O S W I E C E N I E
OŚWIECENIE - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy wieku "oświeconym". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem Oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.
Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;
- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;
- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.
Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia
Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo;
Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieści angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powieść sentymentalna"; sentymentalizm nawiązując do wielu nurtów myśli filozoficznej ( m.in. empiryzmu i sensualizmu ), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych;
Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej)
twórczości - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą
jego było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność
obcowania z wytworami sztuki.
Gatunki literackie oświecenia
bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach,
niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej
nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków
między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa
na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana
czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne
i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół
dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą,
co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział
bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby
zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz
bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną
sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie
oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i
moralizatorstwu.
satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i
występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego,
społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc
ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce
satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki,
Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki
społeczno-obyczajowej;
poemat heroikomiczny - utwór epicki stanowiący parodię eposu
bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu,
stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i
codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub
żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne
sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów:
abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często
sentencja ("złota myśl");
komedia - gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w
wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie z elementami
komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu
wywołanie śmiechu widza;
sielanka - gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla
Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie,
opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie
rozwinął ten gatunek Wergiliusz;
powieść - jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący
się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a
także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści
postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie
zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów;
naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;
esej - (franc. essai=próba) wypowiedź o tematyce literackiej
publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym
tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub
filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się
większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np.
metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie
dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję
szczerości;
felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieść w odcinku) gatunek
publicystyczny podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób
swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy
fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie
bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z
lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny
temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany
stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej
hipotetyczny;
poemat heroiczny - pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń
historycznych; "Wojna chocimska" I. Krasickiego; "Jagiellonida"
Tomaszewskiego;
poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest
przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do
szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej
koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał
pochwałę człowieka jako twórcy przyrody;
komedia dell'arte - literatura plebejska;
oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu,
sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg
poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne;
miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda
kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki
okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej;
Kierunki filozoficzne w XVIII w.
empiryzm - (empiria-doświadczenie); prekursorem był angielski filozof
Francis Bacon (czyt. bejkn); kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie
poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić
praktycznie;
racjonalizm - twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie");
przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był
zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy,
odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku
byli Wolter oraz Denis Diderot;
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i
dogmatom wiary; deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata,
uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali
objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter,
obaj walczący z fanatyzmem religijnym;
ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił
się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;
irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest
niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań
wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się
pod koniec epoki oświecenia;
sensualizm - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe; twórcą był John Locke
(lok); twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula
rasa), czyli, że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i
kształtują się one dopiero w ciągu życia;
Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel
postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm,
optymizm, krytycyzm.