Samo pojęcie "baroku" wywodzi się prawdopodobnie z języka portugalskiego lub hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerów rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś nieprawidłowy, kapryśny wytwór sztuki. Są też i inne domniemania na temat pochodzenia jej określenia. Jednakże niezależnie od ich wyników przyjąć należy, iż termin ten określa okres w kulturze europejskiej, trwający od końca XVI w. do połowy wieku XVIII.
Epoka ta była okresem dość dziwnym i ponurym, zwłaszcza w porównaniu z harmonijnymi i "klasycznymi" okresami renesansu czy oświecenia. Z tego też względu XIX - wieczni badacze, zarzucający barokowi barbarzyństwo i wypaczanie idealnych kanonów sztuki, określali ten okres mianem "epoki upadku" i "zepsucia smaku". Wynikało to, po pierwsze, z nikłej w dziewiętnastym stuleciu wiedzy o barokowej literaturze oraz, po drugie, z przeświadczenia ówczesnych badaczy o doskonałości klasycznej formy i twórczości. Każdą natomiast odmienność, każde odstępstwo od tego porządku, uznawano za twórczość negatywną.
Dopiero pod koniec ubiegłego stulecia stosunek badaczy do tej literatury zmienił się i poczęto dostrzegać w niej także piękno i "pozytywne" wartości.
Barok jako epoka historyczno - literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć korzeniami sięga końca XVI wieku, zaś w niektórych krajach trwa jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. W Polsce, nieco opóźnionej w stosunku do innych państw europejskich, barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat osiemdziesiątych XVI w.. Faza wstępna trwa do lat 20 - tych XVII wieku, a rozkwit tej epoki aż do końca XVII wieku. Zmierzch epoki przypada na czasy saskie, obejmujące lata 1700 - 1730. Jak widać, okres baroku obejmuje cały wiek XVII, jeden z najbardziej niespokojnych w dziejach Rzeczypospolitej. Miały wtedy miejsce takie wydarzenia, jak wojna z Turcją, "potop" szwedzki, wojna z Moskwą, powstanie Chmielnickiego czy odsiecz Wiednia. Czasy Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny i August III) to epoka kryzysu.
Początek baroku to jednocześnie zmierzch renesansu, w którym zaczęły pojawiać się pierwsze oznaki, mówiące o nadchodzącym kryzysie renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, tolerancji religijnej, umiejętności godzenia ze sobą ziemskich i duchowych wartości. W utworach "poety przełomu epok" - Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, w "Trenach" Kochanowskiego, w niektórych wierszach Szymonowica zauważa się rozrachunek z dotychczasową filozofią życiową i objawy niepokoju, wynikające z przeciwstawiania sobie materialnych i wiecznych wartości, natury i ducha. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec duchowego dylematu.
Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki barokowej, była kontrreformacja, czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki z postępami reformacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, a jednocześnie określono założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić kontrreformacji, byli, istniejący już od 1534 roku, jezuici.