Podstawowe pojęcia związane z turystyką

Turystyka jako zjawisko społeczno-gospodarcze

Turystyka jest zjawiskiem o bogatej i różnorodnej treści. Uwzględniając jedynie aspekty społeczne i gospodarcze uznać należy — w sferze społecznej — jej ogromne znaczenie jako formy odpoczynku, relaksu, poznania, zdobywania wiedzy, regeneracji sil fizycznych i psychicznych. Istotna jest również jej rola jako zjawiska ekonomicznego.

Turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gos­podarki w wielu krajach. Stanowi istotny czynnik rozwoju gospodarczego miejscowości i regionów. Jej duże znaczenie wynika między innymi z faktu, że oprócz jednostek sfery gospodarki turystycznej aktywizuje wiele innych gałęzi gos­podarki.

Pojęcia: TURYSTYKA, TURYSTA, RUCH TURYSTYCZNY

Etymologia pojęcia turystyki

Słowo „turystyka" pochodzi od francuskiego wyrazu tour, przyjętego także przez język angielski, który oznacza wycieczkę lub podróż kończącą się powrotem do punktu wyjścia. Jest to jedna z cech zjawiska turystyki. Nie oddaje jednakże jego istoty. Potoczne rozumienie turystyki ukształtowane zostało jeszcze w średniowieczu, identyfikowano wówczas turystykę z wędrówkami krajoznawczymi, uprawia­niem sportów, podróżami dla przyjemności lub zaspokojenia ciekawości, albo dla rozrywki. Turystyka miała charakter elitarny.

Wiek XX charakteryzuje dynamiczny rozwój tego zjawiska. Jest on efektem przemian społeczno-gospodarczych świata, ale jednocześnie sama turystyka stanowi element tego procesu.

Istota turystyki

Nieprzemijające i trwałe wartości, które stanowią istotę zjawiska turystyki, pozwalają na traktowanie go jako wielkiego, niepowtarzalnego fenomenu obejmującego cały współczesny świat. Turystyka jest przejawem, jedną z form aktywności ludzkiej, Aktywności realizowanej jako czasowe, przestrzenne migracje ludności. Chociaż prawie wszystkie definicje turystyki ten element uznają za istotny, to jest to jedynie droga do celu, do realizacji tego, co stanowi o jej podstawowych wartościach. Istotę zjawiska turystyki w sensie społecznym wyznaczają cele wyjazdu, a w sensie gospodarczym określają działania w sferze obsługi ruchu turystycznego. Działania te muszą umożliwiać realizację podstawowych celów wyjazdu. Wielość celów, ich różnorodność i zmienność czyni turystykę zjawiskiem u charak­terze dynamicznym. Cele wyjazdów turystycznych zmieniały się na przestrzeni wieków, różna była ich hierarchia i struktura zależna zarówno od czynników otoczenia: warunków i poziomu życia, świadomości społecznej, jak i od stanu rozwoju turystyki: zasobów infrastruktury turystycznej, poziomu zagospodarowa­nia itp.

Skutkiem podróży turystycznych jest możliwość poznania kraju i świata, ciekawych ludzi, zabytków, historii własnego kraju i innych narodów, obcych kultur, osobliwości przyrody. Bezpośrednie poznanie przewyższa swoją wartością opisy literatury i relacje telewizyjne. Pozostawia niezatarte i nieza­pomniane wrażenia. Bogaci umysł i osobowość. Rozwija i kształci człowieka, rozbudza nowe potrzeby.

Fenomenem turystyki jest ogromne, nieprzebrane bogactwo różnorodności, którą udostępniają wyjazdy turystyczne. Przy­ciąga turystów ogromne zróżnicowanie każdego zakątka ziemi, wyrażające się w swoistej dla regionów odmienności świata istot żywych i świata nieożywionego.

Współczesna turystyka:

• jest elementem współczesnego stylu życia,

• jest sposobem poznawania świata, przyrody, ludzi, kul­tury,

• daje możliwość odpoczynku, relaksu, regeneracji sił, poprawy stanu zdrowia,

• powoduje rozwój gospodarczy i społeczny regionów turystycznych.

W literaturze wyróżnia się wiele aspektów zjawiska tu­rystyki:

Turystyka jest zjawiskiem psychologicznym — udział w ruchu turystycznym jest skutkiem realizacji potrzeb współczesnego człowieka, które kształtują motyw podjęcia podróży oraz jej cel wiążący się z jakąś wartością. Podmiotem podróżowania jest człowiek — jako jednostka myśląca, po­znająca, czująca, twórcza i stale dokonująca nowych wyborów.

Turystyka jako zjawisko społeczne

Turystyka jest zjawiskiem społecznym, ponieważ w czasie wyjazdu turystycznego człowiek zmienia środowisko społeczne, nawiązuje nowe kontakty z innymi uczestnikami podróży i ludnością miejscową. Powstają nowe więzi społeczne. Są one zależne od cech demograficzno - społecznych (wiek, płeć, wykształcenie, zawód, status materialny), jak również od cech osobowościowych osób wyjeżdżających i mieszkańców od­wiedzanych terenów.

Turystyka jako zjawisko kulturowe

Turystyka jest zjawiskiem kulturowym — w bardzo różnych aspektach, ponieważ stanowi element kultury współczesnego życia. Poziom kultury społecznej determinuje zarówno cele wyjazdów, jak i sposób uczestnictwa. Turystyka jest nośnikiem i daje możliwość przekazu określonych wartości kulturowych, a w kontaktach z odwiedzanym środowiskiem jest spotkaniem kultur — często bardzo odmiennych. Przy wyjazdach zagranicznych może wpływać na przemiany kul­turowe zarówno osób przyjeżdżających, jak i środowiska odwiedzanego. W czasie wyjazdów turystycznych wytwarza się — determinująca zachowania uczestników wyjazdów turystycznych — kultura turystyczna.

Turystyka jako zjawisko przestrzenne

Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym — na terenach. gdzie rozwija się ruch turystyczny, dla jego potrzeb przekształcane jest środowisko przyrodnicze, powstaje infrastruktura komunikacyjna, noclegowa, żywieniowa, umożliwiająca korzy­stanie z walorów turystycznych — wszystko to powoduje zmianę krajobrazu. W efekcie dokonywanych przemian turys­tyka może być pozytywnym i cennym czynnikiem ładu przestrzennego, ale również może przyczynić się do degradacji środowiska przyrodniczego i kulturowego.

Turystyka jako zjawisko ekonomiczne

Turystyka jest zjawiskiem ekonomicznym — ekonomiczna treść zjawiska turystyki przejawia się w gospodarczej działalności mającej na celu przygotowanie regionu recepcji ruchu turystycznego do przyjęcia turystów oraz w tworzeniu źródeł dochodów sfery obsługi. Turystyka powoduje powstanie nowych dziedzin usługowych i wytwarzanie nowych produktów, tak więc aktywi­zuje działalność gospodarczą. Wpływa też na kształtowanie wielkości i struktury popytu oraz społecznego modelu konsump­cji. Turystyka zmienia — w określonych przedziałach czasowych — wielkość i strukturę wydatków ludności, powoduje — w skali kraju i w skali międzynarodowej — transfer osób i transfer środków płatniczych, których realizacja następuje nie w miejscu ich zarobkowania, lecz w miejscu pobytu turystycznego. Dzięki procesom gospodarczym możliwe jest zaspokojenie potrzeb turystów, osiągnięcie satysfakcji z pobytu turystycznego.

Definicja pojęcia turystyki

Różnorodność interpretacji zjawiska turystyki, jej wieloaspektowość w sferze społecznej, gospodarczej, środowiska kulturowego i przyrodniczego, a ponadto interdyscyplinarność, spowodowały trudności jej jednoznacznego określenia, sfor­mułowania jednej, uniwersalnej i powszechnie akceptowanej definicji turystyki. Wynika to z faktu, że inną treść przedstawia turystyka jako zjawisko dla socjologa, inną dla ekonomisty, a jeszcze inną dla geografa czy historyka. Z różnorodności interpretacji zjawiska turystyki i możliwości rozpatrywania jej z różnych punktów widzenia wyniknęły trudności definiowania pojęcia turystyki oraz istnienie wielu definicji turystyki.

Pojęcie turystyki ulegało licznym modyfikacjom. Było to skutkiem zmian dokonujących się w zakresie samej turystyki i dotyczących jej charakteru, form uprawiania, wielkości uczestnictwa itp. oraz wzrostu znaczenia w życiu społecznym i gospodarczym w skali poszczególnych państw i świata.

Zjawisko turystyki może być rozpatrywane w dwu pod­stawowych aspektach; społeczno-kulturowym i ekonomicznym. W obu podejściach akcentowane są różne jego cechy.

W definicjach formułowanych na gruncie nauk humanistycznych turystyka traktowana jest jako proces społeczny. Rozwój osobowości człowieka, który jest istotnym motywem aktywności turystycznej to wymiar społeczny, psychologiczny i kulturowy turystyki. Należą tu wszystkie zjawiska czasowej i dobrowolnej podróży, które są związane ze zmianami w środowisku i rytmie życia, odnoszą się do osobistych kontaktów z naturalnymi, kulturowymi i społecznymi walorami odwiedzanego obszaru.

Turystykę można pojmować nie tylko jako wyraz aktyw­ności ludzkiej, jest ona bowiem jednocześnie środkiem do realizacji różnych celów. Niektóre rodzaje aktywności ludzkiej w sposób szczególny mogą być realizowane poprzez turystykę. Stąd w definicjach turystyki zwraca się uwagę na znaczenie poznania, przeżycia, wypoczynku i rozrywki.

W aspektach społeczno-socjologicznych według K. Przecławskiego turystyka uważana jest za pewien specyficzny sposób realizacji różnorodnych aktywności ludzkich. Specyfika turystyki polega na:

• zmianie środowiska przyrodniczego, kulturowego bądź społecznego (lub wszystkich równocześnie),

• zmianie codziennego rytmu życia.

• wchodzeniu w styczność osobistą z przyrodą, kulturą lub ludźmi.

Ogromne znaczenie ma tutaj styczność osobista z każdym z rodzajów otoczenia. Możliwość osobistego kontaktu z przy­rodą, kulturą, środowiskiem społecznym stanowi główne, w aspekcie socjologicznym, wartości turystyki.

W definicjach formułowanych na podstawie nauk ekono­micznych podkreślane są aspekty przemieszczania, czasowości zmiany miejsca pobytu, wyszczególniane cele wyjazdów turystycznych oraz uwzględniana sfera jego obsługi uraz efektów gospodarczych.

Światowa Organizacja Turystyki (NUWTO) zaleca dla celów statystycznych następującą definicję turystyki;

„Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z. wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa".

Można wyróżnić niekwestionowane cechy charakteryzujące zjawisko turystyki. Przyjmuje się, że do cech takich należą:

• podróż, przemieszczenie — integralnym elementem podróży jest przemieszczenie, które w konsekwencji prowadzi do pobytu poza stałym miejscem zamieszkania;

• pobyt w nowej miejscowości — nie dłuższy niż roczny. Warunkiem ograniczającym jest aby pobyt nie prze­kształcił się w stałe zamieszkanie;

• tymczasowość podróży i pobytu — podróż i pobyt mają zawsze charakter okresowy, co wyróżnia wyjazdy turys­tyczne od innych rodzajów podróży;

• element subiektywny — czyli człowiek i przyczyny powodujące jego podróż i pobyt w określonym miejscu;

• element obiektywny — korzystanie z infrastruktury turystycznej warunkuje w większości przypadków realiza­cję celu wyjazdu turystycznego.

Definicja pojęcia turysty

W wyjazdach turystycznych uczestniczy coraz więcej ludzi, różnicują się cele wyjazdów turystycznych. Turystyka staje się zjawiskiem masowym o złożonym i niejednorodnym charak­terze, zawierającym bogatą i różnorodną treść. Stąd też ulegać musi zmianie definicja pojęcia turysty. Definicje dawniej dość powszechnie akceptowane budzą dzisiaj wiele zastrzeżeń. Zastrzeżenia te odnoszą się również do większości najnowszych definicji pojęć turysty.

W stosunku do definicji wcześniejszych istotne zmiany zostały wprowadzone na konferencji ONZ w Rzymie w 1963 r. Zdecydowano o wprowadzeniu terminu „odwiedzający".

Zgodnie z definicją rzymską przez pojęcie "odwiedzający rozumie się każdą osobę, która przebywa w odwiedzanym kraju niezależnie od powodów odwiedzin, z wyjątkiem do­tyczących zatrudnienia w tym kraju". Według tej definicji od­wiedzających podzielono na dwie kategorie: turystów i odwiedzających (wy­cieczkowiczów).

"Turyści to osoby, które w kraju czasowego pobytu spędziły przynajmniej 24 godziny w celach: wypoczynkowych, lecz­niczych, krajoznawczych, służbowych, sportowych, religijnych, rodzinnych, społecznych, politycznych itp."

"Odwiedzający to osoby, które odwiedzając dany kraj, spędziły w nim mniej niż 24 godziny".

Definicja rzymska określa również motywy podróżowania. Są one wspólne dla turystów i wycieczkowiczów i obejmują:

wypoczynek, interesy, zdrowie, studia, zjazdy, wizyty u rodziny lub znajomych, motywy religijne, sport i inne.

Światowa Organizacja Turystyki dla celów statystycznych Odwiedzający i Międzynarodowej Klasyfikacji Działalności Turystycznej rozróżnia dwie kategorie podróżnych: odwiedzających i innych podróżnych. Dla celów statystycznych w turystyce terminem "odwiedzający określa się każdą osobę podróżującą do miejsca znajdującego się poza jej codziennym otoczeniem na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeśli podstawowym celem podróży nie jest podjęcie działalności zarobkowej wynagradzanej w odwiedzanej miejscowości".

Trzy kryteria różnią odwiedza­jących od innych podróżnych;

1) podróż powinna się odbywać do miejsca znajdującego się poza codziennym środowiskiem. Stąd eliminuje się podróże pomiędzy miejscem zamieszkania a miejscem pracy lub nauki;

2) pobyt w odwiedzanej miejscowości nie powinien prze­kraczać 12 kolejnych miesięcy, powyżej tego czasu odwiedzający zyskałby status mieszkańca tej miejs­cowości (z punktu widzenia prawa lub statystyki);

3) główny cel wizyty powinien być inny niż zarobkowanie w odwiedzanym miejscu. W ten sposób eliminowana jest migracja ludności związana z pracą.

Zasadniczym celem wprowadzenia pojęcia „codziennego otoczenia" jest wyłączenie z zakresu pojęcia „odwiedzającego" osób podróżujących codziennie lub co tydzień pomiędzy domem a miejscem pracy lub nauki lub też do innych regularnie odwiedzanych miejsc.

Światowa Organizacja Turystyki zaleca również dla celów statystycznych podział odwiedzających na;

A. odwiedzających międzynarodowych, obejmujących:

1. turystów, tj. osoby, które zatrzymują się co najmniej na jedną noc,

2. odwiedzających jednodniowych, tj. osoby nie ko­rzystające z zakwaterowania w odwiedzanej miejscowości,

2. odwiedzających krajowych, obejmujących:

1. turystów, tj. odwiedzających, którzy zatrzymują się co najmniej na jedną noc,

2. odwiedzających jednodniowych, którzy nie korzys­tają z zakwaterowania w odwiedzanej miejscowości.

Światowa Organizacja Turystyki proponuje również dla celów badań statystycznych przyjęcie sześciu głównych grup celów wyjazdów turystycznych:

1) wypoczynek, rekreacja, wakacje,

2) odwiedziny u krewnych i znajomych,

3) sprawy zawodowe, interesy,

4) cele zdrowotne,

5) cele religijne,

6) inne cele (w tym tranzyt).

Wszystkie powyższe definicje pojęć „odwiedzający", „turysta" miały na celu ujednolicenie traktowania w skali między­narodowej osób podróżujących i ich podział na grupy z punktu widzenia potrzeb statystyki. Stąd też przeważają w kryteriach podziału wymogi formalne, dotyczące okresu pobytu lub faktu korzystania z noclegu. Podejście takie nie określa istoty wyjazdu turystycznego, jego przyczyn i konsekwencji społecz­nych lub ekonomicznych. Prawdopodobnie w przyszłości, ze względu na statystyczne bazy danych w tym zakresie, pojęcia te upowszechnią się, jednakże równolegle powinny istnieć sformułowania zawierające treść i istotę zjawiska — czego powyższe określenia w żadnej mierze nie oddają.

Formułowane w literaturze przedmiotu pojęcia dotyczące definicji turysty kładą nacisk na aspekty ekonomiczne, podkreślając konsumpcyjny charakter wyjazdu i ekonomiczne konsekwencje wydatków turystycznych. Ekonomiczne skutki wyjazdów turystycznych wynikają z realizacji celów wyjazdu i konieczności zaspokajania potrzeb uczestników. Turysta dla realizacji celu podjętej podróży zgłasza potrzebę przemiesz­czania się w przestrzeni, wymaga zaspokojenia potrzeb noc­legowych, żywieniowych i innych o charakterze bytowym. Równie ważne są potrzeby związane z realizacją celu wyjazdu: poznawcze, rekreacyjne, rozrywkowe itp. Dlatego też wydaje się. że traktowanie turysty jako „czystego konsumenta" nie może stanowić podstawowego kryterium zaliczania osób podróżujących do grupy turystów. Stanowi to niewątpliwie jedną z cech charakteryzujących turystów, jednakże cecha ta nie może stać się kryterium podstawowym.

Pojęcie: Turysta

Przez pojęcie turysta można rozumieć również osobę wyjeżdżającą z miejsca stałego zamieszkania na pewien ograniczony czas, przy założeniu dobrowolności decyzji wyjazdu i swobody wyboru celu podróży, realizującą w czasie wyjazdu cele rekreacyjne, poznaw­cze, zdrowotne, rozrywkowe, reprezentującą popyt, którego pokrycie następuje funduszy pochodzących z innych miejsc.

To co wyróżnia ruch turystycznych spośród innych form migracji przestrzennej ludności, to jego istota i cele, które zrodziły się na tle uwarunkowań, które doprowadziły do tak dynamicznego w ostatnich dziesiątkach lat rozwoju ruchu turystycznego.

pojęcie: Ruch turystyczny

W pierwszych definicjach określających pojęcie ruchu turystycznego utożsamiano go z podróżami podejmowanymi dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia. Późniejsze defini­cje podkreślają aspekt społeczny i ekonomiczny tego zjawiska. przemieszczanie się w przestrzeni oraz realizowane w trakcie wyjazdu cele. Tendencje ostatnich lat to rozszerzanie zakresu pojęciowego ruchu turystycznego. Daje się zaobserwować zaliczanie różnych form migracji ludności do wyjazdów turystycznych. Jest faktem, że inny podstawowy cel wyjazdu nie wyklucza realizacji celów turystycznych. Stąd też przez pojęcie ruch turystyczny można rozumieć zjawisko o charak­terze społeczno-ekonomicznym, którego istota polega na podróżach podejmowanych dla realizacji celów rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych i rozrywkowych.

Fazy rozwoju ruchu turystycznego

W historii rozwoju ruchu turystycznego można wyróżnić trzy podstawowe fazy, które odzwierciedlają zasadnicze zmiany w sferze popytu, a zwłaszcza motywacji wyjazdów turystycznych.

Faza pierwsza - obejmuje okres od czasów po zakończeniu I wojny światowej do końca lat pięćdziesiątych. W wyjazdach turystycznych dominowały cele wypoczyn­kowe i rekreacyjne. Istotna była regeneracja sił fizycznych.

Faza druga — okres lat 1960-1980, kiedy to nastąpił wyraźny wzrost liczby wyjazdów, w których dominowała orientacja konsumpcyjna. Pozostały generalnie nie zmie­nione cele wyjazdów; bierny wypoczynek i rozrywka.

• Faza trzecia — od początku lat osiemdziesiątych; okres ten charakteryzują, oprócz orientacji wypoczynkowej, pojawiające się coraz częściej jako motywy wyjazdów potrzeby sfery psychicznej — nowych doznań, doświad­czeń. poznania.

Koniec XX w. to coraz wyraźniejsze zmiany w popycie turystycznym, wzrasta znaczenie turystyki poznawczej, po­szukiwanie wrażeń, przeżyć, rozwija się turystyka kulturalna, turystyka w miastach historycznych, turystyka biznesowa. Wzrastającą popularnością cieszy się „zielona" turystyka, do której zaliczane są nie tylko wyjazdy na wieś, ale również pobyty w ekologicznych ośrodkach ze zdrową żywnością itp.

Jednocześnie dla współczesnego człowieka, zwłaszcza z krajów rozwiniętych cywilizacyjnie i gospodarczo, turystyka stanowi integralny element modelu życia. Ma ona znaczenie zarówno dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych, jak również jako sposób zdobywania wiedzy, nabywania doświad­czeń, nawiązywania kontaktów itp. Turystyka stając się stałym elementem konsumpcji społecznej, przybiera formę w coraz większym stopniu zjawiska zorganizowanego, o czym świadczy dynamiczny rozwój sfery usług turystycznych, określany „przemysłem turystycznym".

Niezależnie od nowych tendencji popytu turystycznego, od wzbogacania treści i różnicowania celów wyjazdów turystycz­nych, podstawowe oczekiwania związane z turystyką (zwłaszcza urlopową) są w zasadzie niezmienne od wielu lat. Będą one kojarzyć się ze słońcem, odpoczynkiem, pięknem przyrody, przyjemnością, rozrywką i wolnością, zmianą otoczenia, pozna­waniem nowych ludzi, obcych kultur i obiektów zabytkowych.

Rys historyczny rozwoju turystyki w Polsce

W rozwoju historycznym turystyki w Polsce można wyróżnić kilka okresów.

Okres pierwszy obejmuje lata do 1873 roku. Jest to tzw. okres prekursowski, poprzedzający właściwy rozwój form organizacyjnych. Okres drugi, od 1873 roku do 1918 r., jest okresem, w którym kształtowały się ideowe i organizacyjne podstaw polskiej turystyki i krajoznawstwa.

Okres trzeci, od 1918 r. do 1939 r., obejmuje lata działalności turystycznej w Polsce międzywojennej i nosi nazwę okresu instytucjonalizacji turystyki.

Okres czwarty, od 1945 r., odnosi się do rozwoju turysty w Polsce powojennej. Niektórzy autorzy, proponują wydzielenie jeszcze jednego okresu od 1956 r., tj. początku planowej polityki w zakresie rozwoju turystyki. Wydaje się, że właściwym jest uznanie za początek nowego, piątego etapu należy uznać wprowadzenie od 1990 r. do turystyki zasad gospodarki rynkowej.

I okres (do 1873 r).

Początki turystyki w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, wiążą się z wędrówkami o charakterze religijnym, z podróżami dyplomatycznymi i handlowymi. W miarę rozwoju uniwersytetów w Europie, w wiekach XIV-XVI, coraz większy udział miały wyjazdy młodzieży na studia. Pojawiły się również podróże w celach poznawczych, prowadzone najczęściej przez osoby związane z działalnością nauko' Na przełomie wieków XVIII i XIX głośne były m.in. podróże Jana hr. Potockiego.

Zainteresowanie turystyką wzrasta szczególnie w XIX w. Rozwija się wówczas przede wszystkim turystyka o charakterze poznawczym. Wiążą się z nią cele patriotyczne — poznanie ziem polskich pod różnymi zaborami, umacnianie świadome narodowej i umiłowania ojczyzny. Podwaliny turystyki poznawczej tworzą S. Staszic, J.U. Niemcewicz, W. Pol.

Stanisław Staszic — uczony, organizator życia naukowego (założyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk), działacz polityczny i gospodarczy — szczególnie zasłużył się w rozwoju turystyki górskiej, wędrując po Tatrach i Beskidach, zwiedził też wiele innych regionów Polski. Jego umiejętność wykorzystywania wędrówek turystycznych do prowadzenia badań naukowych i wzbogacania wiedzy o kraju stały się wzorem dla wielu późniejszych działaczy krajoznawczych i turystycznych.

Julian Ursyn Niemcewicz — poeta, dramatopisarz, działacz polityczny i społeczny — odbył liczne podróże po Polsce, Europie i Ameryce. W publikowana opisach swoich podróży przedstawił wiele materiałów dotyczących historii i jej pamiątek, zabytków kultury, folkloru. Rozszerzył tym samym przyrodnicze aspekty krajoznawstwa, dominujące w działalności S. Staszica.

Ważną rolę w rozwijaniu turystyki odegrał również Wincenty Pol — geolog i poeta. Odbył on wiele podróży po ziemiach polskich, docierając m.in. do Sudetów i stając się pierwszym polskim badaczem tych gór. Jego prace naukowe i utwory literackie (m.in. Pieśń o ziemi naszej) przyczyniły się do popularyzacji walorów turystycznych Polski.

Do innych zasłużonych badaczy i popularyzatorów krajoznawstwa i turystyki w tym okresie należeli m.in. Ludwik Kondratowicz (znany pod imieniem Władysława Syrokomli), Ludwik Zejszner (badacz Beskidów), Bohusz Zygmunt Stęczyński (m.in. popularyzator Karkonoszy), Oskar Kolberg (autor wielotomowej pracy Lud i jego obyczaje), Józef Piotr Lompa. Za kompendium wiedzy o Polsce w XIX w. uznać można piętnastotomowy Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, opraco­wany przez F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego i W. Walewskiego.

Turystyka wypoczynkowa zaczęła się rozwijać na ziemiach polskich stosunko­wo wcześnie, przy czym najczęściej praktykowaną formą wypoczynku były wy­jazdy do uzdrowisk. Cieplice Śląskie i Lądek notowane już były w XIII w., w XVI w. znanym uzdrowiskiem była Kudowa, a przypuszczalnie także Iwonicz. W XVIII w. pojawiły się nowe uzdrowiska, takie jak Duszniki, Jedlina, Połczyn, Ustroń oraz Świeradów. Dalszy znaczny rozwój uzdrowisk polskich przyniosła pierwsza połowa XIX w. Dużą popularność uzyskały najpierw Krynica, Połczyn, Przerzeczyn, Ustroń, Krzeszowice, a następnie Busko, Ciechocinek, Goczałkowice, Iwonicz, Ja­strzębie, Polanica, Solec, Szczawnica, Szczawno, Trzebnica, Wieliczka, Swoszowice i wiele innych.

Drugim w kolejności powstawania typem miejscowości wypoczynkowych były kąpieliska nadmorskie. Od końca XVI w. zaczął się rozwijać Sopot, od XVIII w. —Kołobrzeg, następnie Świnoujście oraz Międzyzdroje.

W XIX w. nastąpił wzrost zainteresowania obszarami górskimi, zwłaszcza Ta­trami. Znaczną popularność osiągnęły Bukowina Tatrzańska, Kościelisko i Zakopa­ne. Zasługę odkrycia Zakopanego przypisuje się Tytusowi Chałubińskiemu, który w 1873 r. po raz pierwszy odwiedził Zakopane.

II okres (lata 1873 - 1918)

Pierwsza polska organizacja turystyczna powstała w 1873 r. na terenie Galicji. Przy­jęła nazwę Towarzystwa Tatrzańskiego, z określeniem Galicyjskie w pierwszych miesiącach po powstaniu, Polskie — od 1919 r. Celem Towarzystwa były badania naukowe Karpat (w szczególności Tatr i Pienin) i popularyzowanie wiadomości o nich, tworzenie warunków do uprawiania turystyki w górach, ochrona przyrody i wspieranie „przemysłu górskiego". Rok 1873 traktuje się jako datę przełomową, początek zorganizowanej turystyki polskiej.

Działaniom Towarzystwa Tatrzańskiego zawdzięcza swój szybki rozwój ta­trzański region turystyczny. Tatry stały się jednym z głównych obszarów turystycz­nych ziem polskich, a Zakopane najważniejszą miejscowością turystyczno-uzdrowiskową. Dopiero w późniejszym okresie akcja zagospodarowania turystycznego ob­jęła także inne obszary karpackie.

Do czasu odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. działalność Towarzy­stwa Tatrzańskiego skoncentrowana była jednak głównie na badaniach naukowych gór, Materiały i opracowania wydawane przez Towarzystwo stanowiły przez wiele lat podstawowy dorobek naukowy dotyczący całokształtu wiedzy o górach w Polsce.

Druga, główna organizacja turystyczna na ziemiach polskich, Polskie Towarzy­stwo Krajoznawcze, powstała w Warszawie dopiero w 1906 r. z inicjatywy Aleksandr Janowskiego. Organizacja ta postawiła sobie za cel zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu oraz gromadzenie zbiorów naukowych, dotyczących ziem polskich, organizowanie wycieczek po kraju, tworzenie oddzia­łów prowincjonalnych, urządzanie wystaw krajoznawczych, roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody" Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, podobnie jak Towarzystwo Tatrzańskie, odegrało dużą rolę w badaniach naukowych, przede wszystkim Kongresówki, i po­pularyzacji ich wyników- Jedną z najbardziej charakterystycznych form pracy To­warzystwa był regionalizm, budzenie prowincji polskiej do życia samodzielnego we wszystkich dziedzinach, rozkwit sił drzemią­cych dotychczas po rozmaitych ośrodkach kraju" Dużo uwagi poświęcono budowie i organizacji bazy turystycznej.

Działalność obu organizacji doprowadziła do znacznego rozwoju turystyki po­znawczej. Rozbudzona w społeczeństwie polskim świadomość narodowa spowodo­wała wzrost zainteresowania miejscami związanymi z historią kraju. Dużym ośrod­kiem ruchu turystycznego stał się m.in. Kraków.

Oprócz turystyki poznawczej, a także kwalifikowanej, rozwijała się nadal tury­styka wypoczynkowa. Na rozwój miejscowości turystycznych na przełomie wieków XIX i XX duży wpływ wywarła komunikacja kolejowa. Miejscowości uzyskujące połączenia kolejowe (np. Zakopane w 1^99 r.. Krynica w 1911 r., Karpacz w lS95r., Szklarska Poręba w 1902 r., Kudowa w 1905 r.) notowały z reguły znaczny wzrost ruchu turystycznego.

Dużą frekwencję turystyczną wykazywały uzdrowiska dolnośląskie. Bezpo­średnio przed l wojną światową szczególnie dużą liczbę turystów zanotowano w Szklarskiej Porębie i Karpaczu. Znaczny wzrost ruchu turystycznego obserwowa­no również w uzdrowiskach położonych w strefie nadmorskiej. Świnoujście (do­stępne koleją już od IS76 r.) stało się w tym okresie jednym z najmodniejszych ką­pielisk nad Bałtykiem.

III okres (lata 1918 - 1939)

Okres międzywojenny przyniósł dalsze znaczne ożywienie turystyki polskiej. Szcze­gólnie rozwijały się wędrówki poznawcze po kraju, utrudnione w czasie zaborów. Organizowane były masowe zloty związane z różnymi rocznicami narodowymi, roz­powszechniały się imprezy turystyczno-kulturalne, jak Dni Morza, Święto Gór itp. Ruch wycieczkowy koncentrował się na obszarach górskich (przede wszystkim w re­gionie krakowskim) i nadmorskich, w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Gdyni, Po­znaniu, Lwowie i Wilnie. Pod koniec lat trzydziestych w ruchu wycieczkowym w Pol­sce uczestniczyło już 2-3 min osób rocznie

Podstawową formę wypoczynku stanowiły wyjazdy do uzdrowisk i letnisk. Ruch uzdrowiskowo-letniskowy koncentrował się głównie w Karpatach, zwłaszcza na obszarach górskich regionu krakowskiego. Największą frekwencję notowano na Podtatrzu, w dolinie Popradu, w Pieninach, w okolicach Rabki i w Beskidzie Ślą­skim. Poza Karpatami i regionem krakowskim, duża koncentracja ruchu występo­wała jedynie w letniskach podwarszawskich, które zaczęto zakładać już pod koniec XIX w. W ruchu uzdrowiskowo-letniskowym w Polsce pod koniec lat trzydziestych brało udział ok. 650 tyś. osób rocznic.

Okres międzywojenny przyniósł również dalszy rozwój dolnośląskich uzdro­wisk i miejscowości turystycznych oraz kąpielisk, leżących wówczas poza granica­mi państwa polskiego. Szczególnie dużą liczbę turystów notowano w Szklarskiej Porębie, Kołobrzegu i Świnoujściu.

W okresie międzywojennym ważną rolę odgrywały nadal Polskie Towarzy­stwo Tatrzańskie i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Polskie Towarzystwo Ta­trzańskie, zajmujące się organizacją turystyki górskiej, budowało własne schroniska i organizowało stacje turystyczne w wynajętych domach. W 1939 r. czynnych było 145 obiektów liczących ok. 4,5 tyś. miejsc. Towarzystwo miało również duże osiągnięcia w zakresie ochrony przyrody.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze organizowało w dalszym ciągu wyciecz­ki, odczyty, wydawało czasopisma, przewodniki i mapy. Na majątek Towarzystwa składało się kilkanaście schronisk, ponad dwadzieścia muzeów, kilkanaście biblio­tek krajoznawczych i kilkanaście zbiorów fotograficznych .

Ze strony administracji państwowej sprawami turystyki zajmowały się wyspecja­lizowane komórki Ministerstwa Robót Publicznych, a następnie Ministerstwa Komu­nikacji. W 1935 r. pod patronatem Ministerstwa Komunikacji powstała Liga Popiera­nia Turystyki. Do jej zadań należało gromadzenie funduszy, organizowanie, popiera­nie i podejmowanie budowy obiektów sprzyjających rozwojowi turystyki, organizo­wanie i popieranie imprez turystycznych, działalność wydawnicza, szkolenie kadr tu­rystycznych itp. Liga doprowadziła m.in. do wybudowania kolejek na Kasprowy Wierch (mimo silnego sprzeciwu zwolenników ochrony przyrody), na Gubałówkę i na Górę Parkową w Krynicy oraz zbudowała kilka schronisk i hoteli turystycznych. Li­ga Popierania Turystyki była też inicjatorem badań naukowych w zakresie turystyki.

W okresie międzywojennym powstało wiele nowych organizacji i instytucji tu­rystycznych, m.in. w 1923 r. założono biuro podróży „Orbis", w 1935 r. powstało Robotnicze Towarzystwo Turystyczne dające początek turystyce robotniczej, w 1937 r. powołano Spółdzielnię Turystyczno-Wypoczynkową „Gromada".

IV okres (lata 1945 - 1989)

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa znaczna część bazy materialnej turystyki, okupacja hitlerowska dokonała również ogromnych spustoszeń wśród kadry turystycznej.

W pierwszych latach działalności władz i organizacji turystycznych skoncentrowana była na zabezpieczeniu ocalałej bazy i przeprowadzeniu niezbędnych remontów. Istotną rolę w utrzymaniu i rozwoju bazy noclegowej odegrały związki zawodowe, którym powierzono organizację wczasów pracowniczych. W 1949 r. ustawą sejmową powołano Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP), który stał się wyspecjalizowaną instytucją związków zawodowych w zakresie turystyki socjalnej. W 1950 r. baza noc­legowa FWP liczyła ok. 38,2 tyś. miejsc.

Bezpośrednio po wojnie wznowiły swoją działalność Polskie Towarzystwo Ta­trzańskie i Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. W 1950 r. nastąpiło połączenie tych organizacji i powołano Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). PTTK. przejęło dorobek i doświadczenia swych poprzedników, rozszerzając idee krajoznawcze o treści wychowawcze. Nastąpił szybki wzrost liczby członków To­warzystwa. stało się ono wkrótce organizacją masową. Na podkreślenie zasługuje rozwój różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej. Baza noclegowa dla turystyki wycieczkowej oraz kwalifikowanej powiększyła się z 7,3 tyś. miejsc w 1950 r. do 24,7 tyś. w 1960 r.

Planowa polityka w zakresie rozwoju turystyki w Polsce rozpoczęła się dopie­ro po 1956 r. Szczególnie dynamiczny rozwój urządzeń turystycznych, przede wszyst­kim noclegowych, przyniosły lata sześćdziesiąte. Rozbudową bazy turystycznej za­jęty się głównie zakłady pracy i związki zawodowe. W 1970 r. zamknięta (środowi­skowa) baza noclegowa (bez miejsc kolonijnych w obiektach szkolnych i kwater prywatnych) liczyła ok. 5S4,3 tyś. miejsc. W ruchu turystycznym szczególnie dynamicznym rozwojem odznaczała się turystyka świąteczna.

W latach siedemdziesiątych XX w. przyrost bazy turystycznej był już znacznie mniejszy. W modelu turystyki polskiej coraz większą rolę zaczęła odgrywać tury­styka komercyjna. W latach osiemdziesiątych rejestrowano stopniowy ubytek bazy turystycznej i zmniejszenie się ruchu turystycznego. Związane to było z nasilającym się kryzysem społeczno-gospodarczym w Polsce.

W pierwszych latach powojennych administrację państwową w turystyce pro­wadził Wydział Turystyki w Ministerstwie Komunikacji- W 1952 r. powołano Ko­mitet do spraw Turystyki przy Prezesie Rady Ministrów, w 1960 r. utworzono Głów­ny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki. W okresie 1979-1986 centralnym orga­nem administracji państwowej w turystyce był Główny Komitet Turystyki. W na­stępnych latach turystyka znalazła się w sferze działania dwóch centralnych urzę­dów — Komitetu do spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej oraz Ministerstwa Ryn­ku Wewnętrznego.

V okres (po 1990 r,)

Na przełomie lat 1989/1990 do gospodarki turystycznej, podobnie jak do całej gospodarki, wprowadzono zasady gospodarki wolnorynkowej. Kryzys lat osiemdziesiątych i koszty reform gospodarczych spowodowały znaczne obniżenie stopy ży­ciowej ludności i spadek popytu na usługi turystyczne. Część gestorów turystycznej bazy noclegowej stanęła w obliczu bankructwa, niektóre obiekty zostały sprzedane lub przekazane władzom samorządowym, a wszystkie zostały zmuszone do dosto­sowania się do zasad gospodarki wolnorynkowej. Następuje restrukturyzacja bazy turystycznej, uwzględniająca przejście od modelu turystyki socjalnej do modelu tu­rystyki komercyjnej.

Nadzieje na wyjście z tej trudnej sytuacji wiąże się w dużym stopniu z rozwo­jem zagranicznej turystyki przyjazdowej. Liczba odwiedzających Polskę wzrosła z 8,2 min osób w 1989 r. do 89,1 min osób w 1999 r., czyli dziesięciokrotnie. Jednak tylko część odwiedzających przebywa w Polsce dłu­żej niż jeden dzień i w świetle definicji Światowej Organizacji Turystyki może być uważana za turystów. Instytut Turystyki szacuje liczbę turystów zagranicznych w Polsce w 1999 r. na ok. 18,0 min osób. Z rejestrowanej przez GUS bazy noclego­wej skorzystało 3,6 min turystów zagranicznych. Nadal więc zachęcanie odwiedzających Polskę do dłuższego w niej pobytu jest jednym z głównych celów strategicznych polityki turystycznej.

W 1991 r. utworzono Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki, który przejął wszel­kie sprawy związane z turystyką. Do zadań Urzędu należało m.in. ustalanie kierun­ków i programów rozwoju turystyki oraz koordynowanie i rozwijanie działalności turystycznej.

Od l stycznia 2000 r. administracja państwowa w zakresie turystyki znajduje się w gestii Departamentu Turystyki, początkowo Ministerstwa Transportu, a od 20 czerwca tego roku — Ministerstwa Gospodarki. Jednocześnie powstała Polska Organizacja Turystyczna, która ma koordynować działania (głównie promocyjne) w zakresie turystyki administracji państwowej, samorządowej i tzw. przemysłu tu­rystycznego.

HISTORIA TURYSTYKI NA ŚWIECIE

Z dzisiejszej perspektywy za pierwsze wędrówki o charakterze turystycznym można uznać pielgrzymki w starożytnym Egipcie (poczynając już od IV tysiąclecia p.n.e.), w starożytnej Grecji (VIII w. p.n.e.) i w Indiach, gdzie w IV w. p.n.e. było już 12 dużych szlaków pielgrzymkowych. Jednak dopiero w Rzymie zjawisko turystyki przybrało szersze rozmiary, umożli­wiając rozwój licznym miejscowościom o dominującej funkcji turystycznej. Poza Tivoli, Salerno i Ostią - które służyły głównie wypoczynkowi podmiejskiemu bo­gatych mieszkańców Rzymu, Pompejów i Herculanum - na obszarze cesarstwa rzymskiego powstały liczne kurorty, które zakładano w miejscach występowania wód mineralnych.

W okresie średniowiecza ~ epoce częstych wojen, epidemii i ogólnej ascezy, turystyka ograniczyła się znowu przede wszystkim do pielgrzymek. Obok Rzymu, ważnymi ośrodkami pielgrzymkowymi stały się: Santiago de Compostela (Hi­szpania), Lourdes (Francja), Jerozolima (Palestyna), a także Gniezno. Na terenach poza Europą podobne zjawisko wystąpiło w kręgu kultury islamskiej (np. Mekka, Medyna, Kerbala, Kairuan) oraz na Półwyspie Indyjskim, gdzie pielgrzymowanie było jednym z elementów hinduizmu od samego początku rozwoju tego systemu religijnego.

W tym czasie za przykład wyprawy turystycznej można również uznać podróż Marco Polo do Chin i Azji Południowej (lata 1271-1285). Elementy turystyki można dostrzec również w wyprawach podróżników arabskich (XIV w.),

W XIV w. pojawiły się pierwsze obiekty noclegowe, które dały początek dzisiejszym hotelom. W związku z tym w 1356 r. w Wenecji powstał cech właścicieli tych pierwszych hoteli, a wkrótce podobne organizacje utworzono w Sienie, Rzymie i Florencji (gdzie w końcu XIV w. należało do niej 600 właścicieli gospod i hoteli).

Zjawisko włoskich gospód i domów zajezdnych jest dobrze opisane w doku­mentach z tego okresu. W XIV-XV w. byty one skupione głównie w północnych Włoszech, przy szlakach z Europy Pół­nocnej do Wenecji. Duże skupiska tych ówczesnych hoteli były m.in. w Bolzano, Trydencie, Vicenzie, Weronie, Padwie i w Treviso.

Wraz z rozwojem życia kulturalnego i umysłowego w epoce renesansu na­stąpił wyraźny wzrost zainteresowania turystyką. Krajem szczególnie odwiedza­nym były Włochy, przy czym większość turystów pochodziła z Niemiec, Francji i Hiszpanii. W tym czasie wydano przewodnik Leandra Albertiego będący opisem Włoch (1550 r.). W tym czasie zaczęła się również dynamicznie rozwijać turystyka lecznicza, np. pierwszy opis uzdrowiska nazywanego Karlsbad (obecnie Karłowe Wary w Czechach) - autor­stwa lekarza V. Payera - pochodzi z 1522 r., a pod koniec XVI w. w miejscu tym było już około 200 obiektów, które dzisiaj nazwalibyśmy sanatoriami.

W XVII w. nastąpił dalszy rozwój turystyki. Rozwijała się turystyka poznaw­cza. zdrowotna i wypoczynkowa, przy czym nadal wiele podróży miało związek z odwiedzaniem miejsc kultu religijnego oraz handlem. Rozwój turystyki spowo­dował szybki wzrost liczby urządzeń służących turystom - gospod przydrożnych, stacji dyliżansów, hoteli. W tym czasie głównym celem wypraw turystycznych w Europie nadal były Włochy (Wenecja, Florencja, Rzym, Padwa, a od XVIII w. również Neapol) i Francja.

W epoce oświecenia znaczenie turystyki poznawczej wzrosło jeszcze bardziej. Obok podróży podejmowanych w sezonie letnim, zaobserwowano w połowie XVIII w. napływ turystów w porze zimowej do miejscowości we Francji nad Mo­rzem Śródziemnym (Nicea, Beziers, Montpellier). Gwałtowny rozwój gospodarczy w Anglii i związany z tym wzrost zamożności części społeczeństwa wpłynął na­tomiast na rozwój turystyki uzdrowiskowej, np. położone w zachodniej Anglii uz­drowisko Bath było w XVIII w. odwiedzane w sezonie letnim średnio przez 12 000 osób.

W tym czasie ważnym również czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zainte­resowań turystyką i wypoczynkiem była coraz większa popularność idei powrotu do natury głoszona przez Jana Jakuba Rousseau.

Już na przełomie XVII i XVIII w. zaczął się upowszechniać zwyczaj odwie­dzania przez Anglików kontynentalnej części Europy. Te podróże - nazywane w języku angielskim grand tours - dały początek terminowi tourist, który oznaczał uczestnika owych wypraw. Za pierwszą wyprawę typu grand tour można uznać podjętą jeszcze w 1594 r. przez Thomasa Nashe'a podróż do Włoch. Samo określenie grand tour pojawiło się natomiast w 1636 r. w związku z podróżą lorda Grandsbom do Francji. Podczas wypraw Brytyjczyków na Półwysep Apeniński początkowo odwiedzano Mediolan, Weronę, Yicenzę, Padwę i Rzym, rzadziej Bolonię, Florencję i Sienę. Z czasem coraz częściej na trasie podróży zaczęły znajdywać się Neapol i ruiny położonego w pobliżu Neapolu.

Podróże w celu odwiedzenia głównych miast zachodnioeuropejskich i najciekawszych miejsc na kontynen­cie były czymś w rodzaju obowiązku dla młodych, dobrze urodzonych Anglików. Badacze zajmujący się tym zjawiskiem wyróżniają dwie zasadnicze fazy w grand tours. Pierwsza wystąpiła jeszcze w okresie 1661-1700 i największe natężenie podejmowanych w ramach grand tours wypraw turystycznych obserwowano w kontynentalnej części Europy zwykle na trasach: Kolonia-Frankfurt nad Menem, Orlean-Lyon, Montpellier-Avignon-Marsylia i Genewa-Turyn-Genua, po czym turyści jechali do Livorno lub rozjeżdżali się szlakami przez Mediolan do Wenecji, przez Bolonię i Ankonę do Rzymu, jak również przez Florencję i Rzym do Nea­polu. Ocenia się, że w XVIII w. liczba odbywających grand tours wynosiła do 40 000 rocznie. Podróż rozpoczynano zwykle w styczniu - lutym i trwała ona zazwyczaj do dwóch miesięcy. Jak już wspomniano, celem podróży Anglików na kontynent były przede wszystkim Włochy i Francja, gdzie coraz częściej odwiedzano Alpy. W 1741 r. grupa An­glików odwiedziła Chamonix, które wkrótce stało się celem licznych wycieczek krajoznawczych, a ich uczestnicy starali się zdobywać pobliskie szczyty.

W 1786 r. Francuzi J. Balmat i M.G. Paccard zdobyli Mont Blanc, a w następnym roku szczyt zdobył H.B. Saussure - uważany za prekursora alpinizmu. Innymi miej­scami odwiedzanymi podczas wycieczek nazywanych grand tours były miasta wło­skie, głównie Wenecja, Rzym, Florencja, Genua, Padwa, Mediolan i Neapol.

Druga faza wypraw turystycznych w ramach grand tours to lata 1814-1820. Tym razem turyści angielscy najchętniej poruszali się trasami z Londynu do Brukseli i Paryża, aby stąd przez Dijon i Genewę dotrzeć do Mediolanu. Drugi szlak wiódł z Dijon do Mediolanu przez Chambery i Turyn. W obu przypadkach turyści musieli pokonać Alpy, co stanowiło wielką atrakcję i było dodatkowym przeżyciem.

Koniec XVIII w. i początek XIX w. przyniósł również dalszy rozwój miej­scowości uzdrowiskowych, z których znaczna część przetrwała do dzisiaj.

Do pierwszej połowy XIX w. turystyka miała charakter wybitnie elitarny. Do­piero rozwój przemysłu i urbanizacja, a przede wszystkim podniesienie się pozio­mu życia (powstanie klasy średniej), rozwój środków transportu (zwłaszcza kolej­nictwa) i wzrost zasobów wolnego czasu dały początek gwałtownemu rozwojowi turystyki (poczynając od 1833 r. w Wielkiej Brytanii i od 1848 r. we Francji, pojawiły się ustawy regulujące czas pracy i skracające go w wymiarze dziennym i tygodniowym).

Wzrost liczby turystów był zauważalny przede wszystkim na Lazurowym Wy­brzeżu (Francja), które w 1863 r. otrzymało połączenie kolejowe z pozostałą czę­ścią kraju. Zwiększona dostępność kurortów nad Morzem Śródziemnym sprzyjała nie tylko przyjazdom turystów zagranicznych, ale również samych Francuzów -w 1878 r. stanowili oni tylko 34% wypoczywających, natomiast w ćwierć wieku później już 49% (ponadto najwięcej turystów przybywało z Wielkiej Brytanii, Nie­miec i Rosji).

Rozwój turystyki w południowej Francji wpłynął na wzrost liczby urządzeń obsługujących ruch turystyczny. Obok obszarów nad Morzem Śródziemnym szybki rozwój bazy tury­stycznej nastąpił w Vichy, Chamonix, a także w miejscowościach nad Za­toką Biskajską i kanałem La Manche, zwłaszcza w tych, do których doprowadzono linię kolejową.

Przykładem miejscowości, której szybki rozwój nastąpił wraz z doprowadze­niem linii kolejowej, może być również Brighton (Wielka Brytania). Podobny proces do tego, jaki dał się zauważyć we Francji i Wielkiej Brytanii, Włoszech, a także w Stanach Zjednoczonych (rozwój funkcji turystycznych na Cape Cod w Nowej An­glii, w Miami na Florydzie oraz nad Zatoką Meksykańską), w Argentynie Brazylii i w Australii. W miejscach o wysokich walorach turystycznych zaczęły powstawać nie tylko hotele i pensjonaty, ale rów­nież czasowo wykorzystywane rezydencje zwane „drugimi domami".

Przełom XIX i XX w. przyniósł również rozwój nowego zjawiska - turystyki międzykontynentalnej (głównie między Stanami Zjednoczonymi a Wielką Bryta­nią). W modzie zaczęły być również wyprawy myśliwskie bogatych Europejczy­ków i Amerykanów do Afryki.

Koniec XIX i początek XX w. zapoczątkowały ponadto rozwój turystyki pod­miejskiej. Uciążliwość życia w wielkich miastach spowodowała - obok wzrostu stopnia zamożności społeczeństwa i zwiększenia się zasobów wolnego czasu -pojawienie się potrzeb wypoczynku poza miastem, co dało początek tzw. turystyce letniskowej. Wokół aglomeracji miejskich ~ zwykle w pobliżu linii kolejowych, w sąsiedztwie lasów i zbiorników wód powierzchniowych - zaczęły powsta­wać rozległe osiedla letniskowe, złożone z pensjonatów i domów z pokojami do wynajęcia, a także z prywatnych rezydencji o charakterze „drugich domów". Zja­wisko to wystąpiło m.in. wokół Paryża, Berlina, Wiednia, Moskwy, Sankt-Peters-burga (dacze), Pragi, Budapesztu, Madrytu, jak również Warszawy i Łodzi.

Gwałtowny rozwój turystyki sprawił, że powstały pierwsze przedsiębiorstwa zajmujące się organizacją ruchu turystycznego. W 1841 r. Thomas Cook zorganizował pierwszą wycieczkę kolejową na trasie Leicester-Loughborough, w której wzięło udział 570 osób. Datę tę przyjęło się uważać za początek turystyki zorganizowanej. W kilka lat później, w 1845 r., ten sam T. Cook wydał dla swoich klientów pierwszy przewodnik po Anglii', w 1851 r. zorganizował wycieczki dla 165 000 osób na wystawę światową do Londynu, a w 1856 r. wycieczki dla 400000 klientów do Szwajcarii i na wystawę światową w Paryżu. W ciągu dal­szych kilkudziesięciu lat biuro podróży Cooka założyło swoje przedstawicielstwa niemal we wszystkich krajach europejskich i wielu pozaeuropejskich. Jednym z bardziej spektakularnych działań agencji były: zorganizowanie w 1870 r. podróży statkiem po Nilu i wyprawy statkiem „Oceanie" dookoła świata (1872 r.). W 1879 r. biuro podróży T. Cooka wprowadziło własne czeki podróżne, co dało początek rozwojowi w turystyce operacji bezgotówkowych. Thomasa Cooka uważa się ponadto za pierwszego przedsiębiorcę w sektorze turystycznym, który wpro­wadził zwyczaj wcześniejszego rezerwowania miejsc w hotelach oraz udostępnia­nia turystom szczegółowego harmonogramu wycieczki, na którą mają zamiar je­chać

Podobne biura podróży powstały poczynając od połowy XIX w. w Niemczech, Włoszech (1897 r.), Stanach Zjednoczonych, Francji i innych państwach.

Koniec XIX w. przyniósł również pojawienie się turystyki poznawczej ściśle związanej z unikatowymi walorami przyrodniczymi. W 1872 r. w Stanach Zjed­noczonych powstał pierwszy park narodowy (Yellowstone), w 1895 r. w Wielkiej Brytanii założono organizację Towarzystwo Opieki nad Miejscami Interesującymi ze Wzglę­dów Historycznych lub Przyrodniczych, a w 1906 r. we Francji wydano akt pra­wny dotyczący ochrony miejsc o walorach krajoznawczych i przyrodniczych.

Równolegle zaczęły powstawać organizacje społeczne związane z turystyką. Pierwsza organizacja tego typu powstała już na początku XIX w. w krajach nie­mieckich. Była to krajoznawcza organizacja Yereine fur Heimatkunde. W 1857 r. powstał British Alpine Ciub, w 1862 r. analogiczny klub powstał w Austrii, w 1863 r. w Szwajcarii i we Włoszech, a w 1869 r. na ziemiach niemieckich Obok wyspecjalizowanych orga­nizacji w rodzaju klubów wysokogórskich, wkrótce pojawiły się masowe organizacje turystyczno-krajoznawcze. Jako jedne z pier­wszych tego typu powstały organizacje na Węgrzech (1879 r.), w Czechach (1888 r.) i we Francji, gdzie w 1890 r. założono organizację o nazwie Touring Club de France. W następnym roku podobne stowarzyszenie powstało w Wielkiej Brytanii, a w 1901 r. w Rosji. W ostatnich latach XIX w. pojawiły się organizacje, których głównym celem było propagowanie turystyki i aktywnego wypoczynku wśród dzieci i młodzieży. Mniej więcej w tym samym czasie pojawiły się pierwsze organizacje turystyczne o zasięgu międzynarodowym. W 1898 r. w Luksemburgu powołano Międzynarodową Ligę Towarzystw Turystycznych (LIAT), którą w 1919 r. przekształcono w Międzynarodowe Zrzeszenie Turystyczne (AIT), a w 1910 r. pow­stała Międzynarodowa Federacja Automobilowa (FIA).

W tym samym okresie powstały pierwsze organizacje o charakterze związków zawodowych skupiające osoby związane z obsługą ruchu turystycznego (w 1882 r. w Szwajcarii, w 1886 r. w Austrii), jak również organizacje przedsiębiorców i władz lokalnych, traktujące turystykę jako istotny czynnik rozwoju gospodarki re­gionalnej i lokalnej (np. w 1871 r. w Szwajcarii, w 1884 r. w Austrii, w 1887 r. w Finlandii, w 1888 r. w Danii, w 1889 r. we Francji, w 1902 r. w Szwecji, w 1915 r. w Holandii), a także instytucje rządowe mające na celu prowadzenie po­lityki turystycznej (Nowa Zelandia w 1901 r., Austria i Francja w 1909 r.).

Na rozwój turystyki wpłynęły również zmiany w polityce poszczególnych państw wobec cudzoziemców, np. w 1862 r. w Hiszpanii zniesiono obowiązek posiadania przez obywateli obcych państw paszportów, a w 1867 r. podobne prze­pisy wprowadzono w Niemczech. Początek XX w. przyniósł dalszy rozwój zarówno turystyki krajowej, jak i za­granicznej. Do Hiszpanii [Koliba 19871 np. w latach 1900-1915 rocznie przyby­wało 40 000 do 60 000 turystów, głównie z Wielkiej Brytanii (na wybrzeże kantabryjskie), z Francji (na Baleary) i Niemiec (na wybrzeże katalońskie). Pierwsze lata nowego stulecia przyniosły również rozwój turystyki w Alpach, gdzie w 1904 r. w Ariberg (kraj Vorarlberg w Austrii) oddano do użytku pierwszą trasę narciarską.

Lata I wojny światowej spowodowały regres w turystyce, który jednak szybko minął. Już w 1919 r. w Waszyngtonie rządy wielu państw podpisały umowę o wprowadzeniu ośmiogodzinnego dnia pracy, co w pośredni sposób wpłynęło nie tyle na wzrost popularności turystyki, co rekreacji w miejscu zamieszkania. Roz­wój gospodarczy, jaki wystąpił w Europie i Ameryce Północnej w następnych la­tach, wpłynął ożywczo na rozwój turystyki. Obok obszarów nadmorskich (głów­nie w regionie śródziemnomorskim, nad kanałem La Manche i nad Morzem Pół­nocnym) lata dwudzieste to początek rozwoju turystyki masowej w Alpach.

W 1924 r. w Chamonix (Francja) odbyła się I Olimpiada Zimowa, co dało po­czątek gwałtownemu rozwojowi turystyki zimowej. O ile w 1924 r. jedynie 14% wszystkich noclegów turystów w Tyrolu (Austria) przypadało na sezon zimowy, o tyle w 1933 r. już 33%.

W latach dwudziestych nowym czynnikiem powodującym rozwój turystyki było stopniowe upowszechnienie posiadania samochodu, a także rozwój infrastru­ktury drogowej (Włochy, Niemcy, Stany Zjednoczone, Francja). W 1938 r. np. spośród osób odwiedzających Szwajcarię już 47,8% turystów przybyło samocho­dami i autokarami. Rozwój motoryzacji wpłynął również na dalszą ekspansję osad­nictwa letniskowego w rejonie dużych miast.

W nieco mniejszym stopniu na rozwój turystyki (zwłaszcza międzykontynentalnej) wpłynął rozwój lotnictwa cywilnego. Tuż przed II wojną światową (w 1939 r.) linia lotnicza Pan American Airways zorganizowała pierwszą wycieczkę turystów amerykańskich, którzy odwiedzili Europę.

W okresie międzywojennym ostatecznie ukształtowały się liczne miasta nie­mal wyłącznie o funkcjach turystycznych. W Europie, obok miejscowości na wy­brzeżu Morza Śródziemnego (Francja, Włochy, Hiszpania), nad Morzem Północ­nym (Niemcy, Holandia - np. wspomniane Scheveningen, Belgia - np. Ostenda, Wielka Brytania), kanałem La Manche (Francja, Wielka Brytania - np. wspomnia­ne Brighton), Morzem Irlandzkim (Wielka Brytania - np. Blackpool) i nad Mo­rzem Bałtyckim (Niemcy - np. Świnoujście, Sopot), miasta o funkcjach turysty­cznych i zbliżonych powstały w Alpach (np. Davos, Chamonix, Zermatt, Bied, Garmisch-Partenkirchen), w Karpatach (np. Zakopane) oraz w pobliżu licznych źródeł wód leczniczych (np. Bad Homburg, Karłowe Wary, Krynica, Truskawiec, Pieszczany). Większość z tych ośrodków pełniła funkcje obsługujące turystów Już wcześniej, jednak dopiero masowość turystyki wpłynęła na ich rozwój jako miast. Wpłynęło to także na pojawienie się wyraźnych zmian w strukturze zatrudnienia, planowaniu miejskim, użytkowaniu ziemi itp.

Lata 1918-1939 przyniosły rozwój turystyki nie tylko w Europie i Ameryce Północnej, ale także w krajach Ameryki Łacińskiej i Azji. Już w latach dwudzies­tych ważnymi kurortami stały się Acapulco (Meksyk), Hawana (Kuba) i Boca Cłuca (Dominikana), dokąd obok turystów krajowych zaczęli przybywać Amerykanie. W tym czasie nastąpił rozwój turystyki w Japonii i w Azji Południowo-Wschodniej.

Wielki kryzys gospodarczy z lat 1929-1933 spowodował istotny regres w tu­rystyce, np. w Austrii w 1934 r. liczba turystów spadła w porównaniu z 1928 r. o blisko 70%, a we Francji w latach 1929-1933 zanotowano spadek o 50% (po­dobne zjawisko wystąpiło w Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych i innych krajach).

W latach trzydziestych krajami coraz częściej odwiedzanymi przez turystów stały się: Norwegia, Szwecja, Grecja, Japonia i Holenderskie Indie Wschodnie oraz posiadłości francuskie w Afryce Północnej. W tym okresie najwięcej turystów po­chodziło ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemiec.

Lata tuż przed II wojną światową przyniosły również wyraźny wzrost tury­styki krajowej. Dało się to zauważyć głównie w Niemczech, gdzie turystyka (obok sportu) była silnie propagowana przez partię narodowo-socjalistyczną (NSDAP) i popierana przez państwo. W 1935 r. w liczbie udzielonych noclegów turyści krajowi stanowili w Niemczech aż 93,8%, podczas gdy np. we Włoszech 79,2% (1934 r.), Szwajcarii 57,4%, a na Węgrzech 27,4% (1936 r.). W tym czasie również w Związku Radzieckim zaczęto popierać rozwój tzw. turystyki socjalnej. Organizo­wanie zbiorowego wypoczynku w ciągu tygodnia pracy, podczas dni wolnych od pracy oraz urlopów zaczęło być traktowane jako jedno z kluczowych zadań pań­stwa w stosunku do obywateli. Zarówno w Niemczech, jak i w Związku Radziec­kim popieranie turystyki (a zwłaszcza sposoby jej organizowania) było silnie zwią­zane z totalitarnym charakterem tych państw. Innym krajem, gdzie w latach przed II wojną światową nastąpił szybki rozwój turystyki krajowej, była Wielka Brytania. Od mniej więcej 1930 r. w Wiel­kiej Brytanii nastąpiło zjawisko masowego pojawiania się kempingów i innych tanich obiektów turystycznych, co sprawiło, że turystyka przestała być jedynie przywilejem zamożnych.

STRUKTURA ORGANIZACYJNA

TURYSTYKI W POLSCE

Elementy struktury organizacyjnej:

1. administracja publiczna:

• rządowa,

• samorządowa.

• nieobligatoryjne związki gmin turystycznych.

2. Polska Organizacja Turystyczna i Regionalne Organizacje turystyczne.

3. Organizacje i stowarzyszenia turystyczne

• samorząd gospodarczy w turystyce (Polska Izba Turystyki),

• organizacje branżowe,

• organizacje eksperckie,

• organizacje i stowarzyszenia społeczne.

4. podmioty gospodarcze świadczące:

• usługi organizacji imprez turystycznych,

• pośrednictwa turystycznego,

• akwizycji turystycznej,

• usługi noclegowe,

• usługi żywieniowe,

• usługi transportowe,

• usługi z zakresu aktywnego wypoczynku,

• przedsiębiorstwa uzdrowiskowe,

• usługi z zakresu turystyki specjalistycznej,

• informacji turystycznej i inne.

5. podmioty gospodarcze o zasięgu regionalnym, ogólnokrajowym i międzynarodowym

• touroperatorzy,

• łańcuchy hotelowe,

• przedsiębiorstwa transportu lotniczego, morskiego, drogowego.

Administracja publiczna - rządowa

1. Administracja rządowa - centralna:

Aktualnie turystyka znajduje się w gestii Ministerstwa Gospodarki (po likwidacji w lutym 2000 r. Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, na okres 4 miesięcy, tj. do czerwca 2000 r., turystyka była umiejscowiona w Ministerstwie Transportu i Gospodarki Morskiej).

Ustawowe zadania Ministerstwa Gospodarki w odniesieniu do turystyki:

1. kształtowanie i realizacja polityki rozwoju turystyki w kraju,

2. opracowywanie programów rozwoju turystyki w kraju,

3. monitorowanie turystyki jako zjawiska społeczno - gospodarczego,

4. unormowania prawne funkcjonowania turystyki w Polsce:

• projekty ustaw (jako projekty rządowe),

• rozporządzenia,

• inspirowanie wydawania aktów prawnych innych ministerstw (np. Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych),

5. prowadzenie Centralnego Rejestru Zezwoleń Biur Podróży,

6. współudział w koordynacji badań naukowych nad turystyką.

2. Administracja rządowa szczebla wojewódzkiego

1. reglamentacja prawna biur podróży występujących w roli:

• pośredników turystycznych,

• organizatorów imprez turystycznych

(wydawanie zezwoleń, działalność kontrolna, przekazywanie informacji do Centralnego Rejestru Biur Podróży, cofanie zezwoleń, realizacja roszczeń finansowych z funduszy gwarancyjnych),

2. procedura zaszeregowania rodzajowego i kategoryzacji obiektów hotelarskich oraz ich ewidencja

(rozpatrywanie wniosków o zaszeregowaniu i kategoryzacji następujących rodzajów obiektów hotelarskich: hoteli, moteli, pensjonatów, domów wycieczkowych, schronisk, schronisk młodzieżowych i campingów, wydawania decyzji administracyjnych o zaszeregowaniu i kategoryzacji, prowadzenie ewidencji tych obiektów, kontrola przestrzegania norm zaszeregowania i kategoryzacji)

3. reglamentacja prawna uprawnień pilotów wycieczek i przewodników turystycznych,

• rozpatrywanie wniosków na. prowadzenie szkoleń (jednorazowe i stałe),

• na drodze decyzji administracyjnej wyrażanie zgody na szkolenie pilotów wycieczek i przewodników turystycznych,

• kontrola przeprowadzanych szkoleń,

• powoływanie (na okres kadencyjny komisji egzaminacyjnych d.s. pilotów wycieczek i przewodników turystycznych),

• nadawanie uprawnień pilotów wycieczek i przewodników turystycznych,

• prowadzenie ewidencji pilotów i przewodników turystycznych,

• zawieszanie i pozbawianie uprawnień pilota i przewodnickich,

4. zadania w zakresie planowania przestrzennego w skali regionalnej.

3. Administracja publiczna - samorządowa

1. Urząd Marszałkowski

2. Starostwa Powiatowe

3. Urzędy Gmin i Miasta

Związki turystyki z innymi dziedzinami gospodarczo - społecznymi

Rynek turystyczny tworzy:

• podaż usług turystycznych,

• popyt turystyczny,

• ceny usług turystycznych.

System podaży usług turystycznych to:

• wytwarzanie usług,

• kreacja usług,

• zagospodarowanie i infrastruktura turystyczna,

• oddziaływanie na wytwórców i kreatorów (na różnych szczeblach),

• kształtowanie polityki podaży,

• związki między podażą usług a rozwojem społeczności lokalnej.

Pomiędzy tymi elementami zachodzą związki typu:

• rzeczowego (przepływ towarów i usług),

• finansowego (powiązania finansowe przedsiębiorstwa z klientem, przedsiębiorstwa z przedsiębiorstwem, przedsiębiorstwa z budżetem, kształtowanie się dochodów i wydatków budżetowych),

• administracyjnego (nakazy, instrumenty ekonomiczno - finansowe, plany przestrzennego zagospodarowania itp.).

System podaży turystycznej oraz powiązań między jego elementami składa się zasadniczo z dwóch elementów:

• z rdzenia

• oraz dwóch okręgów (przedstawione na ryc.)

Rdzeniem jest produkt turystyczny świadczony w regionie, „produkowany przez wytwórców miejscowych lub zamiejscowych. Dotyczy on usług:

• hotelarskich,

• gastronomicznych,

• transportu turystycznego,

• usług z zakresu aktywnego wypoczynku,

• usług kulturalno - rozrywkowych,

• innych usług, jak np. ubezpieczenia, banki,

Krąg wewnętrzny jest nierozłącznym uzupełnieniem usług świadczonych w rdzeniu. Tworzą go:

• środowisko przyrodnicze i antropogeniczne, a zwłaszcza jego walory turystyczne,

• społeczność lokalna, która ma wpływ ma wytwarzanie usług, ochronę środowiska przyrodniczego i kulturowego,

• władze lokalne i regionalne poprzez tzw. czynności władcze.

Krąg zewnętrzny tworzą ci, którzy działając poza regionem kreują produkt turystyczny:

• głównie biura podróży,

• system promocji i informacji turystycznej,

• przedsiębiorstwa transportu turystycznego,

• administracja na szczeblu centralnym.

Pozytywne i negatywne aspekty rozwoju turystyki.

Jak każde zjawisko społeczne turystyka niesie z sobą zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla funkcjonowania grup oraz jednostek. Dotyczy to społeczności terenów recepcyjnych, jak i samych turystów. Skutki te efekt interakcji pomiędzy społecznością lokalną a turystami oraz interakcji pomiędzy samym turystami.

Do najważniejszych czynników przemian należy zaliczyć:

• dystans kulturowy pomiędzy ludnością miejscową a turystami,

• dystans ekonomiczny pomiędzy tymi obydwoma grupami,

• długotrwałość oddziaływania społecznego turystów zarówno w aspekcie zbiorowym, jak i indywidualnym,

• typ stosunków (pośredni lub bezpośredni kontakt).

Zachodzące przemiany obejmują między innymi następujące dziedziny życia mieszkańców:

• strukturę społeczną (struktury zawodowej, dochodów, wykształcenia, prestiżu społecznego),

• postawy i zachowania (wzrost tolerancji wobec odmiennych przekonań i zachowań, często również ich asymilacja),

• kulturę (zachowanie kultury regionalnej, ale bywa też wręcz odwrotnie),

• funkcjonowanie instytucji społecznych (gospodarka, edukacja, rodzina, polityka i religia).

Negatywne efekty rozwoju turystyki to m. in.

• rozwarstwienia pod względem wysokości uzyskiwanych dochodów lokalnej społeczności,

• demoralizacja i patologia społeczna,

• wzrost przestępczości

• negatywne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze i antropogeniczne

---