23. Charakterystyka strukturalnej rzeźby terenu- przedstaw znaczenie struktury geologicznej dla rozwoju rzeźby terenu

Rzeźba strukturalna - typ krajobrazu, w którym rozmieszczenie i cechy poszczególnych form rzeźby terenu są zależne głównie od cech struktury geologicznej, a w mniejszym stopniu od cech klimatu.

Rzeźba strukturalna rozwija się w warunkach generalnego spokoju tektonicznego (powstaje w obszarach platformowych). Występowanie wzniesień i obniżeń odzwierciedla różnice w odporności skał. Typowymi elementami rzeźby strukturalnej są kuesty, stoliwa,  monadnoki, przełomy strukturalne. W ramach rzeźby strukturalnej możemy mówić o rzeźbie płytowej oraz krawędziowej.

Rzeźba płytowa powstaje, gdy warstwy skalne leżą poziomo lub są wychylone od pionu pod kątem nie przekraczającym 3-5 st. Rzeźba płytowa rozwija się w różnych układach następstwa warstw skalnych. Wspólną cechą tych układów jest przemienne występowanie warstw skalnych o kontrastowych cechach litologicznych i wytrzymałościowych, co powoduje niejednakowe tempo ich niszczenia. Warstwy odporniejsze tworzą strome progi lub urwiska skalne, które są rozdzielone odcinkami stoku o mniejszym nachyleniu lub spłaszczeniu. Powstaje więc schodowy układ spłaszczeń i progów. Charakter poszczególnych stoków i ich nachylenie odzwierciedla różnice w wytrzymałości poszczególnych serii skalnych.

Rzeźba krawędziowa: o obliczu rzeźby krawędziowej decyduje naprzemienne występowanie warstw skalnych o różnej odporności. Przechylenie pierwotnej struktury płytowej sprawia, że ich wychodnie tworzą pasy równoległe do siebie. W przypadku rzeźby płytowej występowało zróżnicowanie odporności głównie w profilu pionowym, natomiast w przypadku struktur przechylonych, określanych jako monokliny, zróżnicowanie takie widać także w poziomie. Denudacja i erozja są silniejsze w warstwach mniej odpornych, dlatego na ich wychodniach powstają obniżenia, natomiast warstwy odporniejsze są wypreparowane w formie grzbietów i garbów.Kiedy rzeźba krawędziowa rozwija się w nachylonych kompleksach skalnych (monoklinach) wówczas powstają kuesty. Kuesta (próg denudacyjny, próg strukturalny) to stromy, asymetryczny stopień lub próg powstały na obszarze o budowie monoklinalnej wskutek różnej odporności warstw skalnych na denudację (erozja selektywna).

_______________________________________________________________________

Przykłady:

W strukturach nieckowatych basenów, kuesty układają się wieńcami wokół osi tektonicznego obniżenia, czołami swymi zwrócone na zewnątrz. Typowy układ takich form można dostrzec w Basenie Paryskim i w Basenie Londyńskim. W Polsce Wyżyna Śląsko - Małopolska ma dość podobny układ, aczkolwiek w szczegółach skomplikowany. Wyraźną kuestę budują tu warstwy gipsów nadnidziańskich, potężne masy wapieni jurajskich, wapieni i dolomitów środkowo triasowych. Na pewnych odcinkach można też dostrzec kuestę uwarunkowaną piaskowcami kredowego wieku, piaskowcami kajprowymi, a nawet krzemionkowymi marglami kredowymi.

Spośród trzech jednostek geomorfologicznych wyróżnianych w obrębie Wyżyny Śląsko-Małopolskiej, dwie leżą w granicach województwa śląskiego - Wyżyna Śląsko-Krakowska i północnozachodni fragment Niecki Nidziańskiej. Na obszarze tym występuje rzeźba strukturalna uwarunkowana budową geologiczną - pod względem tektonicznym jest to monoklina. Utwory mezozoiczne o różnej odporności, zapadające łagodnie ku północnemu wschodowi stworzyły w północnej części Wyżyny warunki do rozwoju rzeźby krawędziowej. Jej elementami są: progi strukturalne, inaczej zwane kuestami, założone na wychodniach odporniejszych na wietrzenie skał oraz rozdzielające je rozległe obniżenia denudacyjne wypreparowane w utworach mało odpornych i wypełnione utworami plejstoceńsko-holoceńskimi. Owe obniżenia międzyprogowe i kotliny śródprogowe wykorzystywane są współcześnie przez rzeki płynące subsekwentnie.

Migoń P., 2006: Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Polecam artykuł dr Dulias:

GeoŚląsk :: Rzeźba krawędziowa i zrębowa

Północna część województwa śląskiego w sensie budowy geologicznej jest monokliną. Monoklina ta powstała w wskutek alpejskich ruchów tektonicznych, na przełomie kredy i paleogenu. Warstwy skalne, wieku triasowego, jurajskiego i kredowego, nachylone są pod katem 4 - 7° ku północnemu wschodowi. Na obszarach o takiej budowie skały podłoża dochodzą do powierzchni ziemi ukośnie. Jeżeli ponadto różnią się one odpornością to procesy niszczące działają selektywnie - w skałach mało odpornych (szybciej niszczonych) powstają obniżenia, a wychodnie skał odpornych tworzą progi strukturalne - inaczej zwane kuestami. Taka rzeźba nazywana jest krawędziową.

Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występują 4 progi strukturalne - ich nazwy geomorfologiczne pochodzą od wieku budujących je skał i nie pokrywają się z nazwami geograficznymi. Są to, wymieniając z południowego-zachodu na północny-wschód: Próg Środkowotriasowy (Garb Tarnogórski i Garb Ząbkowicki), Próg Górnotriasowy (Próg Woźnicki), Próg Środkowojurajski (Próg Herbski) oraz Próg Górnojurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Im dalej na północny-wschód tym progi zbudowane są z coraz młodszych skał. Skałami progotwórczymi są wapienie, dolomity i piaskowce. Najbardziej wyrazistymi progami są kuesty: środkowotriasowa i górnojurajska. Wysokość tej drugiej dochodzi do 100 m.

Niszczone czoła kuest cofając się nierównomiernie pozostawiły na swym przedpolu tzw. góry świadki (ostańce). Formy te świadczą o dawnym zasięgu progów. Na przedpolu Progu Środkowotriasowego takimi ostańcami są Góra Św. Doroty i Góra Gołonoska, a na przedpolu Progu Górnojurajskiego - Jasna Góra w Częstochowie i ostańce w Niegowonicach, Wysokiej i Rokitnie Szlacheckim.

Między progami, w skałach mało odpornych na niszczenie, głównie w iłowcach, mułowcach i marglach powstawały rozległe obniżenia subsekwentne (równoległe do biegu warstw), wykorzystywane przez rzeki - Małą Panew, Liswartę i Wartę. Nazwy obniżeń pochodzą od nazw wymienionych rzek. W plejstocenie w obniżeniach tych zostały złożone osady polodowcowe i rzeczne o znacznej miąższości.

Obszar położony na południe od monokliny śląsko-krakowskiej jest bardzo silnie potrzaskany uskokami, wzdłuż których jedne części zapadały się, a inne ulegały wyniesieniu. Rozwinęła się tu rzeźba zrębowa. Powstały pagóry, garby i płaskowyże zrębowe np. Pagóry Imielińskie, Garb Mikołowski, Płaskowyż Murckowski, przedzielone rowami tektonicznymi i kotlinami zapadliskowymi np. Rowem Kłodnicy czy Kotliną Mlecznej. Wzgórza zrębowe mają wysokości względne rzędu kilkudziesięciu metrów i zbudowane są ze skał karbońskich, z czapą utworów triasowych. Obniżenia tektoniczne wypełnione są natomiast osadami mioceńskimi i czwartorzędowymi znacznej miąższości. Największe kotliny - Oświęcimska na wschodzie i Raciborska na zachodzie województwa, to ślad mioceńskiego morza, które powstało na przedpolu fałdujących się Karpat, w rowie przedgórskim zwanym zapadliskiem przedkarpackim. Morze to funkcjonowało w okresie między 18 - 11 milionów lat temu i pozostawiło po sobie miąższe osady ilasto-piaszczyste, z warstwami gipsów i soli oraz liczną fauną: małży, ślimaków i otwornic.

---