turystyki zaproponowany w latach 70-tych ubiegłe- H

go wieku przez J. Warszyńskąi A. Jackowskiego, obejmujący następujące okresy [8]:

a) do 1872 r., . -

b) lata 1873 - 1918, czyli okres od utworzenia Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (1873 r.) • do zakończenia I wojny światowej,

c) lata 1919 -1939 (1945), czyli okres międzywojenny (lub do zakończenia II wojny światowej),

d) lata 1945-1956, l

e) po 1956 r. *

Biorąc pod uwagę wyniki badań historii turystyki oraz propozycje zawarte w w/w pracach wy- •

odrębnić można w szczególności następujące etapy rozwoju turystyki na świecie:

I. Turystyka do końca XVIII w. —

1. Turystyka w starożytności m

2. Turystyka w czasach średniowiecza i renesansu

3. Turystyka w XVII i XVIII w.

II. Turystyka w XIX i XX w. - do II wojny światowej • III. Turystyka współczesna *

1. lata 1945-1956

2. lata 1956-1990 •

3. po 1990 r. ' m

W świetle rozważań dotyczących etapowania rozwoju turystyki bardzo interesujące są propozy- • • cje J. Kaczmarka, A Stasiaka i B. Włodarczyka [8] związane z historycznym rozwojem produktu tury- * stycznego. Wychodząc z założenia, że produkt turystyczny ma charakter historyczny i że rozwój produktu turystycznego przebiega w sposób ewolucyjny (falowy) Autorzy wydzielili szereg etapów historycz- • nych (antyczny, uniwersytecki, industrialny, globalny) oraz odpowiadających im produktów rurystycz- * nych. Ujmując syntetycznie powyższy podział można wyróżnić (rys. 2):

i

l) Okres starożytny i związany z nim produkt antyczny. Produkt ten miał charakter elitarny i był dostęp- *

ny dla niewielkiej liczby osób. Rozwój podróżowania uzależniony był w tym czasie przede wszyąt-

kim od budowy dróg i obiektów obsługi noclegowej. Przykładem sątzw. „drogi królewskie" (dla •

l l

16

wojska i dostojników państwowych. W opisywanym czasie były to głównie podróże w celach leczniczych (uzdrowiskowe).

dostępność produktu tur.

GLOBALNY

czas

okresy kryzysów, klask, wojen

Rys. 2. Etapy historycznego rozwoju produktu turystycznego (źródło: J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk [8, str. 16])

2) Średniowiecze - od X1/XII w. - okres „przebudzenia" w Europie i nawiązujący do tego okresu produkt uniwersytecki. W okresie tym nastąpił początek procesu lokowania miast. Nazwa produktu związana jest z powstawaniem pierwszych uniwersytetów w Europie i coraz liczniej odbywanymi podróżami w celach edukacyjnych.

W tym okresie nadal uczestnictwo w turystyce ma charakter elitarny, przy czym następuje stopniowy wzrost liczby podróżnych w Europie. Obserwuje się także początki procesu różnicowania produktów turystycznych: oprócz form uzdrowiskowych rośnie udział podróży kulturowych, edukacyjnych i krajoznawczych.

3) Od początku XIX w. wraz z rozwojem przemysłu można mówić o produkcie industrialnym. Jest to okres upowszechniania się produktu turystycznego w wyniku czego stał się on dostępny dla coraz

liczniejszych grup ludzi. W tym czasie wystąpiły nowe, dotąd słabo rozpowszechnione sposoby spędzania wolnego czasu, np. wędrówki górskie a dla turystyki odkrywane są nowe obszary (np. Tatry w Pplsce)..Coraz bardzie powszechne stają się wyjazdy grupowe. Od końca I wojny światowej wraz z początkami i coraz bardziej dynamicznym rozwojem przemysłu nastąpił znaczny rozwój styki. Od zakończenia I wojny światowej można już mówić o początkach rozwoju gospodarki tury

»

stycznej (przemysłu turystycznego) we współczesnym rozumieniu. Z punktu widzenia ewolucji

turystyki istotne jest to, że od lat 20-ych XX w. nastąpiła demokratyzacja turystyki. Wyrażało się to •

nie tylko początkowym okresem rozwoju turystyki socjalnej, ale także coraz liczniej organizowanymi *

imprezami o charakterze masowym i rosnącą aktywnością turystyczną środowisk robotniczych. Z

innych istotnych historycznie faktów należy podkreślić, że w 1923 r. powstało pierwsze polskie biuro R

podróży (ORBIS we Lwowie). ii

4) Po H wojnie światowej mamy do czynienia z coraz bardziej dynamicznymi przekształceniami tury- l

styki oraz z powstającą no wą jakością produktu turystycznego, który nazwano jako produkt ti turystyczny globalny (informatyczny). Z ważnych faktów historycznych w Polsce wymienić należy

np. utworzenie w 1949 r. Funduszu Wczasów Pracowniczych (FWP) oraz połączenie w 1950 r. Poi- l

skiego Towarzystwa Tatrzańskiego (PTT) i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK) w Poi- ti skie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Od lat 50-tych XX w. produkty turystyczne

stały się coraz bardziej powszechnie dostępne, przy czym zaczęła postępować coraz silniejsza specja- •

lizacja w zakresie produktów turystycznych. Dla rozwoju turystyki istotne znaczenie miały takie de- m cyzje polityczne jak np. skrócenie tygodnia pracy, co w Polsce miało miejsce od lat 70-tych.

l

Współcześnie o rozwoju turystyki na świecie decydują m. in. takie czynniki jak wojny (niektóre m

kraje afrykańskie, Afganistan, Irak), polityka izolacyjna niektórych krajów (Korea Północna, Kuba) a

także np. zamachy i ataki terrorystyczne (kraje arabskie, Izrael, atak terrorystyczny na wyspie Bali w £

Indonezji, zamach na WCT w Nowym Jorku 11 września 2001 r. itp.). •

VIII. Krajowy i międzynarodowy ruch turystyczny. Przemiany i tendencje rozwojowe

Według danych WTO liczba podróży na świecie wyniosła w 2002 r. 715 min i - mimo pewnego V

spowolnienia gospodarczego i ataków terrorystycznych - nastąpił wzrost liczby podróży o 3,1 % w stosunku do roku 2001 [19]. Niewątpliwie gospodarka turystyczna staje się jedną największych gałęzi go- A spodarki światowej. Świadcząo tym następujące dane [17,19]: l

1) Światowe dochody z turystyki i z podróży wyniosły w 2000 r. 3,6 biliona USD - stanowi to około 11 % światowego produktu krajowego brutto. Dochody te do 2010 r. osiągną 6,6 biliona USD, co wyniesie około 12 % światowego produktu krajowego brutto.

2) Liczba zatrudnionych w turystyce na świecie w 2000 r. przekroczyła 190 min osób - jest to 8 %

miejsc pracy na świecie. Szacuje się, że do 2010 r. nastąpi wzrost w tym zakresie wyrażający się §i

liczbą ponad 250 min osób zatrudnionych w turystyce na świecie (ponad 9 % miejsc pracy na £

świecie).

3) Wpływy z międzynarodowych podróży stanowią obecnie około 13 % światowych wpływów z •

l

eksportu a wartość inwestycji związanych z podróżami i turystyką stanowi ponad 9 % wszystkich inwestycji na świecie.

Do obecnie obserwowanych tendencji dotyczących turystyki światowej należą [19]:

1) W 2001 r. odnotowano ogólny spadek ilości turystów międzynarodowych oraz dochodów z turystyki, natomiast 2002 r. został określony jako rok dochodzenia do równowagi w turystyce światowej z przewidywaną dalszą tendencją wzrostową. Do obserwowanych tendencji należy ogólny wzrost liczby podróży międzynarodowych na świecie lecz związane są z tym ogólnie mniejsze dochody z turystyki,

2) Na świecie w ostatnich latach występują wyraźne przemiany struktury przestrzennej ruchu turystycznego. Wyraża się to - najogólniej formułując tę tendencję - zdecydowanym wzrostem liczby przyjazdów do Azji i Afryki Południowej oraz niewielkim wzrostem liczby podróży w

i

l

l l l

18

Europie. Konsekwencją tego jest ogólny spadek udziału turystyki europejskiej w turystyce światowej. 3) W turystyce europejskiej do najważniejszych ogólnych tendencji należą:

a) znaczne wahania rozmiarów ruchu turystycznego w poszczególnych częściach Europy, a w szczególności: wzrost liczby turystów zagranicznych w Turcji, Bułgarii, Chorwacji a spadek w Czechach i w Polsce,

b) ogólny spadek wykorzystania miejsc w hotelach europejskich (mimo niewielkiego wzrostu liczby turystów), co w konsekwencji spowodowało spadek średniego dochodu z l pokoju hotelowego.

Przemiany turystyki polskiej są ściśle związane z tendencjami występującymi w turystyce światowej. Dotyczy to nie tylko ogólnych trendów rozwojowych wyrażających się odpowiednimi tendencjami w zakresie zmian wielkości ruchu turystycznego, ale także jego najważniejszych cech. Jeżeli chodzi o powiązania polskiej turystyki z turystyką światową a zwłaszcza europejską, to ważny wpływ mają czynniki związane ze stanem gospodarki i cechami dotyczącymi turystyki w Niemczech. Wyraża się to np. zmniejszeniem rozmiarów turystyki przyjazdowej z Niemiec do Polski na przełomie XX i XXI w. w wyniku pewnego osłabienia gospodarki niemieckiej. Obecne miejsce polskiej turystyki na tle wybranych krajów omówił S. Budzyński [5] przedstawiając stan oraz perspektywy rozwoju turystyki w Polsce. Z porównania tego wynika, że w stosunku do takich krajów jak Austria, Dania, Hiszpania i Węgry w Polsce występuj ą znacznie niższe wskaźniki ilości miejsc noclegowych, ogólnej liczby turystów i przychodów w przeliczeniu na liczbę mieszkańców.

Spośród wielu szczegółowych cech charakteryzujących stan istniejący i przemiany w turystyce polskiej wymienić należy [5, 19]:

1) Stan polskiej turystyki w 2002 r. charakteryzują następujące cechy:

a) spadek (o 7 % w stosunku do roku poprzedniego) liczby turystów zagranicznych przyjeżdżających do Polski, przy czym nastąpiła ogólna stabilizacja wydatków poniesionych przez turystów zagranicznych w Polsce w 2002 r. (2,8 mld USD),

b) znaczny spadek odwiedzających jednodniowych, co wyraziło się ogólnym spadkiem liczby przekroczeń granicy,

c) po spadkach w latach 2000-2001 obserwuje się wzrost uczestnictwa dorosłych mieszkańców Polski w wyjazdach zagranicznych,

d) obserwuje się tendencję wzrostową liczby wyjazdów zagranicznych Polaków a jednym z czynników o tym decydujących jest obecnie stosunkowo wysoki kurs polskiej waluty. W 2002 r. Polacy odbyli 8,7 min podróży zagranicznych (dla porównania w latach 1997-2001 było to 7,5-9,6 min podróży zagranicznych rocznie). Na podstawie wyników badań ankietowych przeprowadzonych przez Instytut Turystyki [19] można stwierdzić, że średnio koszt wyjazdu zagranicznego wyniósł 1,3 tyś. zł, z czego równowartość 640 zł w czasie podróży zagranicznej oraz średnio 660 zł przed podróżą- na jej realizację.

e) w 2002 r. o 2 % wzrosło uczestnictwo mieszkańców Polski w wyjazdach krajowych. W sumie było to 54,2 min podróży, w tym:18,0 min krajowych podróży długookresowych oraz 36,2 min podróży krótkookresowych. Należy podkreślić, że w badaniu tym zastosowano inne kryterium czasowe dla turystyki długookresowej (minimum 4 noclegi) niż w podziale K. Przecławskiego (pkt IV) - 7 dni.

f) w 2002 r. zaobserwowano w Polsce (w porównaniu z 2001 r.) wzrost liczby osób

korzystających z biur podróży, co stanowi jedną z ważnych oznak ożywienia w gospodarce turystycznej.

2) Spośród prognozowanych w najbliższych latach najważniejszych przekształceń i tendencji rozwojowych polskiej turystyki wymienić należy przede wszystkim: prognozy dotyczące celów podróży, przekształceń w zakresie struktury przestrzennej turystyki zagranicznej oraz

» l

dotyczące bazy noclegowej [5,17, 19]. Będą one miały następujący charakter:

a) jeżeli chodzi o turystykę przyjazdową do Polski, to przewidywany jest wzrost przyjazdów w fl celach turystyczno-wypoczynkowych (6 % rocznie) oraz spadek liczby przyjazdów w grupie • innych motywów przyjazdu (zakupy, odwiedziny u krewnych i znajomych). Prognozuje się

przy tym systematyczny wzrost liczby turystów przyjeżdżających do Polski z Niemiec i •

innych krajów Unii Europejskiej a także z Ameryki Pomocnej. Przewidywane są znaczne m

wahania liczby przyjazdów z kierunku wschodniego (głównie Rosja, Ukraina, Białoruś), co warunkowane jest czynnikami ekonomicznymi i politycznymi. Niewątpliwie w l

najbliższych latach istotne znaczenie dla rozwoju turystyki przyjazdowej do Polski będzie B

miało rozszerzenie Unii Europejskiej.

b) spośród tendencji dotyczących przekształceń bazy noclegowej w Polsce przewiduje się: | wzrost liczby hoteli (o 24 %), moteli (o 43 %) i pensjonatów (o 53 %). Wzrost w tej grupie 9 obiektów jest przewidywany, mimo tego, że od kilku lat liczba rejestrowanych obiektów noclegowych w Polsce systematycznie spada, co dotyczy głównie spadku liczby obiektów || noclegowych zakładów pracy (o 40 %) i organizacji społecznych (o 38 %). 9

c) do najważniejszych celów rozwojowych polskiej turystyki zalicza się według założeń

rządowych [17]: •

• wzrost dochodów mieszkańców regionów wymagających głębokiej restrukturyzacji a| gospodarki. Wykorzystanie redystrybucyjnej roli turystyki, polegającej na

przenoszeniu dochodów z regionów bogatszych (duże aglomeracje) do regionów •

biedniejszych (zagrożonych strukturalnym bezrobociem, niedoinwestowanych), 8

• zmniejszanie bezrobocia na obszarach: przygranicznych, o dużych walorach turystycznych, dotkniętych strukturalnym bezrobociem, na których rola turystyki It jako generatora nowych miejsc pracy może być dominująca. Zwiększenie liczby w miejsc pracy poprzez rozwój usług w sektorze gospodarki turystycznej i wzrost aktywizacji zawodowej ludności, M

• aktywizację mieszkańców wsi i podnoszenie jakości życia na wsi, szczególnie na 9 terenach o słabych warunkach rozwoju rolnictwa oraz wokół obszarów chronionych,

na których priorytetowa funkcja ochronna ogranicza funkcje gospodarcze, V

• zwiększenie rentowności majątku państwowego poddawanego procesowi przekształ- B ceń własnościowych: w sektorze uzdrowisk, ośrodków wczasowych

zakładów pracy, w bazie rekreacyjnej zarządzanej przez gminy itp. 9.

• wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego, środowiska cywilizacyjnego i przyrodni- 9 czego w edukacji, a w szczególności w wychowaniu młodzieży.

• poprawę wizerunku Polski i jej mieszkańców na arenie międzynarodowej oraz roz- • woj kontaktów z krajami sąsiednimi i współpracy regionów przygranicznych. P

Jakie są prognozy dotyczące dalszych kierunków i tendencji rozwojowych turystyki światowej i I

polskiej ? Według prognozy ekspertów w najbliższych latach należy liczyć się z ogólną poprawą ko- M niunkturą na światowym rynku turystycznym i powrót turystyki światowej na ścieżkę wzrostową ruchu

turystycznego. • 9

Jeżeli chodzi o dalsze kierunki polskiej turystyki, to nawiązywać ona powinna do tendencji zachodzących na świecie. Tendencje te zostały szczegółowo omówione przez W. Alejziaka [4] i wyrażają l się coraz wyraźniejszymi przekształceniami od dotychczasowych form turystyki twardej (hard tourism) m w kierunku turystyki łagodnej (soft tourism). Zachodzące zmiany popytu turystycznego prezentuje rys.

l

i l i

nr IV. Zmiany

n.trysrycxnt.-gcj. Koncepcja „t-tard & Soft Tourism".

20

MARO TOURISAA OurystyUa, twarda) Ce*:hy ^dotychcjuasowoj turystyki SOFT TOUR1SM C«uryalyka ł«Kodna) C«c4»y „prarysJlNti (ury^tyki"

— j wj-cJrf i^owanio j;ru|Xłw*ł; — (MifJrc Vi:owani e incly%iviflij;łltło;

— dużo czasu, pc>ł>yty ;cX«?rminovi/c;

minujo<'y tVKnit-l jvdno>;c», RkSwrwi^r* wy-l-.ijitlij w cjkr<:?i»c; urUipxvwo-w«ik«ii yfriym; »TKJC(O! opitir.i MCN/ *c cynkowych w roku;

w*zyslkc> z W>ry usidlone e*rl „.i" „t" • •• ir.is^i, piotrom tld. — indywidualryo i spontniiio.zru* diM.-yzje pro^r.i-mowcr;

— wy).;«>t Li i fajcrrnojią."; vvysiłek I jktywno«;V;

— t t„i«st;vxri«Mti4> n .1 lloiicł wyj^ixH*tw oroz „2.T.II -r.7"€jny<-h" :i t IM kr j i; — fii«»itn»-vl«i-lo n.'» j.ikotft1, przoiycio nowy«:Ii tJłwwindczert;

|>o r i- u c ii: wy^szojSc/i, L*t<:lct ricfTwmstracji; — sy;ic;unvk i porrncr.siwo w l«łrilnktach z RO-

.i|MxJ.ir^iimi;

l>rnk przylotów. ii ii,i i wiedzy n.ł UMrt**t utruk-c.'ji, kultury i vwy<-./MJów cxKvic.*rl^nnyf:łT io-rtMiOw; — przygotowań kł s iv <-' spotk.ml.t ^ odwiedzn-nym rofjiorunn-, kr;>f vm;

— ir>ipr»nc>w;tny styl żyrin i n»ki snm spostSłi x.( liowiiń; * — iycio według vzorow liiHfioŚŁ1) ini«jscovoj;

z.ikupy; — pmzrrnry;

hało^li-wełrfc*; — spokrtj;

— | };tnil.)lki <*jłrthT(Vfłi>*;r^!j)no, (n>. proclukowii-ni*. m:i*

TK? /'djv<-"ii2v film wi

— xirf)ohn;T t»ieznl-łj<IMO<

s.zyhkie^

nln ^i^1;

— i ii^k^wo-icT, v^'.sk(.>śct; t.ikt;

•— n ił s: ix*.' i i-*"łio rł j k<5lł>ł

— cfysttins f»iiv< bliskie*. kliunttfiri; *i 3<irsrni«l«m> f>rxyj;ic :i«l5kic kontakty ^

/Ćró wl.isru: n;i |>ovq śxvi;i-tow^t |xj|itykv turysryoirnri. w: Problemy rurysryki Mr 3, Instytut Turystyki. W.irs^nwn l'JR3, s. 745.

Rys. 3. Zmiany popytu turystycznego (źródło: W. Alejziak [4, str. 28])

Tendencje rozwojowe polskiej turystyki zostały szczegółowo omówione w rządowym programie wsparcia rozwoju turystyki w latach 2001-2006 [17]. Dokument ten oparty został na analizie uwarunkowań rozwojowych w formie analizy SWOT, skąd wynika, że do najważniejszych:

a) mocnych stron warunkujących rozwój turystyki w Polsce należą: korzystne położenie, znaczny potencjał kulturowy, bogate i stosunkowo dobrze zachowane środowisko przyrodnicze, znane w skali międzynarodowej główne miasta (ośrodki krajoznawcze), otwartość społeczeństwa polskiego na cudzoziemców ("polska gościnność"),

b) słabych stron decydujących o możliwościach rozwoju turystyki w Polsce należą: słaba pozycja konkurencyjna na rynku międzynarodowym, brak komercyjnej, konkurencyjnej oferty na rynkach zagranicznych, zbyt mała podaż usług turystycznych, niedostatek charakterystycznych regionalnych produktów turystycznych, brak kompleksowego systemu informacji turystycznej i dostępu do informacji, słaba dostępność i niska jakość usług turystycznych (języki obce, kwalifikacje personelu itp.), słabo rozwinięta sieć sprzedaży usług turystycznych, niska jakość wewnętrznego transportu pasażerskiego (zły stan dróg, niski standard kolei), mała drożność przejść granicznych, niewystarczająca ilość i przepustowość lotnisk regionalnych (np. Kraków),

c) szans rozwoju polskiej turystyki należą: duży potencjał rynkowy zarówno pod kątem rozwoju turystyki krajowej, jak i zagranicznej, szeroka możliwość tworzenia nowych, atrakcyjnych ofert turystycznych nawiązujących przede wszystkim do walorów przyrodniczych i kulturowych, coraz bardziej powszechny wizerunek Polski na świecie jako kraju pozytywnych i szybkich przemian, perspektywa przynależności do UE, zwiększająca się

21 f

wiarygodność Polski, korzystny wizerunek sytuacji gospodarczej kraju, stabilność

polityczna, niewykorzystane możliwości wsi, nadwyżka siły roboczej na terenach •

atrakcyjnych turystycznie, jj_ d) zagrożeń związanych z możliwościami dalszego rozwoju turystyki w Polsce należą przede

wszystkim: silna konkurencja na rynku międzynarodowym, co dotyczy krajów o podobnym m

potencjale i oferowanych produktach turystycznych oraz niskie poczucie bezpieczeństwa j| turystów (stan bezpieczeństwa publicznego w miastach, na drogach, w jednostkach

osadnictwa turystycznego). •

IX. Popyt i podaż turystyczna

Powszechnie stosowana definicja popytu turystycznego określa to pojęcie jako [2]: „sumę dóbr m

turystycznych, usług i towarów, które turyści skłonni są nabyć przy określonym poziomie cen" a niekiedy w ujęciu ogólnym traktowany jest popyt turystyczny [9, str. 24] jako „turystów wraz z ich potrzebami • i preferencjami". Do dwóch charakterystycznych cech popytu turystycznego zalicza się przy tym: M

1) kompleksowość, co wynika z faktu, że turysta zgłasza zapotrzebowanie na określony pakiet

usług (usługi transportowe, noclegowe, żywieniowe, przewodnickie itp.), •

2) sezonowość, w układzie rocznym (sezon turystyczny uzależniony od warunków J§ przyrodniczych) oraz w układzie tygodniowym (wyjazdy weekendowe).

od wpływu wielu czynników. W. Gaworecki [l, str. 162] wymienia pod tym względem takie czynniki jak: ekonomiczne (np. kursy walut, cena dóbr turystycznych), demograficzne, postawy społeczno- •

kulturowe i społeczne, mobilność, regulacje rządowe, media (w tym głównie telewizja jako jeden z waż- li

nych nośników reklamy produktów turystycznych) oraz podaż dóbr i usług turystycznych.

Pojęcie podaży turystycznej oznacza [9, str. 24]: „ogół dóbr i świadczonych usług turystycznych g dostępnych na rynku turystycznym", przy czym wyróżnia się dwa pojęcia [2, str. 58]:

1) podaż w znaczeniu węższym rozumiana jako wolumen dóbr i usług, który jest zaoferowany do tt sprzedaży turystom, p

2) podaż w znaczeniu szerszym rozumiana jako całokształt działań wszystkich podmiotów prowadzących działalność zmierzająca do zaspokojenia popytu turystów. •

l

Podaż turystyczna podzielić można według poszczególnych elementów składowych, do których

należą dobra i usługi oferowane turystom. Są to w szczególności [2, str. 58]: f|

1) walory i atrakcje turystyczne traktowane jako główny czynnik przyciągający (czyste p powietrze, ukształtowanie terenu, walory środowiska przyrodniczego, walory kulturowe,

zabytki, tradycje), •

2) usługi oferowane przez biura podróży, punkty informacji turystycznej, g[

3) infrastruktura umożliwiająca korzystanie z podstawowych dóbr turystycznych: wyciągi,

szlaki turystyczne, urządzenia sportowe, •

4) instytucje i urządzenia komunikacyjne, |

5) baza noclegowa,

6) baza żywieniowa, •

7) infrastruktura komunalna, handlowa i inne usługi, z których turyści korzystają w czasie £ pobytu,

8) instytucje zapewniające bezpieczeństwo pobytu. •

Podkreślą się, że podaż turystyczną charakteryzują następujące cechy [2, str. 59]: l) związek z miejscem występowania walorów turystycznych, *

l

I l

22

2) jedność w miejscu i w czasie produkcji i konsumpcji usług turystycznych,

3) wysoka kapitałochłonność (zwłaszcza w odniesieniu do bazy noclegowej),

4) sztywność wynikająca z określonej chłonności i pojemności turystycznej (pkt. XII)

5) komplementamość produktu turystycznego,

6) sezonowość,

7) brak możliwości magazynowania.

X. Zasoby i walory turystyczne. Potencjał turystyczny. Atrakcje turystyczne.

Zasoby i walory turystyczne utożsamiane w wielu przypadkach z potencjałem turystycznym stanowią jeden z najważniejszych elementów decydujących o możliwościach rozwojowych turystyki. Pojęcie zasobów i walorów turystycznych związane jest ściśle z atrakcyjnością turystyczną danego fragmentu przestrzeni turystycznej (typy przestrzeni turystycznej - pkt. XII). Od lat 70-tych XX w. pojęcie zasobów i walorów turystycznych rozumiane było jako [9]: „zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które - wspólnie lub każde z osobna - są przedmiotem zainteresowania turysty". Jak podkreśla A. Kowalczyk [9, str. 23] pojęcie zasoby turystyczne jest szersze od pojęcia walory turystyczne. Wynika to z faktu, że zasoby turystyczne obejmują obiektywnie istniejące cechy środowiska przyrodniczego i społecznego, które stają się rzeczywistymi walorami turystycznymi dopiero po ich ocenie i zweryfikowaniu pod kątem przydatności dla turystyki przez odbiorców (turystów). W tej sytuacji zasoby turystyczne są pojęciem możliwym do oceny obiektywnej, natomiast pojęcie walorów turystycznych ma w większym stopniu charakter subiektywny uzależniony od indywidualnej oceny przez poszczególnych uczestników ruchu turystycznego. W literaturze dotyczącej zasobów i walorów turystycznych używa się także pojęcia bardziej ogólnego, którym są „dobra turystyczne". W. Gaworecki przez dobro turystyczne rozumie [l, str. 100] „ dobro lub zespół dóbr danych przez naturę, historię lub działalność ludzką, na które występuje popyt turystyczny". W takim rozumieniu pojęcie dóbr turystycznych można utożsamić jednoznacznie z ogólnie pojmowanymi pojęciami zasobów i walorów turystycznych.

Kolejnym pojęciem związanym bezpośrednio z zasobami i walorami turystycznymi jest potencjał turystyczny. Na ogół rozumiany jest on jako [8]: wszystkie elementy środowiska geograficznego oraz zachowania człowieka, które mogą być wykorzystywane do uprawiania turystyki bądź do zajmowania się turystyką, czyli wszelkie zasoby strukturalne i funkcjonalne (rys. 4) warunkujące rozwój turystyki na określonym terenie. W takim ujęciu [8, str. 33-37]:

1) do zasobów strukturalnych można zaliczyć: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, dostępność komunikacyjna oraz inne czynniki takie jak: walory recepcji (biura turystyczne, elementy informacji turystycznej), infrastruktura komunalna oraz tereny przeznaczone pod inwestycje turystyczne określone najczęściej w formie odpowiednich ofert inwestycyjnych, głównie jednostek samorządowych (zwłaszcza gmin),

2) do zasobów funkcjonalnych można zaliczyć uwarunkowania: ekonomiczne (kredytowanie, pozyskiwanie funduszy, ceny), polityczne (np. ciągłość polityki rozwojowej dotyczącej turystyki niezależnie od składu ekip rządzących), kulturowe w ujęciu materialnym i niematerialnym, społeczno-demograficzne, psychologiczne (percepcja przestrzeni turystycznej przez turystów oraz przez mieszkańców), technologiczne (np. wyposażenie w sprzęt komputerowy, przystosowanie do obsługi dla osób niepełnosprawnych), ekologiczne określające relacje między użytkowaniem środowiska przyrodniczego a jego ochroną.

Pojęcie walorów turystycznych jest rozumiane powszechnie jako [2] specyficzne cechy i elementy środowiska naturalnego oraz przejawy działalności człowieka, które stanowią przedmiot zaintereso-

23

wania turystów. Przyjmuje się przy tym, że z punktu widzenia popytu turystycznego walory turystyczne dzielą się na: wypoczynkowe, krajoznawcze i specjalistyczne a z punktu widzenia podaży turystycznej na: turystyczne walory przyrodnicze i turystyczne walory antropogeniczne.

POTENCJAŁ TURYSTYCZNY

/. SOHY STRUKTURALNE

ZŁgaspodirowanie

ZASOBY FUNKCJONALNE

Dastgjootć komunikacyjna

Techfloldficzne

liulugiczae

Rys. 33])

4. elementy potencjału turystycznego (źródło: J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk [8, str.

Istota walorów wypoczynkowych jest ich wykorzystanie przez człowieka w celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Jest to związane przede wszystkim ze środowiskiem przyrodniczym i takimi jego cechami jak [2, str. 63]: czyste powietrze, cisza, niewielki stopień urbanizacji, walory widokowe krajobrazu, warunki do uprawiania czynnego wypoczynku (wędrówek), korzystne warunki bioklima-tyczne oraz właściwości lecznicze wód i klimatu. Ponadto do walorów wypoczynkowych zalicza się: tereny o rekreacyjnych zasobach środowiska, miejscowości (zwykle duże miasta) stanowiące ośrodki życia kulturalnego, modne miejscowości w których zlokalizowane są centra i ośrodki rozrywkowo-wypoczynkowe oraz miejscowości uzdrowiskowe.

Do grupy walorów krajoznawczych stanowiących przedmiot zainteresowań krajoznawczych należą walory: przyrodnicze, kulturowe oraz współczesnych osiągnięć człowieka. W zależności od stopnia ingerencji człowieka wyróżnia się trzy kategorie krajoznawczych walorów przyrodniczych. Są to [2]:

a) walory przyrodnicze istniejące bez ingerencji człowieka (osobliwości fauny i flory, wąwozy, przełomy rzeczne, wodospady, źródła, głazy narzutowe, groty itp.),

b) walory przyrodnicze powstałe przy niewielkim wpływie człowieka (parki narodowe, parki krajobrazowe, punkty widokowe),

c) ukształtowane przez człowieka (ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne, zabytkowe parki).

Krajoznawczymi walorami kulturowymi są stworzone przez człowieka obiekty materialnej i niematerialnej kultury powstałe w procesie rozwoju historycznego cywilizacji. Są to w szczególności: zabytki architektury i budownictwa, obiekty ludowej kultury materialnej oraz dzieła ludowej kultury

I l I l l i

l i l l l i l i i i i l i

24.

niematerialnej, takie jak folklor, obrzędy, tradycje, zwyczaje. Z kolei do grupy krajoznawczych walorów współczesnych osiągnięć człowieka należą: obiekty współczesnej techniki, obiekty nauki i kultury oraz obiekty gospodarcze, np. przemysłowe.

Podstawą wydzielenia grupy krajoznawczych walorów specjalistycznych jest ich przydatność do uprawiania różnych form turystyki specjalistycznej (kwalifikowanej). Są to w szczególności walory: kajakowe, żeglarskie, wędkarskie, myśliwskie, taternickie, speleologiczne oraz dla turystyki jeździeckiej (konnej).

Z punktu widzenia podaży turystycznej istnieje podział walorów turystycznych na dwie główne grupy:

1) turystyczne walory przyrodnicze

2) turystyczne walory antropogeniczne.

W podziale tym - jak łatwo zauważyć - ważnym kryterium spełnia geneza waloru turystycznego wyrażająca się stopniem udziału człowieka, stąd stosowany jest również podział na: walory przyrodnicze i kulturowe. Grupa walorów antropogeniczych (kulturowych) określana jest także często jako turystyczne walory pozaprzyrodnicze.

Turystyczne walory przyrodnicze określane są także w literaturze jako walory środowiska przyrodniczego, turystyczne walory środowiska przyrodniczego lub w skrócie jako walory przyrodnicze. Jak już wcześniej podkreślono, jedną z najważniejszych grup walorów turystycznych jest grupa walorów przyrodniczych odgrywająca kluczową rolę dla regeneracji sił człowieka (walory wypoczynkowe). Walory te mają istotne znaczenie zarówno dla turystyki masowej stanowiąc podstawę realizacji celów wypoczynkowych w różnych strefach krajobrazowych (głównie strefa nadmorska, pojezierna i górska), jak również dla turystyki specjalistycznej (kwalifikowanej). Są to w szczególności takie walory jak: morze, rzeki, jeziora, góry, jaskinie itp.

Turystyczne walory antropogeniczne, związane bezpośrednio z działalnością człowieka, stanowią przede wszystkim - jak to wcześniej podkreślono - przedmiot zainteresowań krajoznawczych. Ze względu na fakt ogromnego zróżnicowania zainteresowań krajoznawczych zestaw omawianych walorów jest otwarty. Głównie jednak są to takie elementy działalności człowieka jak: zabytkowe obiekty sakralne, obiekty obronne i rezydencje, zespoły urbanistyczno-architektoniczne, miejsca kultu religijnego, miejsca związane z kulturą ludową, folklor, muzea, galerie sztuki, obiekty kulturalno-rozrywkowe, osady historyczne (np. Biskupin, a w przyszłości Truso w pobliżu Elbląga) i wykopaliska archeologiczne a także niektóre elementy zagospodarowania turystycznego jak np. ośrodki turystyczno-wypoczynkowe. Dla wybranych form turystyki kwalifikowanej do tej grupy walorów należą np. specjalistyczne muzea, obiekty nowoczesnej architektury, fortyfikacje obronne (np. umocnienia Wału Pomorskiego).

Należy podkreślić, że pojęcie walorów turystycznych utożsamiane jest często z pojęciem atrakcje turystyczne. Na ogół uznaje się jednak, że walory turystyczne stanowiąjeden z podstawowych elementów składowych atrakcji turystycznych. Wynika stąd wniosek, że pojęcie atrakcji turystycznych jest pojęciem szerszym od pojęcia walorów turystycznych. Przez atrakcje turystyczne rozumie się [2, str. 66]: wszystkie walory turystyczne występujące w stanie naturalnym lub przystosowane do użytkowania przez turystów, które mogą stanowić przedmiot ich zainteresowania. Ważną rolę przy tworzeniu atrakcji turystycznych spełnia człowiek wykorzystując w tym celu istniejące walory turystyczne przyrodnicze i antropogeniczne. Działalność ta jest związana nie tylko z wykorzystaniem istniejących walorów turystycznych i organizowaniem na tej podstawie odpowiednich produktów turystycznych (produkt turystyczny - pkt. XIV), ale także z tworzeniem innych atrakcji turystycznych nawiązujących do indywidualnych lub zbiorowych upodobań turystów.

3) działań zmierzających do odpowiedniego zapewnienia warunków życiowych w miejscu pobytu turysty, co dotyczy głównie noclegu i wyżywienia (baza noclegowa, baza żywieniowa).

l

Jak wynika z podziału R. Davidsona [6] do głównych kategorii atrakcji turystycznych należą -

poza omówionymi wyżej walorami przyrodniczymi i antropogenicznymi - także: •

l ) urządzenia sportowe i sportowo-rekreacyjne, takie jak np. ośrodki i centra rekreacyjne, porty £ ł ośrodki żeglarskie, lodowiska, pola golfowe, stoki narciarskie, korty tenisowe, baseny ką-

pielowe, •

2) urządzenia i obiekty związane z rozrywką, takie jak np. kina, nocne kluby, tory wyścigowe, j§ tereny wystawowe, parki rozrywki (np. Leśny Park Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku po-

łożony w północnej części Bydgoszczy), m

3) urządzenia i obiekty związane z transportem i komunikacją, takie jak np. koleje linowe i na- jj ziemne (np. na Gubałówkę w Zakopanem), zabytkowe koleje (np. kolejka wąskotorowa w

Żninie, w Ełku), kanały (np. Kanał Ostródzko-Elbląski) i związane z nimi charakterystyczne *

jednostki pływające (np. gondole w Wenecji), balony, przejażdżki na różnych zwierzętach M (np. kuce, wielbłądy), statki i inne jednostki pływające (np. tratwy),

4) niektóre obiekty handlowe, np. kompleksy rekreacyjno-handlowe, zwłaszcza supermarkety, • targi, kiermasze, jarmarki, bazary, sklepy wolnocłowe. g[

XI. Zagospodarowanie turystyczne 9

Jednym z najważniejszych elementów związanych z możliwością korzystania z zasobów i walo-irystycznych jest baza materialna turystyki. Baza ta utożsami niem turystycznym lub określa się jąjako infrastruktura turystyczna.

rów turystycznych jest baza materialna turystyki. Baza ta utożsamiana jest na ogół z zagospodarowa- V

W literaturze powszechnie bazę materialną turystyki dzieli się na cztery podstawowe elementy, V

którymi są: m

1) baza noclegowa,

2) baza żywieniowa (gastronomiczna), B

3) baza komunikacyjna, ff

4) baza towarzysząca.

nowiących bazę materialną i organizacyjną turystyki składająca się z urządzeń transportowych, bazy gastronomicznej, bazy noclegowej oraz infrastruktury umożliwiającej korzystanie z walorów turystycz- fl

nych. Należy zauważyć, że w takim ujęciu termin „infrastruktura turystyczna" wykracza poza zakres p

pojęciowy bazy materialnej turystyki, bowiem obejmuje również zespół zagadnień organizacyjnych związanych z funkcjonowaniem turystyki. •

Sformułowane w latach 70-tych XX w. przez O. Rogalewskiego i stosowane powszechnie do dziś pojęcie zagospodarowania turystycznego oznacza działalność mającą na celu przystosowanie śro- •

dowiska geograficznego do potrzeb turystyki. Powszechnie uznaje się za O. Rogalewskim [9], że zakres ||

tej działalności dotyczy trzech dziedzin:

1) działań przystosowawczych związanych z ochroną i wykorzystaniem walorów turystycznych,. •

2) działań związanych z zabezpieczeniem warunków odpowiedniego dojazdu do miejsc stano- £ wiących cel wyjazdów turystycznych (baza komunikacyjna),

I

Należy podkreślić, że obiekty i urządzenia składające się na zagospodarowanie turystyczne dzie- £

la się na: dwie podstawowe grupy: 1) urządzenia turystyczne, które przeznaczone są do obsługi ruchu turystycznego oraz 2) urządzenia paraturystyczne, z których korzystają przede wszystkim mieszkańcy £

l l

26

miejscowości i obszarów stanowiących cel wyjazdów turystycznych, ale także turyści. Są to takie obiekty urządzenia jak np. sklepy, banki, kina.

BAZA NOCLEGOWA

Niewątpliwie jednym z najważniejszych elementów zagospodarowania turystycznego jest baza noclegowa. Należy podkreślić, że element ten jest traktowany jako główny czynnik decydujący o stopniu rozwoju funkcji turystycznych miejscowości i obszarów turystycznych. Według powszechnie stosowanej w świecie definicji WTO obiektem noclegowym jest każdy obiekt, w którym regularnie lub sporadycznie nocują turyści [18, str.14]. Z kolei turystycznym zakładem zakwaterowania zbiorowego bazy noclegowej jest według powyższego źródła „ obiekt noclegowy, który oferuje podróżnemu nocleg w pokoju lub innym pomieszczeniu, przy czym liczba oferowanych miejsc musi być większa niż pewne określone minimum a wszystkie miejsca w obiekcie muszą podlegać jednolitemu zarządowi na zasadach komercyjnych, nawet jeśli nie ma on charakteru dochodowego".

W nawiązaniu do występujących, rozmaitych form funkcjonowania i wykorzystania obiektów bazy noclegowej wyróżnić można następujące, najważniejsze charakterystyczne ich cechy:

1) rodzaj obiektu, co odnieść można do podziału stosowanego w polskiej sprawozdawczości statystycznej, gdzie wydziela się 1.8 typów obiektów bazy noclegowej. Są to: hotel, motel, pensjonat, dom wycieczkowy, schronisko, schronisko młodzieżowe, ośrodek wczasowy, ośrodek kolonijny, ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, dom pracy twórczej, domek turystyczny, kemping, pole biwakowe, ośrodek wypoczynku świątecznego, pokoje gościnne, kwatera agroturystyczna, zakład uzdrowiskowy oraz inne typy rodzajowe obiektów bazy noclegowej. Do ostatniej grupy obiektów należą m. in.: internaty, domy studenckie, hotele robotnicze a także obiekty, które nie spełniają wymogów klasyfikacyjnych,

2) lokalizacja - obejmująca charakterystykę takich cech jak: położenie obiektu w stosunku do walorów turystycznych i innych elementów zagospodarowania terenu (teren zabudowany, niezabudowany), położenie w stosunku do elementów uciążliwych dla pełnionej funkcji (np. sąsiadująca linia kolejowa),

3) kategoria jako cecha pochodna standardu i wyposażenia obiektu - odnosząca się obecnie jedynie do niektórych rodzajów obiektów (hotel, motel, pensjonat, kemping: kategoryzacja określona ilością gwiazdek; dom wycieczkowy, schronisko młodzieżowe: kategoryzacja określona cyframi rzymskimi),

4) forma własności jako jedna z ważnych cech określających sposób funkcjonowania obiektów bazy noclegowej - wyrażająca się działaniem w różnego rodzaju systemach lub łańcuchach organizacyjnych bądź funkcjonowaniem jako obiekty samodzielne,

5) sezonowość działania, co sprowadza się do podziału na: obiekty całoroczne (zgodnie z wytycznymi do sprawozdawczości statystycznej są to obiekty użytkowane przynajmniej przez 5 miesięcy w roku) oraz obiekty sezonowe,

6) stopień wykorzystania, co jest niewątpliwie jednym z najważniejszych czynników decydujących o efektywności ekonomicznej działania obiektu. Stopień wykorzystania określany jest procentowo dla poszczególnych miesięcy, bądź w skali całego roku,

7) wielkość obiektu, co w przypadku obiektów kubaturowych wyraża się przede wszystkim liczbą pokoi i liczbą miejsc noclegowych. Niekiedy wielkość obiektu wyrazić można jedynie w odpowiednich jednostkach powierzchni, co dotyczy np. pól biwakowych,

8) gastronomia jako element towarzyszący stanowi najczęściej uzupełnienie oferty obiektu bazy noclegowej,

9) wyposażenie, które może dotyczyć bezpośrednio samego obiektu bazy noclegowej (np. sauna, bilard) i stanowić w tym przypadku jeden z ważnych czynników kategoryzacji, jak również może znajdować się w sąsiedztwie obiektu stanowiąc element bazy towarzyszącej.

27

Szczegółowa charakterystyka elementów bazy noclegowej jest obiektem zainteresowania hotelarstwa W związku z tym nie przedstawia się w niniejszym opracowaniu dalszej charakterystyki poszczególnych obiektów bazy noclegowej i innych zagadnień związanych z hotelarstwem. W tym miejscu należy jedynie podkreślić, że w wielu przypadkach nie ma jasno sprecyzowanych kryteriów dotyczących oceny niektórych cech bazy noclegowej. Dotyczy to dla przykładu obiektów bazy noclegowej położo- l

nych na terenach wiejskich. W wielu przypadkach podobne lub wręcz tak samo funkcjonujące i użytko- 9

wane obiekty zaliczane są do różnych kategorii, co dotyczy np. kategorii kwater agroturystycznych, pokoi gościnnych i pensjonatów. W nawiązaniu do w/w podziału rodzajowego obiektów noclegowych • należy także wyjaśnić, że kempingi i pola biwakowe należą do kategorii obozowisk turystycznych. Obo- 9 zowisko turystyczne określane jest jako teren zagospodarowany, służący za odpowiednią opłatą celom noclegowym w namiotach lub mieszkalnych przyczepach samochodowych oraz umożliwiający przyrzą- fl dzanie posiłków. m

BAZA ŻYWIENIOWA (gastronomiczna) •

Zasadniczym zadaniem związanym z funkcjonowaniem bazy żywieniowej, zwanej również jako

baza gastronomiczna jest zapewnienie turystom możliwości wyżywienia. Według podziału zapropono- flj

wanego przez O. Rogalewskiego, który stosowany jest od lat 70-tych XX w. do chwili obecnej, bazę ff żywieniową podzielić można na następujące trzy grupy urządzeń [9]:

1) urządzenia gastronomiczne, do których należą zakłady gastronomiczne. Wyróżnia się trzy ro- • dząje zakładów gastronomicznych [9, str. 88]: (

a) zakłady gastronomii otwartej (ogólnodostępnej), w tym:

• typu żywieniowego (restauracje, jadłodajnie, bary, zakłady „szybkiego ży- V wienia"- typu fast-food), 9

• sprzedające napoje (piwiarnie, winiarnie, pijalnie, koktail-bary),

• rozrywkowe (kawiarnie, bary nocne, kluby młodzieżowe, dyskoteki) l

• w środkach transportu, głównie w pociągach i autokarach dalekobieżnych, ™

b) zakłady gastronomii zamkniętej (niedostępne dla turystów),

c) zakłady gastronomiczne przy hotelach i innych obiektach noclegowych, •

2) urządzenia, których zadaniem jest zaopatrzenie turystów w artykuły żywnościowe (sklepy), 9

3) urządzenia warunkujące odpowiednie zaopatrzenie zakładów gastronomicznych i sklepów.

BAZA KOMUNIKACYJNA i

Dostępność komunikacyjna miejscowości i obszarów turystycznych zaliczana jest do jednego z •

elementów atrakcyjności turystycznej [2, str. 331]. Baza komunikacyjna decydująca o dostępności ko- w munikacyjnej terenu stanowi jednak niewątpliwie jeden z podstawowych elementów zagospodarowania

turystycznego. Bazę komunikacyjną stanowi system łączących się elementów liniowych wraz z infra- l

strukturą towarzyszącą, które umożliwiają turystom dojazd do celów podróży. Podstawowymi elemen- sP tami bazy komunikacyjnej są:

1) linie kolejowe, wraz z dworcami i przystankami, l

2) drogi lądowe, głównie drogowe (szosy) wraz z infrastrukturą techniczną, w tym parkingi i m inne elementy obsługi (stacje paliw),

3) drogi wodne morskie i śródlądowe wraz z odpowiadająca im infrastruktura (porty, przysta- l nie, specjalne miejsca do wodowania jednostek pływających), m

4) połączenia i szlaki powietrzne (lotnicze), dla których najważniejszą rolę spełniają lotniska,

5) szlaki turystyczne (np. motorowe, piesze, wodne) stanowiące ważny element liniowy zago- V

spodarowania turystycznego. Są to zazwyczaj oznakowane ciągi wyposażone w odpowiednie tablice informacyjne, drogowskazy itp.,

l l l

28

6) inne elementy związane z dostępnością komunikacyjną terenu oraz umożliwiające przemieszczanie się turystów, takie jak: koleje linowe, wyciągi narciarskie. Należy podkreślić, że mimo tego iż wykorzystanie takich elementów jak koleje linowe i wyciągi narciarskie związane jest bezpośrednio z udogodnieniami komunikacyjnymi, to zaliczane są one zasadniczo do elementów bazy towarzyszącej.

O dostępności komunikacyjnej miejsca docelowego decydują takie elementy związane z bazą komunikacyjnąjak [2, str. 69]:

1) infrastruktura techniczna: drogi, porty lotnicze, koleje, porty morskie, ośrodki żeglarskie,

2) sprzęt: wielkość, szybkość i zasięg środków transportu,

3) czynniki eksploatacyjne: oznakowanie, częstotliwość połączeń, ceny,

4) regulacje prawne określające zasady transportu publicznego i indywidualnego.

Cechy bazy komunikacyjnej - z punktu widzenia możliwości dojazdu do poszczególnych miejscowości i obszarów turystycznych - rozpatrywać należy w dwóch różnych aspektach, jako:

1) dostępność komunikacyjna zewnętrzna, która rozpatrywana jest z punktu widzenia relacji przestrzennych zachodzących między miejscami źródłowymi ruchu turystycznego (miejscami zamieszkania turystów) a miejscami docelowymi ruchu turystycznego - pod kątem wyboru odpowiedniego (pod względem czasu, podróży, kosztów, wygody) przebiegu trasy podróży oraz wyboru najbardziej dogodnego środka transportu (najtańszego, najwygodniejszego itp),

2) dostępność komunikacyjna wewnętrzna określająca możliwości poruszania się w obrębie odwiedzanej miejscowości turystycznej lub obszaru turystycznego - w dostosowaniu do istniejących połączeń komunikacyjnych i dostępnych środków transportu.

BAZA TOWARZYSZĄCA

O. Rogalewski już w latach 70-tych ubiegłego wieku przedstawił podział bazy towarzyszącej, który stosowany jest współcześnie [2, str. 95]. W myśl tego podziału do bazy towarzyszącej należą:

1) urządzenia mające umożliwić turystom korzystanie z walorów turystycznych danego obszaru np. obiekty i urządzenia sportowo-rekreacyjne, np. wyciągi narciarskie, przystanie żeglarskie,

2) urządzenia ułatwiające uprawianie turystyki: biura podróży, punkty i centra informacji turystycznej i inne jednostki obsługi ruchu turystycznego,

3) urządzenia rozrywkowe, np. kina, sale wystawowe,

4) urządzenia usługowe, np. stacje wodnego i górskiego pogotowia ratunkowego, zakłady usługowe i naprawcze (np. sprzętu turystycznego), sklepy z pamiątkami.

XII. OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W ROZWOJU TURYSTYKI

Szczególnego rodzaju relacje zachodzą pomiędzy turystyką a ochroną przyrody. Z jednej strony mamy do czynienia z konfliktem miedzy w/w funkcjami. Konflikt ten można najbardziej ogólnie określić jako sprzeczność interesów wynikających z potrzeb ochrony przyrody a potrzebą udostępnienia obiektów i obszarów przyrodniczych chronionych dla realizacji celów poznawczych, w tym udostępnienia dla celów turystycznych. Istotą tego problemu jest następująca zależność: im bardziej unikalne i atrakcyjne są obiekty i obszary przyrodnicze, tym większe jest zainteresowanie i nacisk ze strony ruchu turystycznego. Jednocześnie: im bardziej unikalny charakter mają elementy przyrodnicze tym podlegają one bardziej rygorystycznym przepisom ochronnym ograniczającym możliwości ich udostępnienia dla turystyki. Konflikt ten szczególnie jaskrawo uwidocznia się np. w Tatrzańskim Parku Narodowym, gdzie do tej pory trwają spory między organizacjami reprezentującymi pion związany z ochroną przyro-

29 f

dy (np. organizacje o charakterze ekologicznym) a działaczami związanymi z nurtem sportowo-turystycznym. ff

Z drugiej strony - zdając sobie w pełni sprawę z opisanego powyżej konfliktu - należy podkreślić, że elementy przyrodnicze nie mogą zostać wyłączone z dostępności dla społeczeństwa. W tym • świetle jednym z najważniejszych aspektów relacji turystyka a ochrona przyrody jest określenie £ szczegółowych zasad udostępnienia najcenniejszych elementów przyrodniczych dla turystyki.

Ochrona przyrody oznacza zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów j|

przyrody i jej składników: dziko występujących roślin lub zwierząt, siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków chronionych roślin lub zwierząt, zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, roślin lub fl

zwierząt objętych ochroną (na podstawie odrębnych przepisów), przyrody nieożywionej oraz krąjobra- -Ę

zu. Do głównych celów ochrony przyrody należy:

1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, •

2) zachowanie różnorodności biologicznej, v

3) zachowanie dziedzictwa geologicznego,

4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin lub zwierząt, V

5) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu siedlisk przyrodniczych, ]|

6) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody.

Na tle omówionych uwarunkowań przedstawiono poniżej ogólne zasady udostępnienia dla tury- |

styki poszczególnych rodzajów obszarów chronionych oraz nawiązujące do tego dozwolone elementy zagospodarowania turystycznego. Wykorzystano przy tym zarówno występujące w Polsce tendencje •

nawiązujące do rozwijających się form ekoturystyki opisane przez D. Zarębę [21] i I. Jędrzejczyk [7], J£

jak również wyniki obserwacji prowadzonych w różnego typu obszarach chronionych.

Zgodnie z przepisami prawnymi w zakresie ochrony przyrody krajowy system obszarów chro- £

nionych w Polsce obejmuje osiem typów rodzajowych wydzielonych jednostek. Są to: rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i • zwierząt, ochrona pojedynczych obiektów przyrodniczych, leśne kompleksy promocyjne oraz korytarze |J ekologiczne. Według stanu na 2004 r. jednostki te obejmuj ą łącznie około 30 % powierzchni kraju.

l

REZERWATY PRZYRODY

W Polsce dotychczas powstały 1072 rezerwaty przyrody. Rezerwat przyrody to obszar objęty • ochroną, której przedmiotem mogą być zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze • względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Z punktu widzenia użytko- £ wania i zagospodarowania turystycznego istotny jest podział rezerwatów przyrody na: rezerwaty ścisłe (z całkowicie wykluczoną ingerencją człowieka) oraz rezerwaty częściowe. Ze względu na cel ochrony m wyróżnia się rezerwaty: faunistyczne, florystyczne, leśne, krajobrazowe, torfowiskowe, wodne, przyrody • nieożywionej, stepowe, słonoroślowe. Rezerwaty przyrody powoływane są na szczeblu centralnym (zarządzenie właściwego ministra). Zgodnie z odpowiednimi przepisami wokół rezerwatu może być usta- • nowiona strefa ochronna (otulina). B

Z dozwolonych form zagospodarowania stref ochronnych rezerwatów przyrody wymienić należy g

jedynie tablice informacyjne (z podaną nazwą rezerwatu, określeniem jego typu, wskazaniem elemen- •

tów chronionych-, powierzchnią, granicami, zasadami udostępnienia) a w wyjątkowych przypadkach (za zgodą wojewódzkiego konserwatora przyrody) możliwa jest budowa takich elementów jak: ambony obserwacyjne, kładki dojściowe do punktów widokowych.

l

30 PARKI NARODOWE

W Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe, zlokalizowane we wszystkich strefach krajobrazowych. Park narodowy to obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, kulturowymi i wychowawczymi o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Należy podkreślić, że jednym z celów tworzenia parku narodowego jest wykorzystanie turystyczne w celach poznawczych. Wokół parków narodowych tworzone są strefy ochronne (otuliny), stanowiące strefę przejściową między obszarem podlegającym ochronie a terenami otaczającymi. Podobnie jak w przypadku rezerwatów przyrody, parki narodowe powoływane są przez odpowiednie zarządzenie na szczeblu właściwego ministerstwa.

Użytkowanie turystyczne parków narodowych jest możliwe wyłącznie po wyznaczonych szlakach turystycznych. Należy jednak podkreślić, że w niektórych przypadkach dopuszcza się także inne formy użytkowania jak np. narciarstwo zjazdowe w Tatrzańskim Parku Narodowym.

PARKI KRAJOBRAZOWE

Zajmujące około 6,8 % powierzchni Polski parki krajobrazowe są obszarami poddanymi ochronie ze względu na nieprzeciętne właściwości naturalne środowiska przyrodniczego oraz wysokie walory historyczne i kulturowe. Na tych terenach gospodarka rolna, leśna i gospodarka nieruchomościami mogą być prowadzone z uwzględnieniem zasad korzystania z parku. Parki krajobrazowe powoływane są na szczeblu wojewódzkim poprzez zarządzenie wojewody kilku lub wojewodów jeśli obszar projektowanego parku znajduje się na terenie kilku województw. Z punktu widzenia gospodarki turystycznej szczególnie ważne znaczenie ma strefowanie parków krajobrazowych. W parkach krajobrazowych wydzielić można następujące strefy:

1) strefa rezerwatów przyrody,

2) strefa rezerwatowa parku krajobrazowego obejmująca najcenniejsze przyrodniczo (poza

rezerwatami przyrody) fragmenty parku,

3) strefa parkowa,

4) strefa ochronna (otulina).

W parkach krajobrazowych dozwolone są następujące formy użytkowania i związane z nimi elementy zagospodarowania turystycznego:

1) turystyka kwalifikowana wraz z odpowiadającymi jej elementami zagospodarowania, takimi jak np. pola biwakowe, szlaki turystyczne, punkty widokowe oraz ławki, kosze na śmieci, zadaszenia, bariery ochronne zabezpieczające przed wejściem na tereny niedozwolone itp.

2) wypoczynek świąteczny i codzienny z przystosowanymi do tych celów kąpieliskami, plażami oraz urządzeniami towarzyszącymi,

3) zabudowa letniskowa, w ograniczonym zakresie, głównie z lokalizacją w strefach ochronnych parków.

Poza wymienionymi wyżej elementami zagospodarowanie turystyczne parków krajobrazowych, zwłaszcza stref parkowych obejmuje ponadto:

1) przekształcanie istniejących ośrodków wczasowych (powstałych przed utworzeniem parku) w obiekty obsługi form turystyki kwalifikowanej,

2) adaptację wiejskiej zabudowy na obiekty obsługi ruchu turystycznego,

3) elementy obsługi bezpośredniej, takie jak punkty informacji turystycznej, parkingi a nawet obiekty obsługi noclegowej, żywieniowej i sanitarnej, które jednak zasadniczo powinny być lokalizowane poza granicami parków krajobrazowych.

31

W strefach ochronnych parków krajobrazowych możliwa jest lokalizacja zabudowy letniskowej. Postuluje się jednak zwiększenie powierzchni dla wyznaczanych działek letniskowych do około 10-15 aro w, a w przypadku tzw. rezydencji letniskowych od 0,5 ha do l ,0 ha a nawet 2-3 ha.

Należy podkreślić, że zarówno dla rezerwatów przyrody, parków narodowych, jak i parków krajobrazowych wykonywane są tzw. plany ochrony określające m. in. zasady udostępnienia tych terenów dla turystyki i możliwości zagospodarowania turystycznego.

OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU

Obszary chronionego krajobrazu zajmują łącznie około 21 % powierzchni Polski i pełnią zwykle rolę otuliny (strefy ochronnej) lub łącznikową dla parków narodowych i krajobrazowych. Powoływanie tych jednostek odbywa się na szczeblu wojewódzkim (zarządzenie wojewody) lub na szczeblu gminnym.

OCHRONA GATUNKOWA ROŚLIN I ZWIERZĄT

Ochronie gatunkowej roślin i zwierząt podlegaj ą szczególnie cenne okazy flory i fauny, których zachowanie dla przyszłych pokoleń jest ważne z uwagi na rzadkie występowanie poszczególnych gatunków. Podstawy prawne dotyczące tej formy ochrony przyrody tworzone są na szczeblu centralnym poprzez odpowiednie zarządzenie ministra lub na szczeblu wojewódzkim.

OCHRONA POJEDYNCZYCH OBIEKTÓW PRZYRODNICZYCH

Ochrona pojedynczych obiektów przyrodniczych obejmuje takie elementy - powoływane poprzez wprowadzenie do planów zagospodarowania przestrzennego decyzją na szczeblu gminnym (lub na szczeblu wojewódzkim) jak:

1) pomniki przyrody,

2) stanowiska dokumentacyjne obiektów przyrodniczych (głównie przyrody nieożywionej:

formacje geologiczne, wyrobiska, twory mineralne),

3) użytki ekologiczne (pozostałości ekosystemów), np. naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne „oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, starorzecza, skarpy,

4) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe obejmujące ochroną wyjątkowo cenne fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego w celu zachowania wartości estetycznych (np. zespoły

parkowe, parkowo-dworskie, pałacowo-parkowe).

Należy podkreślić, że w przeciwieństwie do rezerwatów przyrody, parków narodowych, pomników przyrody i parków krajobrazowych pozostałe w/w elementy pozbawione są najczęściej odpowiedniego oznakowania informującego o wartościach przyrodniczych.

LEŚNE KOMPLEKSY PROMOCYJNE

W Polsce utworzono dotychczas 10 leśnych kompleksów promocyjnych, w tym dwa w województwie kujawsko-pomorskim (Leśny Kompleks Promocyjny ,3ory Tucholskie" oraz Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Gostynińsko-Włocławskie"). Obiekty te mają istotne znaczenie dla dydaktyki gdyż prezentują nie tylko charakterystyczne okazy przyrody leśnej, ale także ilustrują zasady gospodarczego wykorzystania lasów. Z obiektami tymi związane są odpowiednie elementy zagospodarowania turystycznego nawiązujące do charakteru tych obiektów. Są to: sale dydaktyczne, terenowe

l l l l l l I t I l I l I I I l l I i l

32

tablice poglądowe, ścieżki dydaktyczne, parkingi a niekiedy również obiekty bazy noclegowej i gastronomicznej (np. w Woziwodzie w Leśnym Kompleksie Promocyjnym ,3ory Tucholskie").

KORYTARZE EKOLOGICZNE

Korytarze ekologiczne stanowią charakterystyczny liniowy element krajowego systemu obszarów chronionych. Są to np. doliny rzeczne. Zagospodarowanie turystyczne tych obszarów sprowadza się najczęściej do tworzenia sieci szlaków turystycznych, zwłaszcza turystyki pieszej.

Z omawianą w tym punkcie problematyką ochrony środowiska przyrodniczego w aspekcie użytkowania i zagospodarowania turystycznego łączą się bezpośrednio takie ważne zagadnienia jak: chłonność turystyczna, pojemność turystyczna, przepustowość turystyczna i recepcyjność turystyczna.

CHŁONNOŚĆ TURYSTYCZNA

Pojęcie chłonności turystycznej rozumiane jest różnorodnie. Niekiedy pojęcie to odnosi się zarówno do aspektów ekologicznych i społecznych [2, str. 59]. Na ogół jednak jest to pojęcie odnoszące się jednoznacznie tylko do środowiska przyrodniczego. Przez chłonność turystyczną rozumie się powszechnie zdolność środowiska przyrodniczego do przyjęcia określonego obciążenia przez ruch turystyczny przy zapewnieniu optymalnych warunków do wypoczynku oraz równowagi biocenotycznej w środowisku przyrodniczym. Chłonność turystyczna wskazuje możliwości użytkowania turystycznego danego terenu - bez określenia konkretnej funkcji turystycznej i sposobu zagospodarowania. Chłonność turystyczna jest uzależniona od odporności poszczególnych ekosystemów na użytkowanie turystyczne. Zależność ta jest wprost proporcjonalna: im wyższa odporność tym wyższa chłonność danego terenu. Chłonność turystyczną- wyrażającą się ilością osób na jednostkę powierzchni (hektar) -odnosi się poza terenami przeznaczonymi do bezpośredniego zagospodarowania turystycznego - do:

1) powierzchni wodnych - jest to chłonność turystyczna wód,

2) terenów leśnych-jest to chłonność turystyczna lasów.

POJEMNOŚĆ TURYSTYCZNA

Pojemność turystyczna jest to właściwość danego terenu wynikająca z odporności (jakości) środowiska przyrodniczego oraz funkcji turystycznej i związanego z tym zagospodarowania i użytkowania turystycznego. Pojemność turystyczna wyrażona jest maksymalna liczbą osób, które mogą jednocześnie realizować cele turystyczne bez obniżania wartości poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego i komfortu wypoczynku.

PRZEPUSTOWOŚĆ TURYSTYCZNA

Przepustowość turystyczna to liczba osób mogących korzystać z tych samych walorów turystycznych w warunkach optymalnego odbioru wrażeń i swobody ruchu w odpowiedniej jednostce cza-su (godzina, dzień). Przepustowość turystyczna odnosi się głównie do elementów liniowych zagospodarowania turystycznego (szlaków turystycznych) oraz do obiektów i elementów punktowych (muzeum, platforma widokowa).

RECEPCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA

Pojęcie recepcyjności turystycznej oznacza maksymalną ilość osób (turystów), która może wypoczywać na danym terenie w optymalnych warunkach obsługi, pozwalających na pełne zaspokojenie potrzeb wypoczynkowych i rekreacyjnych. O ile w przypadku chłonności i pojemności turystycznej kluczową rolę odgrywa środowisko przyrodnicze oraz funkcja turystyczna i zagospodarowanie

33

turystyczne o tyle w przypadku recepcyjności turystycznej podmiotem oceny jest turysta i uwarunkowania związane ze sposobem (formą) wypoczynku i rekreacji oraz programem pobytu oraz możliwościami obsługi komunalnej (pobór wody, możliwości odprowadzenia ścieków itp.).

XIII. Typy przestrzeni turystycznej

Jak wcześniej podkreślono, turystyka należy niewątpliwie do zjawisk o charakterze przestrzennym. Jednym z najważniejszych pojęć związanych z turystyką - traktowanąjako zjawisko przestrzenne -jest pojęcie „przestrzeni turystycznej". Wynika to z faktu, że wszelkie zachowania człowieka związane z uczestnictwem w turystyce zachodzą w konkretnej przestrzeni, która w wyniku zainteresowań turystycznych zostaje przekształcana i zagospodarowywana

Pojęcie „przestrzeni turystycznej" zostało zdefiniowane i szczegółowo opisane przez S. Liszew-skiego [11]. Autor wyróżnił dwie zasadnicze kategorie: 1) przestrzeń turystyczną oraz jej specyficzny rodzaj 2) miejską przestrzeń turystyczną.

S. Liszewski [2, 11] przestrzeń turystyczną definiuje jako „funkcjonalnie wyróżniającą się część (podprzestrzeń) przestrzeni geograficznej rozumianej w sensie largo, czyli jako przestrzeń, na którą składają się elementy przyrodnicze powłoki ziemskiej (środowisko naturalne), trwałe elementy działalności gospodarczej człowieka w tym środowisku (środowisko gospodarcze), a także środowisko społeczne będące wynikiem działalności terytorialnych zbiorowości społecznych (narody, zbiorowości regionalne i lokalne)". Istotne jest przy tym że „przestrzeń turystyczna jest wytworem człowieka użytkującego dla celów turystycznych środowisko geograficzne, które odkrywa i zagospodarowuje, motywując to potrzebą wypoczynku, poznania i chęcią doznania różnorodnych przeżyć" [2, str. 78].

Miejska przestrzeń turystyczna jest według S. Liszewskiego „wytworem społecznym, co oznacza, że w określonych warunkach rozwoju cywilizacyjnego przestrzeń miasta uznana zostaje za interesującą poznawczo lub rekreacyjnie" przez co następuje rozwój funkcji turystycznej w przestrzeni miejskiej [2,str.86] .

Tabela 2. Charakterystyka typów przestrzeni turystycznej według S. Liszewskiego [2,11]

Typ przestrzeni Charakterystyczne cechy

Natężenie ruchu turystycznego Zagospodarowanie turystyczne Główna funkcja turystyczna Wpływ działalności turystycznej na środowisko naturalne

Przestrzeń eksploracji

Minimalne brak poznawcza nieszkodliwy

Przestrzeń penetracji

zróżnicowane od małego do masowego

niewielkie poznawczo-wypoczynkowa uciążliwy

Przestrzeń asymilacji

Średnie ograniczone wypoczynkowo-poznawcza obojętny

Przestrzeń kolonizacji

Duże duże wypoczynkowa przekształcający (szkodliwy)

Przestrzeń urbanizacji

Średnie duże mieszkaniowa degradujący

34

Powyżej przedstawiono ogólną charakterystykę poszczególnych typów przestrzeni turystycznej (tab. 2) a następnie podano ich charakterystykę w podziale na przestrzeń turystyczną: 1) eksploracji, 2) penetracji, 3) asymilacji, 4) kolonizacji, 5) urbanizacji oraz nawiązujące do tego podziału poszczególne typy miejskiej przestrzeni turystycznej [2, 11].

Przestrzeń eksploracji turystycznej nie ma charakteru trwałego - ulegać może procesowi zagospodarowania turystycznego, przemianom i przekształceniom. Eksploracja to odkrywanie nowych terenów dla działalności turystycznej przez niewielkie grupy poszukiwaczy przygód, badaczy, obserwato-rów przyrody. Turysta eksplorer użytkuje odkrywaną przestrzeń w pełnej koegzystencji ze środowi-skiem przyrodniczym będąc często jego obserwatorem lub inwentaryzatorem. Nie pozostawia po sobie trwałych inwestycji turystycznych. Przykładami tego typu przestrzeni turystycznej są: na świecie Syberia, Himalaje, Antarktyda a w Polsce Bieszczady (na początku lat 50-tych) i Bagna Biebrzańskie.

Przestrzeń penetracji turystycznej związana jest z penetracją rozumianą jako odwiedzanie, wnikanie, badanie w celach poznawczych (krajoznawczych) lub (rzadziej) w celu krótkotrwałego wypoczynku, w Polsce występują formy wynaturzone, np. inwazyjne grzybobrania, masowe wycieczki do parków narodowych - z zagrożeniami dla środowiska przyrodniczego i kulturowego ciągłe powiększanie zasięgu przestrzennego - wraz z rozwojem zainteresowań człowieka. Przykładowymi terenami występowania tego typu przestrzeni turystycznej w Polsce są: kompleksy leśne, obszary parków narodo-wych i krajobrazowych, rezerwaty przyrody, doliny rzek, otoczenie jezior, miasta i jednostki osadnicze z walorami kulturowymi.

Przestrzeń asymilacji turystycznej dotyczy asymilowanie się ze środowiskiem odwiedzanym, głównie w sferze społecznej i kulturowej. Przykładami tego typu przestrzeni są: tereny wiejskie, strefy podmiejskie dużych miast, wioski rybackie, leśniczówki (zwłaszcza wśród dużych kompleksów leśnych).

Przestrzeń kolonizacji turystycznej związana jest z trwałym zajmowaniem i zagospodarowaniem przez obiekty turystyczne nowych ziem zmieniające ich użytkowanie. Występują pod tym względem dwie główne formy zagospodarowania:

1) „na surowym korzeniu" (np. domy wczasowe, hotele — zajmujące znaczną powierzchnię, w tym wraz z wewnętrznymi obszarami rekreacyjnymi, np. Mikołajki hotel „Gołębiewski"),

2) parcelacja terenów rolniczych lub leśnych z przeznaczeniem na zabudowę letniskową, co występuje głównie w strefach podmiejskich dużych miast i w otoczeniu atrakcyjnych turystycznie akwenów wodnych.

Przestrzeń urbanizacji turystycznej związana jest z przekształceniem przestrzeni wiejskiej w przestrzeń miejską i przenoszeniem się na stałe mieszkańców miast na uprzednio skolonizowane tury-stycznie obszary wiejskie. Z przykładem tego typu przestrzeni mamy do czynienia w miejscowości Cha-rzykowy w Borach Tucholskich.

S. Liszewski [2,11] wydzielił także pięć typów miejskiej przestrzeni turystycznej. Są to:

1) miejska przestrzeń eksploracji turystycznej, gdzie turyści pragnący poznać specyficzny klimat miasta - po zwiedzeniu najbardziej atrakcyjnej części miasta- wędrująpo innych zakątkach miasta w poszukiwaniu czegoś nieznanego, ciekawego, oryginalnego (nie opisanego w przewodnikach). Są to fragmenty miasta jeszcze nie odkryte przez masowego turystę,

2) miejska przestrzeń penetracji turystycznej, która jest typem najczęściej spotykanym. Przedmiotem penetracji turystycznej są: centra historyczne, obiekty sakralne, muzea, punkty widokowe, ogrody zoologiczne itp. Obiekty zwiedzania są najczęściej oznakowane a dla zwiedzanych obiektów są dostępne informatory, przewodniki, foldery itp.

3) miejska przestrzeń asymilacji turystycznej, do której należągłównie centra miast, centra

35 handlowe (supermarkety), gdzie następuje kontakt między mieszkańcami a turystami,

4) miejska przestrzeń kolonizacji turystycznej. Jej powstanie łączy się np. z budową hoteli, trwałym zagospodarowaniem wypoczynkowym i rekreacyjnym w ośrodkach położonych najczęściej nad wodami lub w środowisku leśnym w mieście,

5) miejska przestrzeń urbanizacji turystycznej - występuje rzadko, głównie w granicach administracyjnych miast posiadających atrakcyjne turystycznie tereny (np. Augustów).

XIV. Produkt turystyczny

Produktem turystycznym jest: „dostępny na rynku pakiet materialnych i niematerialnych składników umożliwiających realizację celu wyjazdu turystycznego". Z punktu widzenia zakresu tego pojęcia wyróżnia się pojęcie produktu turystycznego w ujęciu ścisłym (węższym) oraz w ujęciu szerszym[2,8]. W ujęciu ścisłym produktem turystycznym jest wszystko to, co turyści kupują oddzielnie (np. transport, zakwaterowanie) lub w formie pewnego zestawu (pakietu) usług (jest to produkt sensu stricto), a także kompozycja tego, co turyści robią oraz walorów urządzeń i usług, z których w tym celu korzystają (jest to produkt sensu largo).

Jak stwierdzają autorzy podręcznika opisującego szczegółowo problematykę produktu turystycznego [8, str. 12] z punktu widzenia turysty produkt turystyczny obejmuje całość przeżytego doświadczenia od chwili opuszczenia domu do chwili powrotu. Podkreśla się ponadto występowanie dwóch rodzajów produktu turystycznego: produktu idealnego oraz produktu rzeczywistego. Produktem idealnym jest wyobrażenie o wyjeździe i oczekiwania co do sposobu realizacji celu - przez osobę wyjeżdżającą, co odbywa się w momencie podejmowania decyzji wyjazdu. Produkt rzeczywisty stanowią naturalne i stworzone przez człowieka dobra turystyczne, towary i usługi umożliwiające przybycie, pobyt i korzystanie z walorów turystycznych oraz atrakcyjne spędzenie wolnego czasu.

Do najważniejszych kategorii produktu turystycznego należą [8]:

1) produkt turystyczny - USŁUGA - obejmujący pojedynczą usługę turystyczną, np. hotelarską, gastronomiczną, transportową, przewodnicką,

2) produkt turystyczny - IMPREZA, składający się z zestawu kilku usług lub usług i dóbr materialnych (rzeczy), oferowanych przez organizatorów turystyki. Jest to najbardziej popularna kategoria produktów turystycznych, np. wycieczki, rajdy, wczasy,

3) produkt turystyczny - MIEJSCE w rozumieniu miejscowości, regionu, gminy, powiatu, parku narodowego, parku krajobrazowego. Jest to zbiór elementów o określonych walorach turystycznych - wyróżniający się w przestrzeni,

4) produkt turystyczny - OBIEKT -jako szczególny rodzaj produktu turystycznego -MIEJSCE. Charakteryzuje się występowaniem jednej wiodącej atrakcji (usługi) i dodatkowo kilku usług towarzyszących skupionych w jednym miejscu (obiekcie), np: muzeum, zabytek, centrum konferencyjne, hotel, jaskinia, pomnik przyrody,

5) produkt turystyczny - SZLAK -jest to również szczególny rodzaj produktu turystycznego -MIEJSCE. Składa się z szeregu „miejsc" lub „obiektów" związanych ze sobą nadrzędną ideą- i połączonych wytyczoną, zwykle oznakowaną trasą (pieszą, wodną, motorową) wraz z infrastrukturą znajdująca się wzdłuż szlaku.

6) produkt turystyczny - WYDARZENIE - charakteryzuje się dużą spójnością tematyczną i organizacyjną oraz konkretnym umiejscowieniem w czasie i przestrzeni. Typowymi cechami są niecodzienność, wyjątkowość, cykliczność. Produkt turystyczny WYDARZENIE może funkcjonować samodzielnie lub może być częścią składową produktu turystycznego IMPREZY lub produktu turystycznego MIEJSCE,

7) produkt turystyczny - RZECZ - może funkcjonować samodzielnie, lecz zazwyczaj jest tylko dodatkiem do w/w produktów nr 1-6. Jest to wyłącznie dobro materialne: przewodniki,

l l l I l l l l l I l l l l l l l l i l

36

mapy turystyczne, sprzęt turystyczny, pamiątki, płyty CD-ROM - prezentacje multtme-dialne.

W nawiązaniu do powyższego zestawienia należy rozpatrywać etapy historycznego rozwoju produktu turystycznego.

XV. Promocja i informacja turystyczna

Promocja i informacja turystyczna stanowią bardzo istotny łącznik między produktem turystycznym a klientem. Pod pojęciem promocji rozumie się na ogół swoistą kompozycją różnorodnych sposobów komunikowania się z klientem. Do najważniejszych elementów promocji należą: reklama, budowanie sympatii i zaufania do firmy (public relations), promocja sprzedaży (plakaty, wysyłane katalogi).

Pojęcie informacji turystycznej rozumiane jest jako [13]:

1) uporządkowany zbiór danych służących organizatorom i konsumentom usług turystycznych,

2) system obejmujący sieć centrów i punktów informacji turystycznej,

3) metodologia gromadzenia, przetwarzania, weryfikowania i udostępniania danych.

Do najważniejszych elementów i form organizacyjnych informacji turystycznej w Polsce należą [13]:

1) samoobsługowe punkty informacyjne,

2) punkty informacji turystycznej,

3) centra informacji turystycznej,

4) organizacje turystyczne (lokalne, regionalne).

Zakres działania samoobsługowych punktów informacyjnych obejmuje następujące, najważniejsze elementy [13]:

1) elektroniczne punkty informacyjne - ogólnodostępne terminale informacyjne (dworce lotnicze i kolejowe),

2) bezpłatne połączenia telefoniczne,

3) bezpośrednia informacja na ulicy,

4) środki komunikacji,

5) tablice informacyjne,

6) stelaże z materiałami informacyjnymi,

7) internet.

Do najważniejszych czynników decydujących o organizacji pracy centrum i punktu informacji turystycznej należą [l 3]:

1) kadra i szkolenia,

2) położenie lokalu,

3) oznakowanie,

4) godziny pracy,

5) wyposażenie lokalu,

6) układ pomieszczeń,

7) finansowanie,

8) inne formy działalności (np. sprzedaż biletów, kantor wymiany walut, ksero).

37

XVI. Elementy diagnozy stanu turystyki

Jedną z najważniejszych części wiedzy z zakresu podstaw turystyki odnieść należy do właściwej diagnozy stanu turystyki. Diagnoza ta jest zarówno podstawą oceny stanu istniejącego turystyki w różnych jednostkach przestrzennych wykonywaną w pracach naukowych i wdrożeniowych, jak również stanowi główny element wyjściowy w pracach dotyczących dalszego rozwoju funkcji turystycznych. Poniżej przedstawiono propozycję metodologiczną w zakresie diagnozy stanu turystyki dla wybranego obszaru. Propozycja ta obejmuje ocenę 16 czynników analitycznych oraz końcowe ujęcie syntetyczne, w tym przypadku w formie analizy SWOT. Przedstawione elementy diagnozy mogą odnosić się zarówno do jednostek administracyjnych (gmina, zespól gmin, powiat, województwo), jak również do jednostek funkcjonalnych (park krajobrazowy, park narodowy) lub fizjograficznych (dolina rzeczna, pasmo górskie). W szczególności do elementów diagnozy należą:

1) Ocena położenia geograficznego rozpatrywanego obszaru. Zasadniczymi zagadnieniami w tym

zakresie są: w jakiej części Polski znajduje się analizowany obszar ?, jaka jest to kraina geograficzna?, jaka jest to strefa krajobrazowa ? i co z tego wynika w nawiązaniu do ogólnej charakterystyki cech położenia geograficznego w Polsce ?

2) Powierzchnia -jaka jest całkowita powierzchnia rozpatrywanego obszaru ?

3) Podział administracyjny - z jakimi jednostkami administracyjnymi graniczy rozpatrywany obszar?

4) Dostępność komunikacyjna zewnętrzna i wewnętrzna, co sprowadza się do odpowiedzi na pytania: a) jak można i czym najdogodniej można dojechać do danej miejscowości lub obszaru z miejsca wyjściowego, b) w jaki sposób i z wykorzystaniem jakich środków transportu można przemieszczać się w obrębie danej miejscowości lub obszaru turystycznego?

5) Położenie względem źródeł ruchu turystycznego i głównych tras komunikacyjnych. Ocena polega na stwierdzeniu relacji przestrzennych między położeniem danej miejscowości lub obszaru turystycznego w stosunku do zasadniczych obszarów źródłowych ruchu turystycznego (główne rynki) oraz najbliższych, głównych tras komunikacyjnych o dużym natężeniu turystycznego ruchu tranzytowego.

6) Charakterystyka środowiska geograficznego

6.1. Rzeźba terenu. Geologia. Rozpatrywane powinny być dwa aspekty związane z tymi czynnikami:

a) atrakcyjność turystyczna - wyrażająca się urozmaiceniem rzeźby terenu. Wskaźnikami są w tym przypadku: różnice wysokości względnych oraz występowanie naturalnych,

eksponowanych punktów widokowych (panoramy widokowe),

b) warunki fizjograficzne - uzależnione nie tylko od rzeźby terenu (spadki terenu), ale także od warunków hydrogeologicznych (głębokość zalegania pierwszego poziomu wody gruntowej

i nośność gruntu - oceniane pod kątem możliwości lokalizacji nowych urządzeń i obiektów zabudowy turystycznej),

6.2. Wody powierzchniowe stojące i płynące. Wody stojące (morza, jeziora, stawy, sztuczne zbiorniki wodne) oraz wody płynące (rzeki, strumienie oraz łączące je kanały) stanowiąjeden z najważniejszych walorów turystycznych środowiska przyrodniczego. W wielu przypadkach jest • to główny czynnik decydujący o możliwości rozwoju funkcji turystycznych. O przydatności wód powierzchniowych dla turystyki decyduje przede wszystkim czystość wody. Do innych ważnych czynników należąnp. dostępność, rodzaj użytkowania terenu w sąsiedztwie strefy brzegowej, geneza a nawet ekspozycja dosłoneczna brzegów przeznaczonych do lokalizacji plaży. Zagadnienia te omówił J. Sewemiak [16] na przykładzie turystycznej przydatności rzek (tabela 3), co w dużej części odnieść można także do oceny innego rodzaju wód powierzchniowych stojących i płynących.

Tabela 3. Cechy turystycznej przydatności rzek

L.p. Cecha turystycznej przydatności rzek Charakterystyka

1. walory estetyczne i widokowe krajobrazu 1 ) stopień przekształcenia krajobrazu naturalnego 2) ukształtowanie, rzeźba i pokrycie terenu 3 punkty widokowe

2. urbanizacja doliny rzecznej i terenów otaczających 1) stopień przekształcenia środowiska przyrodniczego 2) stopień zagrożenia dla środowiska przyrodniczego w dolinie rzecznej i dla czystości wody w rzece

3. użytkowanie strefy przybrzeżnej

rolnictwo, tereny leśne, zakrzaczenia, tereny zurbanizowane: przemysłowe, zabudowa mieszkaniowa, eksploatacja surowców mineralnych

4. czystość wody wg klas przydatności do kąpieli: wody udostępnione lub nie nadające się do kąpieli

5. przezroczystość wody woda: przezroczysta, o słabej przezroczystości, występowanie sezonowych zakwitów wody

6. głębokość w nawiązaniu do: 1) wymagań trakcyjnych poszczególnych form wędrówek wodnych, np. kajakowych, żeglarskich i turystycznej żeglugi pasażerskiej 2) możliwości wykorzystania do kąpieli: warunki dogodne, warunki niedogodne z koniecznością przystosowania

7. szerokość wymagania w zakresie możliwości manewrowych i tym samym przydatności jako szlaku wodnego dla: żeglugi pasażerskiej, żeglarstwa, turystyki kajakowej

8. krętość 1 ) stopień rozwinięcia doliny rzecznej 2) naturalne zmiany przebiegu koryta rzeki (starorzecza) 3) stopień sztucznej regulacji biegu rzeki

9. spadek 1) szybkość nurtu (rzeki górskie, nizinne) 2) wiry i prądy wodne — jako zagrożenie dla bezpieczeństwa kąpiących

10. przeszkody naturalne i sztuczne ograniczenia przepustowości turystycznej szlaków wodnych dla jednostek pływających: 1) naturalne: progi, wodospady, mielizny, kłody drzew 2) sztuczne: zapory wodne, jazy, zbyt małe prześwity pod mostami

12. połączenia z innymi rzekami i jeziorami 1) rodzaj połączeń: naturalne (dopływy) i sztuczne (kanały) 2) możliwości tworzenia szlaków wodnych i wędrówek okrężnych

13. amplituda wahań poziomu wody 1) szerokość strefy podlegającej zalewom 2) dynamika procesów korytowych (podmywanie skarp)

14. charakter brzegów w zależności od takich czynników - rozpatrywanych pod kątem plażowania, przydatności do kąpieli oraz możliwości wodowania sprzętu wodnego - jak: 1 ) dostępność od strony lądu i wody 2) nachylenie: naturalne brzegi płaskie, połogie, strome, skarpy, sztuczne obwałowania 3) strefa plażowa: piaszczysta, żwirowa, trawiasta, bagnista 4) stopień rozczłonkowania linii brzegowej 5) stopień zarastania roślinnością

15.

16.

17.

18.

19.

20.

rodzaj i konfiguracja dna w strefie przybrzeżnej (strefa literalna)___ ________

występowanie wysp

zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne

walory wędkarskie

oznakowanie nawigacyjne

ochrona prawna środowiska przyrodniczego

6) ekspozycja dosłoneczna

1) rodzaj: piaszczyste, żwirowe, kamieniste, muliste

2) konfiguracja: strome, łagodne

ocena przydatności użytkowania turystycznego wysp naturalnych i sztucznych____________________

kąpieliska, ośrodki wypoczynkowe, stanice wodne, porty, promenady - ocena istniejących elementów pod kątem przydatności dla obsługi turystyki wodnej________________________^^^^^^

1) zasobność rybacka

2) typ rybacki, zróżnicowanie gatunkowe ryb

3) stopień udostępnienia dla wędkowania (wody nizinne, wody górskie)___________________________________________

1) ocena w odniesieniu do różnych form wędrówek wodnych, głównie dla żeglugi pasażerskiej, żeglarstwa i wędrówek kajakowych

2) kolizje trakcyjne między turystycznym użytkowaniem szla-kó w wodnych a towarową żeglugą rzeczną________________

ochrona prawna obejmująca samą rzekę lub jej otoczenie, sankcje prawne wynikające z:

1) prawa wodnego

2) lokalizacji ujęć powierzchniowych wody pitnej

3) ustanowionego obszaru chronionego: rezerwat przyrody, park narodowy, park krajobrazowy

Źródło: opracowanie własne [16]

6.3. Szata roślinna. Jest istotnym czynnikiem atrakcyjności turystycznej oraz odgrywa ważną rolę dla turystyki wypoczynkowej, co dotyczy głównie terenów leśnych. Podstawowe znaczenie ma wielkość kompleksów leśnych oraz zwarcie powierzchni leśnej. Dla warunków mikroklimatycz-nych terenów leśnych istotną rolę odgrywaj ą takie czynniki jak: skład gatunkowy, siedliska i wiek drzewostanów. Z punktu widzenia użytkowania i zagospodarowania turystycznego istotne są ponadto takie czynniki jak: własność terenów leśnych oraz typ gospodarki leśnej (np. lasy chronione, przeznaczone do wyrębu, lasy glebochronne, lasy wodochronne)

6.4. Klimat. Warunki klimatyczne decydują głównie o możliwościach rozwojowych turystyki wypo czynkowej, natomiast ich znaczenie dla form krajoznawczych i turystyki kwalifikowanej jest nieco mniejszy. W stosunku do turystyki wypoczynkowej decydujące znaczenie mają przede

wszystkim takie czynniki jak: temperatura, opady, usłonecznienie i wiatry. Należy podkreślić, że wiatry stanowią czynnik decydujący o możliwościach uprawiania takich form jak: żeglarstwo, windsurfing. Opady stanowią czynnik ograniczający uprawianie turystyki. Wyjątkiem są opady śniegu, zwłaszcza w strefie górskiej sprzyjające dla uprawiania narciarstwa.

6.5. Czynniki ekologiczne. Elementy przyrodnicze chronione. Jak już podkreślono (pkt. XI), istnieją ścisłe zależności między turystyką a ochroną przyrody. Diagnoza stanu turystyki obejmować powinna inwentaryzację wszystkich elementów przyrodniczych chronionych oraz opisywać szczegółowo oddziaływanie tego czynnika na możliwości rozwoju turystyki. Sprowadza się to do odpowiedzi na następujące pytania: jaki rodzaj ochrony prawnej już obecnie występuje na rozpatrywanym obszarze i jakie są z tym związane ograniczenia dla użytkowania i zagospodarowania turystycznego ? Oceniane powinny być także zagrożenia dla elementów przyrodniczych i walorów turystycznych, np. ze strony przemysłu, komunikacji, gospodarki komunalnej

l

l

l l

l

40

wraz z wnioskami formułującymi kierunki przeciwdziałania tym zagrożeniom. W tej części celowe jest formułowanie wniosków dotyczących potrzeby objęcia ochroną walorów przyrodniczych z uwagi na przewidywany rozwój turystyki.

6.6. Istniejące elementy użytkowania i zagospodarowania terenu. Istniejące użytkowanie i zagospodarowanie terenu wpływa bezpośrednio na możliwości rozwoju turystyki. Oznacza to, że oceny wymagają takie elementy jak: obecne przeważające formy użytkowania i zagospodaro wania terenu pod kątem możliwości rozwoju turystyki. Należy przy tym postawić pytanie: czy sprzyja to rozwojowi turystyki i jakie powinny być kierunki przystosowania analizowanego obszaru do rozwoju turystyki ?

7) Ogólna charakterystyka spoleczno-gospodarcza. W części dotyczącej zagadnień społecznych na rozpatrywanym obszarze istotnymi czynnikami decydującymi o możliwościach rozwoju turystyki są: struktura demograficzna miejscowej ludności, postawy miejscowej ludności w stosunku do rozwoju turystyki, stopa bezrobocia i poziom zainteresowania osób bezrobotnych zatrudnieniem w szeroko pojętej gospodarce turystycznej. W części dotyczącej sfery gospodarczej należy ocenić najważniejsze cechy obecnej gospodarki i możliwości współdziałania istniejących podmiotów gospodarczych z istniejącą i planowaną gospodarka turystyczną.

8) Obecne dochody z turystyki. Efektywność ekonomiczna gospodarki turystycznej wyraża się poziomem obecnych dochodów z turystyki. W tym przypadku istotna jest ocena nie tylko ogólnej wysokości dochodów, ale także ich rodzaj (dochody budżetowe jednostek samorządowych, np. podatek od nieruchomości, podatek gruntowy od obiektów turystycznych, opłata miejscowa, zwana też opłatą klimatyczną, itp.) i ich struktura (dochody w podziale na sektor publiczny i prywatny). Istotne jest także stwierdzenie czy obecne dochody z turystyki przeznaczane są na dalszy rozwój turystyki.

9) Walory i atrakcje turystyczne. Ocena istniejących walorów i atrakcji turystycznych wynika bezpośrednio z charakterystyki środowiska geograficznego danej miejscowości lub ocenianego obszaru. W nawiązaniu do tej charakterystyki oraz w oparciu o istniejące podziały (pkt. IX) inwentaryzacji podlegać powinny:

9.1. Walory turystyczne środowiska przyrodniczego

9.2. Walory krajoznawcze środowiska historyczno-kulturowego, do których należą:

a) walory dóbr kultury, np. dwory, pałace, zabytkowe chaty, młyny, wiatraki, grodziska itp., które powinny zostać ocenione pod kątem możliwości wykorzystania dla turystyki,

b) pamiątki historyczne: miejsca bite w i ważnych wydarzeń historycznych,

c) walory historii najnowszej: np. obiekty przemysłowe, obiekty kultury (np. teatry), obiekty nauki (np. planetarium)

9.3. Atrakcje i imprezy turystyczne (zestawione i ocenione nie tylko na podstawie przygotowywanych głównie przez jednostki samorządowe tzw. kalendarze imprez, ale także na podstawie

własnej inwentaryzacji)

9.4. Charakterystyka istniejących produktów turystycznych

9.4. Chłonność, pojemność, przepustowość i recepcyjność turystyczna istniejących elementów zagospodarowania turystycznego

10) Istniejące zagospodarowanie turystyczne

10.1. Baza noclegowa - szczegółowa charakterystyka dotycząca przede wszystkim takich cech jak: rodzaj obiektu, ilość miejsc noclegowych, sezonowość, wykorzystanie, wyposażenie, standard (kategoria), współdziałanie z innymi obiektami,

4,

102. Baza gastronomiczna (żywieniowa) - z oceną takich elementów jak: rodzaj obiektu (np. restauracja, bar, grill, kawiarnia, pub), charakter prowadzonej działalności, liczba miejsc M konsumpcyjnych, standard, położenie, możliwości wykorzystania dla turystyki, •

10.3. Baza towarzysząca - elementy zagospodarowania dla turystyki, np.: kąpieliska, wypożyczalnie

sprzętu wodnego, przystanie, punkty widokowe, £

10.4. Baza paraturystyczna •

10.5. Szlaki turystyczne, w podziale na szlaki: piesze, wodne (kajakowe, żeglarskie, żeglugi pasażerskiej), motorowe, rowerowe, konne, narciarskie, Q

11) Obecna wielkość i struktura rodzajowa oraz źródła ruchu turystycznego. Właściwa ocena ruchu turystycznego jest zagadnieniem trudnym przede wszystkim z uwagi na znaczną ruchliwość prze- g strzenną uczestników ruchu turystycznego. W oparciu o istniejące badania monitorujące ruch tury- • styczny oraz badania własne należy odpowiedzieć na pytania: jaka jest szacunkowa wielkość ruchu turystycznego na rozpatrywanym terenie, jakie typy turystyki przeważaj ą, jakie są główne źródła ^ pochodzenia turystów, jakie są cechy obecnego ruchu turystycznego (jaki jest średni czas pobytu, l cechy sezonowości, główne motywacje przyjazdów, kierunki przemieszczania turystów się w obrębie miejscowości lub obszaru turystycznego) oraz jakie są postawy i zachowania turystów podczas g pobytu oraz jakie wydatki ponoszą turyści podczas pobytu ? l

12) Obecne kadry obsługi ruchu turystycznego. Diagnoza stanu turystyki obejmować powinna kadry _ obsługi ruchu turystycznego. Odpowiada to na pytania: ile osób jest zatrudnionych w obsłudze, jaki • jest poziom wykształcenia, wiek, staż pracy tej kadry. W szczególności ocena powinna obejmować

kadry zatrudnione w bazie noclegowej i gastronomicznej, w biurach podróży, w sferze informacji _

turystycznej a także w administracji. •

13) Uwarunkowania prawno-organizacyjne. Ocena w tej dziedzinie obejmuje głównie takie zagad- ^ nienia jak: tworzenie podstaw prawnych dla rozwoju turystyki (plany zagospodarowania przestrzeń- l nego, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego - w części dotyczącej

turystyki, ulgi dla inwestorów w sferze gospodarki turystycznej) —

14) Obecny system organizacyjny turystyki

15) Informacja turystyczna, z uwzględnieniem takich czynnikówjak: a) położenie, b) struktura orga- • nizacyjna, c) posiadane materiały, d) kadra, e) godziny otwarcia w sezonie i poza sezonem turystycznym, f) współdziałanie z innymi punktami informacji turystycznej (czy w systemie czy osobno) _

16) Promocja. W tej sferze istotne jest przedstawienie zakresu i sposobów promocji danej miejscowo-

ści lub obszaru turystycznego. W szczególności ważne jest uzyskanie odpowiedzi na pytania: kto m

(jednostka organizacyjna) prowadzi działania promocyjne, w jaki sposób i kiedy są one prowadzone •

(np. udział w targach turystycznych), i jakie są z tym związane koszty.

17) Wnioski. Synteza uwarunkowań rozwoju turystyki. Jedną z najbardziej popularnych i coraz czę- • ściej stosowanych metod syntezy uwarunkowań rozwojowych, w tym także dotyczących turystyki

jest analiza S WOT, nawiązująca do pierwszych liter angielskich słów: atuty, możliwości, słabe

strony i zagrożenia [8, str. 49]. Do głównych składników tej metody należą: STRENGHTS - l

MOCNE PUNKTY (ATUTY) - SILNE STRONY określające co jest wyjątkowego i jaki jest po- *

tencjał rozwojowy na rozpatrywanym obszarze, WEAKNESSES - SŁABE PUNKTY, SŁABE _

STRONY, czyli: czego brakuje i co należy uzupełnić, OPPORTUNITIES - MOŻLIWOŚCI (SZAN- l

SE ROZWOJU, KORZYŚCI, OKAZJE) - co można zyskać na rozwoju THREATS - ZAGROŻĘ- • NIĄ, czyli jakie mogą być zagrożenia związane z rozwojem turystyki, co jest niepożądane jeśli cho-

dzi o rozwój turystyki (np. dla środowiska przyrodniczego, społeczności lokalnej). •

l l

l I l l l l l l l l I l l l l l l l l l

42

XVII. Istota zjawiska turystyki w świecie współczesnym. Turystyka zrównoważona. Karta Turystyki Zrównoważonej (R. Przybyszewska Gudelis)

ISTOTA ZJAWISKA TURYSTYKI W ŚWIECIE WSPÓŁCZESNYM

POTRZEBY MIGRACJI CZASOWEJ

1. POTRZEBA ZMTANY MIEJSC A POBYTU :

• RUCHLIWOŚĆ PRZESTRZENNA

• ROZWÓJ ŚRODKÓW TRANSPORTU

• UŁATWIENIA W PODRÓŻOWANIU

• SKRACANIE CZASU PODRÓŻOWANIA („Globalna wioska")

• MODA, PRZYZWYCZAJENIA DO WYJAZDÓW WEEKENDOWYCH,

DOROCZNYCH (lato - zima

• INNE POTRZEBY - PROFESJONALNE, ZAŁATWIANIE INTERESÓW

(business), UCZESTNICTWO W IMPREZACH, ODWIEDZINY KREWNYCH I ZNAJOMYCH itd.

2. POTRZEBA WYPOCZYNKU (po pracy i nauce) :

• WARUNKI WYPOCZYNKU W MIEJSCU STAŁEGO ZAMIESZKANIA . KUMULOWANIE SIŁ MIĘDZY OKRESAMI WYSIŁKU (W CZASIE

URLOPU, WAKACJI)

• ZMIANA KLIMATU, ZMIANA ŚRODOWISKA PRZESTRZENNEGO I SPOŁECZNEGO

• ZMIANA STYLU ŻYCIA I DOZNAŃ NA INNE NIŻ CODZIENNE („POTRZEBA KONTRASTU")

- potrzeba ruchu, aktywności, bądź form biernych, w zależności od stałego stylu życia ________

-POTRZEBY ZDROWOTNE ( KURACJA, PREWENCJA - ważna współcześnie)

3. POTRZEBY POZNAWCZE :

• WPŁYW MASS-MEDIÓW NA ZAINTERESOWANIE ŚWIATEM, GEOGRAFIĄ, HISTORIĄ, ŻYCIEM f cecha społeczeństwa współczesnego)

• WPŁYW POWSZECHNEGO NAUCZANIA NA POTRZEBĘ WZBOGACANIA WIEDZY, CHĘĆ POZNANIA REGIONÓW, MIAST, ZABYTKÓW HISTORII, ARCHITEKTURY, PRZEJAWÓW NATURY, KRAJOBRAZU

• WYŻSZOŚĆ POZNANIA Z AUTOPSJI NAD POZNANIEM Z LITERATURY, KINA ITD., BEZPOŚREDNI KONTAKT Z PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA (w przestrzeni ł czasie), NAJBARDZIEJ EFEKTYWNA FORMA NAUKI

ZAINTERESOWANIA HOBBYSTYCZNE

Potrzeby w p. l do 3. -występowały tradycyjnie, od dawna;

potrzeby w p. 4. i 5. - są charakterystyczne dla współczesnych społeczeństw !

_____________________________________________________________________43

4. POTRZEBA KONTAKTÓW MTED7YT.ITD7KTCH :

• ZWIĘKSZAJĄCE SIĘ ZAINTERESOWANIE ŚRODOWISKIEM SPOŁECZNYM, INNYMI LUDŹMI, ich kulturą, kuchnia region.

• CO MYŚLĄ I JAKIE MAJĄ POGLĄDY MIESZKAŃCY INNYCH KRAJÓW ( MŁODZIEŻ) ?

• JAK BRZMIĄ INNE JĘZYKI, DIALEKTY ? (zainteresowanie folklorem,

znajomość piosenki, podstawowych zwrotów itp.)

• ŚRODOWISKO ŻYCIA SŁAWNYCH POSTACI WSPÓŁCZESNYCH I HISTORYCZNYCH

• SPOTKANIA ŚRODOWISKOWE, GRUP ZAWODOWYCH, STUDENCKICH, O OKREŚLONEJ TOŻSAMOŚCI , RELIGII ITP. (zloty, festyny, konferencje, spotkania nieoficj.)

• WYJAZDY RODZINNE MIEDZYPOKOLENIOWE (szeroka skala

zainteresowań)

5. POTRZEBA PRZEŻYCIA PRZYGODY (Młodzież) :

• SZUKANIE NOWYCH WRAŻEŃ (atrakcje dostosowane do wieku i

zainteresowań, „szkoły przeżycia" itp.)

• POWRÓT Z WAKACJI Z NIECODZIENNYMI WSPOMNIENIAMI (snobizm?)

• ZMYSŁ EKSPLORATORA, PODRÓŻNIKA

• ISTNIENIE PROFESJONALNIE PRZYGOTOWANEJ, SPECJALISTYCZNEJ OFERTY ( jako wynik działalności marketingowej )

Ponadto, noża potrzebami osobistymi człowieka - należy uwzględnić:

POTRZEBY OGÓLNOSPOŁECZNE f Pozytywne funkcje podejmowania wojaży turystycznych ) : • DYDAKTYCZNE

• PODNOSZENIA ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ

• KSZTAŁTOWANIA ODCZUĆ EMOCJONALNYCH

• ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO (GOSPODARCZEGO I KULTUROWEGO) REGIONÓW ODWIEDZANYCH (istnieją także zjawiska negatywne, m.in.

patologii społecznych powodowanych przez turystykę)

NIEKTÓRE UWARUNKOWANIA UPRAWIANIA TURYSTYKI (Ułatwienia i ograniczenia ) ;

• STATUS EKONOMICZNY (ZAROBKI)

• KOSZTY WOJAŻY I POBYTÓW (Zależność od: - odległości,

- komfortu,

- sposobu podróżowania,

- pory roku,

- różnic cenowych i walut., _______________- organizatora itd.)______

POZIOM ROZWOJU TRANSPORTU (samochód osobowy, autokar, samolot itd.)

UŁATWIENIA WIZOWO-PASZPORTOWE, CELNE ITD.

WIEDZA O OFERTACH (EFEKTYWNOŚĆ PROMOCJI I REKLAMY !

44

STOSOWANIE ZASAD TURYSTYKI ZRÓWNOWAŻONEJ (EKOTURYSTYKI) JAKO WARUNEK PRAWIDŁOWEGO ROZWOJU LOKALNEGO I REGIONALNEGO

Dynamiczny ilościowy rozwój turystyki na świecie doprowadził w II pół. XX wieku do wielu negatywnych zjawisk w środowisku naturalnym, kulturowym i społecznym, głównie pod wpływem turystyki masowej.

Kiedy w Europie i na świecie pojawiły się działania przeciwstawiające się agresywnym formom rozwoju gospodarczego, degradacji przyrody, zuniformowanemu, pozbawionemu cech indywidualnych i tożsamości rozwoju osadnictwa, wyrażone w idei EKOROZWOJU (ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU),

TURYSTYKA ZRÓWNOWAŻONA, czy szeroko rozumiana EKOTURYSTYKA. Jest filozofią wdrażania niezbędnycb^pozytywnych cech rozwojowych, przeciwstawiania się dotychczasowym poważnym, niszczącym oddziaływaniom zjawiska turystyki na regiony i miejsca docelowe ruchu przyjeżdżających. co wymaga głębokich przemian, przede wszystkim w sferze planowania, zagospodarowania turystycznego i organizacji ruchu turystycznego.

EKOTURYSTYKA (od greckiego OIKOS = DOM) to nie tylko potrzeba dbałości o ochronę środowiska naturalnego, jak myślą niektórzy. Zawiera ona, zgodnie z pojęciem zrównoważenia, konieczność pogodzenia interesów ekologicznych z postępem cywilizacyjnym, z potrzebą integracji społeczności gospodarzy (środowisk przyjmujących) i gości (turystów), ich kultury i zachowań.

Nadrzędnymi wymogami, jakie turystyka zrównoważona stawia planistom, animatorom rozwoju, organizatorom turystyki, ale także władzom państw i stowarzyszeń, zarządzającym regionów i jednostek lokalnych jest (zgodnie ze Światową Deklaracją Turystyki Zrównoważonej z Lanzarote z kwietnia 1995 roku), w dużym uproszczeniu, równoczjamg, pełne pogodzenie interesów:

• Ekologii: zachowania, poszanowania i prawidłowego użytkowania oraz dalszego harmonijnego kształtowania środowiska naturalnego i kulturowego, które nie powinno być przez turystykę degradowane, lecz nadal rozwijane, podtrzymując dziejowe bogactwo i wnosząc pozytywny wkład współczesny;

• E k o n o m i i: uzyskiwania korzyści gospodarczych przez społeczności miejscowe - gminy, miasta, wsie, gdyż nie może zaistnieć rozwój bez efektów ekonomicznych (np. niezbędne jest dofinansowywanie działań na terenach prawnie chronionych, o ograniczonych możliwościach rozwoju);

• E ty k i: stawiania, jako warunek sine qua non prawidłowego rozwoju turystyki, wysokiego poziomu jakości i stylu życia człowieka - tak turysty, jak i każdego członka społeczności lokalnej, która powinna sama decydować o pożądanym kierunku rozwoju, zgodnie z zasadami demokracji lokalnej; a ponadto - przeciwstawiania się patologiom społecznym, jakie niesie turystyka masowa, poszanowania godności odmiennych ras, religii, poglądów.

Tak wiec turystyka zrównoważona wymaga badań społecznych, oceny limitów pojemności turystycznej, monitoringu oddziaływania turystyki na środowisko przyrodnicze i kulturalne. Przede wszystkim jednak, wymaga ona szerokiego kształtowania mentalności w duchu tej filozofii - jako jedy- . nej możliwej w XXI wieku - wśród uczestników procesu planistycznego i decyzyjnego, wśród profesjonalistów, studentów i samych turystów.

Rozwój turystyki masowej w II pół. XX wieku prowadził do:

• DEGRADACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO (np. rejony o małej odporności środowiska, przeinwestowanie, „zadeptywanie" zabytków),

• ZATŁOCZENIA PLAŻ, UTRUDNIENIA ŻYCIA MIESZKAŃCÓW MAŁYCH MIASTECZEK ZABYTKOWYCH (np. strajk mieszkańców Brugii),

45 BOGACENIA SIĘ PRZEDSIĘBIORCÓW ZWIĄZANYCH Z PRZEMYSŁEM TU-

l

RYSTYCZNYM - WYKUPUJĄCYCH ATRAKCYJNE TERENY (np. w krajach rozwijających się - •

kosztem ludności miejscowej), W

• NISZCZENIE TRADYCYJNEJ KULTURY I ZWYCZAJÓW SPOŁECZNOŚCI (np.

tańce murzyńskie o deszcz zamienione na codzienne popisy dla turystów itp.) M

Dlatego, równocześnie z ideą ogólnego ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO

(EKOROZWOJU - od greckiego „OIKOS - dom") od lat 90-ych XX w. mówi się o ROZWOJU TU- l

RYSTYKI ZRÓWNOWAŻONEJ (często nazywanej EKOTURYSTYKA). która stanowi swoistą filo- • zofię myślenia i planowania, a dotyczy jednoczesnego uwzględnienia:

1. wymogów EKOLOGICZNYCH - środowisko przyrodnicze i kulturowe musi być • celowo wzbogacone i chronione, m.in. dzięki dochodom z turystyki;

2. efektów EKONOMICZNYCH uzyskiwanych przez miejscowe społeczeństwo, z • ewentualnym dofinansowaniem terenów chronionych; •

3. problemów ETYCZNYCH, odnoszących się do poszanowania godności ludzkiej

turystów i ludności lokalnej, ich sposobu życia, religii, przekonań, a także rozwoju l

tradycji regionalnych, w tym kuchni, folkloru itd. •

Rozwinięcie tej problematyki prezentuje „ KARTA TURYSTYKI ZRÓWNOWAŻONEJ " •

Światowa Deklaracja Turystyki Zrównoważonej (Ekotury. styki) uchwalona ł na Międzynarodowej Konferencji w Lanzarote - Wyspy Kanaryjskie, w dn. 27 - 28 kwietnia

1995 r. •

My, uczestnicy Światowej Konferencji na temat Turystyki Zrównoważonej (World

Conference on Sustainable Tourism ), spotykając się w Lanzarote na Wyspach l

Kanaryjskich, w Hiszpanii 27- 28. kwietnia 1995 roku, m

Pamiętając , że turystyka jako światowe zjawisko, dotyka najwyższych i najgłębszych aspira- B

ej i ludzkich i jest także ważnym elementem rozwoju socjo - ekonomicznego i polityki wielu krajów; m

Przyznając , że turystyka jest zjawiskiem ambiwalentnym, gdyż może,wnosić wkład do społeczno - gospodarczych i kulturalnych osiągnięć, ale w tym samym czasie może przyczyniać się do de- • gradacji środowiska i utraty tożsamości lokalnej i dlatego powinna być objęta globalną, ogólnie obo- m wiązującą metodologią;

Pamiętając , że zasoby, na których bazuje turystyka są delikatne (kruche) i że istnieje coraz •

większe zapotrzebowanie na ulepszanie jakości środowiska, 8

Mając świadomość, że turystyka daje okazję do podróży, do poznawania nowych kultur i że

rozwój turystyki może pomóc w promocji ściślejszych więzi i pokoju między ludźmi, kreując świado- •

mość potrzeby respektowania zróżnicowań kulturalnych i stylów życia; l

Przywołując Światową Deklarację Praw Człowieka, przyjętą przez Generalne Zgromadzenie

Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz inne deklaracje ONZ i regionalne konwencje na temat tury- fl

styki, środowiska, konserwacji dziedzictwa kulturowego i rozwoju zrównoważonego; l

Kierowani zasadami przedstawionymi w Deklaracji z Rio na temat Środowiska i Rozwoju ;

Odwołując się do poprzednich deklaracji, takich jak Deklaracja Światowej Turystyki z Mani- •

li, Haska Deklaracja, Lista Praw oraz Kodeks Turystyki z Hagi; l

Wiedząc , że potrzeba rozwoju w turystyce oznacza , iż istnieją określone oczekiwania ekonomiczne, ale i wymagania środowiskowe oraz konieczność poszanowania nie tylko struktur społecz- • nych i przestrzennych miejsc przeznaczenia turystycznego, ale i miejscowej ludności; l

Uznając jako priorytet obronę i umocnienie ludzkiej godności, zarówno lokalnych społeczeństw jak i turystów; •

l l

46

Pamiętając o potrzebie zacieśniania efektywnych związków między głównymi partnerami w dziedzinie turystyki, a także o spełnianiu nadziei, iż turystyka staję się coraz bardziej odpowiedzialna za nasze wspólne dziedzictwo,

APELUJEMY do międzynarodowych wspólnot, a w szczególności rządów krajów, innych władz publicznych, decydentów i profesjonalistów na polu turystyki; publicznych i prywatnych stowarzyszeń i instytucji, których aktywność związana jest z turystyką oraz do samych turystów, aby zastosowali zasady i cele następującej Deklaracji :

1. Rozwój turystyki będzie bazował na kryteriach ekorozwoju (Sustainability), co znaczy, że musi on być ekologicznie pozytywny w długim okresie, a ponadto możliwy do ekonomicznych wdrożeń oraz korzystny etycznie i społecznie dla lokalnych społeczności.

Rozwój zrównoważony jest procesem sterowanym, który pokazuje możliwość globalnego gospodarowania zasobami, zapewniając prawidłowe korzystanie z nich, i w ten sposób umożliwiając zachowanie naszego naturalnego i kulturowego kapitału , w rym obszarów chronionych . Turystyka może i powinna uczestniczyć aktywnie w strategii zrównoważonego rozwoju. Podstawowym wymaganiem gospodarki turystycznej jest zagwarantowanie „podtrzymania" zasobów, od których ta gospodarka zależy.

2. Turystyka musi wnosić wkład do zrównoważonego rozwoju i być zintegrowana z naturą, kulturą, ludzkim środowiskiem; musi ona szanować „kruchą" równowagę, która charakteryzuje wiele turystycznych miejsc przeznaczenia, w szczególności małe wyspy i rejony wrażliwe środowiskowo. Turystyka powinna zapewnić akceptowalne przemiany wynikające z jej wpływów na zasoby naturalne, różnorodność biologiczną i rozmiary przemian możliwych do przyjęcia.

3. Turystyka musi brać pod uwagę swoje oddziaływanie na sferę kultury oraz tradycyjne elementy, aktywność i dynamikę każdej lokalnej wspólnoty. Uświadomienie sobie tych miejscowych czynników oraz podtrzymywanie tożsamości, kultury i interesów lokalnych społeczeństw musi przez cały czas odgrywać centralną rolę w formułowaniu turystycznych strategii, szczególnie w rozwijających się krajach.

4. Aktywny udział turystyki w zrównoważonym rozwoju nieodzownie zakłada solidarność, wzajemne poszanowanie i uczestnictwo wszystkich stron zaangażowanych w procesie, tak publicznych jak i prywatnych, przy czym musi bazować na efektywnych mechanizmach współpracy na wszystkich poziomach : lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym.

5. Konserwacja i ochrona oraz powszechne docenianie wartości naturalnych i kulturalnych środowiska wymaga uprzywilejowanego pola współpracy. Znaczy to , iż wszyscy odpowiedzialni muszą podjąć wyzwanie ze strony potrzeb kultury , technologii i profesjonalnych innowacji, a także maksymalny wysiłek dla wykreowania i wdrożenia zintegrowanego planowania oraz instrumentów zarządzania.

6. Kryteria jakościowe dotyczące zarówno ochrony jak i miejsc przeznaczenia turystycznego oraz zdolności zaspokajania potrzeb turystów, ustalone łącznie ze społecznościami lokalnymi i zgodne z zasadami ekorozwoju, powinny stanowić priorytetowe cele w formułowaniu strategii i projektów turystycznych.

7. Dla uczestniczenia w rozwoju zrównoważonym turystyka musi być oparta na zróżnicowanych możliwościach , jakie oferuje jej gospodarka lokalna. Powinna tu mieć miejsce pełna integracja z miejscowym rozwojem ekonomicznym, do którego turystyka musi wnosić pozytywny wkład.

8. Wszystkie kierunki turystycznego rozwoju muszą służyć efektywnie ulepszeniu jakości życia społeczności, jak również muszą wpływać na wzbogacenie społeczno - kulturalne każdego miejsca przeznaczenia turystycznego.

9. Rządy i kompetentne władze, z udziałem organizacii pozarządowych i społeczności lo- _ , podejmą akcje , których celem będzie zintegrowane planowanie turystyczne stanowiące •

wkład do zrównoważonego rozwoju.

10. Uznając jako fundamentalną zasadę ekorozwoju potrzebę gospodarczego i społecznego zespolenia między narodami świata, sprawą pilną staje się nadanie wyższej rangi tym środkom działa- • nią , które pozwolą na bardziej zrównoważone korzystanie z dobrodziejstw generowanych przez tury- * stykę, ale i ponoszenie ciężarów z nią związanych. Prowadzić ma to do zmiany wzorców konsumpcyj-

nych oraz metod wartościowania, co pozwoli na wyrównanie kosztów środowiskowych. •

Rządy i multilateralne organizacje powinny wzmocnić i uznać za priorytetowa pomoc, tak *

bezpośrednia jak i pośrednia, dla tych projektów turystycznych, które wnoszą wkład do poprawy jakości walorów środowiska. W tym kontekście niezbędne jest zastosowanie narzędzi ekonomicznych, praw- l

nych i fiskalnych, zharmonizowanych w skali międzynarodowej, tak aby zapewnić zrównoważony roz- ™

woj zasobów w turystyce.

11. Przestrzeniom narażonym na degradację środowiskową lub kulturalną, zarówno obecnie • jak i w przyszłości, będą przyznane specjalne priorytety w dziedzinie współpracy technicznej i pomocy * finansowej dla rozwoju ekoturystyki. Podobnie, szczególnie potraktowane będą obszary zdegradowane wskutek zastosowania przestarzałych modeli turystycznych lub silnych oddziaływań na środowisko. l

12. Promocja alternatywnych form turystyki odpowiadających zasadom rozwoju zrównowa- * żonego , a także zachęta do ich urozmaicania , daje gwarancję średnio i długo okresowej stabilizacji. Istnieje tu potrzeba aktywnego dążenia do wzmacniania współpracy międzyregionalnej, szczególnie w • odniesieniu do wielu małych wysp i wrażliwych środowiskowo obszarów. *

13. Rządy, gospodarka oraz organizacje związane z turystyką powinny uczestniczyć w tworzeniu otwartych struktur dla badań, upowszechniania informacji i przekazywania właściwej wie- • dzy na temat turystyki oraz technologii turystycznych zharmonizowanych ze środowiskiem . •

14. Przyjęcie polityki zrównoważonej turystyki wymaga bezwzględnie wzmocnienia i promocji systemu zarządzania turystyką sprzyjającego środowisku, studiów możliwości wdrożeniowych B w odniesieniu do procesów przekształceniowych, a także wprowadzenia w życie projektów wzorcowych • i rozwoju programów współpracy międzynarodowej.

15. Przedstawiciele gospodarki turystycznej, razem z instytucjami i organizacjami, których l działalność związana jest z turystyką , przygotują specjalistyczne struktury,niezbędne dla działań ak- ™ tywizuiacych i prewencyjnych , w celu zapewnienia rozwoju

turystyki zrównoważonej i przyjęcia programów realizacyjnych wspomagających praktykę. •

Ponadto, powierza się im prowadzenie monitoringu działalności., sprawozdawczości w zakresie osią- •

gniętych rezultatów oraz organizację wymiany doświadczeń.

16. Szczególną uwagę zwrócić trzeba na role transportu w turystyce wraz z jego oddziały- l waniem środowiskowym oraz na rozwój instrumentów gospodarczych prowadzących do zmniejszenia • zużycia nieodnawialnej energii, a także do stymulowania technik recyklingu oraz minimalizacji ilości odpadów z ośrodków turystycznych. l

17. Jeśli turystyka ma odpowiadać warunkom ekorozwoju , zasadniczym zadaniem dla • głównych sił w niej zaangażowanych, szczególnie zaś dla podmiotów gospodarki turystycznej, powinno

być przyjęcie i wprowadzenie w życie właściwych kodów postępowania prowadzących do zrównowa- fl

żonych procesów. Zastosowanie takich kodów może być efektywnym instrumentem zmierzającym do •

rozwoju odpowiednich form aktywności w turystyce.

18. Powinny bvć użyte wszelkie nieodzowne środki działania dla szerokiego informowania fl o treściach- i cejash Konferencji w Lanzarote_jH2Z„r&gieiHaQia^^diMnQJc^ ™ wśród wszystkich stron włączonych w problemy_gospodarkijurystycznej , tak lokalnych jak i regionalnych , krajowych oraz międzynarodowych . l

l l l

48 KOŃCOWA REZOLUCJA :

Światowa Konferencja Turystyki Zrównoważonej uważa za życiową potrzebę złożenie następującego publicznego oświadczenia:

1. Konferencja zobowiązuje rządy krajów i regionów do pilnego przygotowania planów działania dla zrównoważonego rozwoju ukierunkowanego na turystykę , w zgodzie z zasadami podanymi w niniejszej Karcie.

2. Konferencja postanawia przekazać Kartę Turystyki Zrównoważonej do Generalnego Sekretariatu Organizacji Narodów Zjednoczonych, tak aby mogła ona zostać przyjęta przez ciała i agendy systemu ONZ, a także organizacje międzynarodowe, które współpracują w ramach porozumień z ONZ .