ZOBOWIĄZANIA - CZĘŚĆ OGÓLNA

Materiały z wykładu

ISTOTA ZOBOWIĄZANIA

Zobowiązaniem to stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu, czyli powstrzymaniu się od jakiegoś działania.

W stosunkach zobowiązaniowych wierzycielowi przysługuje określone prawo podmiotowe. Oznacza to, że może on domagać się od drugiej strony spełnienia świadczenia. W przypadku gdy dłużnik nie chce spełnić świadczenia, wierzycie może doprowadzić do przymusowego wyegzekwowania tego świadczenia. Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe nazywamy wierzytelnością a obowiązek dłużnika - długiem. Osoby fizyczne i prawne odpowiadają za długi swoim majątkiem.

ŻRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Źródłem zobowiązań mogą być różne zdarzenia prawne:

• umowy,

• czyny niedozwolone,

• bezpodstawne wzbogacenie,

• jednostronne czynności prawne,

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie wcześniejszego zobowiązania,

• prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,

• akty administracyjne.

Najczęstszym źródłem zobowiązań są umowy. Zostaną one omówione w oddzielnym wykładzie.

Czyny niedozwolone

Czynem niedozwolonym jest sytuacja, w której zobowiązanie powstaje na skutek szkody wyrządzonej innej osobie, jeżeli ustawa wiąże z danym zdarzeniem obowiązek odszkodowawczy. Czynem niedozwolonym jest zatem zarówno czyn dokonany przez człowieka (czyn świadomy), jak i zdarzenie niezależne od woli człowieka. Zobowiązanie powstaje samoistnie - w chwili zaistnienia czynu niedozwolonego. Nie każdy jednak czyn niedozwolony rodzi natychmiast odpowiedzialność cywilną - czyn taki musi jeszcze spowodować szkodę. Prawodawca definiuje pojęcie szkody jako:

1. uszczerbek materialny, czyli rzeczywista stratę w majątku,

2. krzywdę moralną, czyli szkodę, jako osoba poniosła w swoich dobrach osobistych, takich jak np. cześć czy godność,

3. utracone korzyści, czyli utratę tego, co osoba spodziewała się otrzymać, a czego nie otrzymała w wyniku czynu niedozwolonego.

Odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia. Cechy charakterystyczne odpowiedzialności z tytułu czynności niedozwolonych czyli odpowiedzialności deliktowej to:

1. odpowiedzialność taka powstaje w wyniku dokonania czynu niedozwolonego,

2. odpowiedzialność deliktowa jest niezależna od istniejącego między stronami jakiegokolwiek stosunku prawnego,

3. ciężar udowodnienia osoby odpowiedzialnej za czyn spoczywa na poszkodowanym.

Przesłankami zastosowania odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego są zatem:

1. powstanie szkody,

2. zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy oznaczonego podmiotu (czyn niedozwolony),

3. związek przyczynowy między tym zdarzeniem a szkodą.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ NA ZASADZIE WINY

Obowiązek naprawienia szkody powstaje tylko w przypadku winy danego podmiotu. Wina może być umyślna i nieumyślna. Wina umyślna wystąpi w sytuacji, w której sprawca czynu działając celowo lub godząc się na określone skutki miał świadomość naganności swojego czynu. Wina nieumyślna wystąpi w sytuacji gdy sprawca przewiduje możliwość wystąpienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć albo tez nie przewiduje możliwości wystąpienia tego skutku, choć powinien i może go przewidzieć. Wina nieumyślna występuje zatem w dwu postaciach: niedbalstwa i lekkomyślności.

Podstawową zasadą odpowiedzialności w prawie polskim jest zasada winy. Zasada ta oznacza, że osoba poszkodowana musi udowodnić przesłanki swojego roszczenia, odszkodowawczego, to jest:

1. fakt wystąpienia naruszenia,

2. osobę sprawcy lub osobę odpowiedzialna za czyny sprawcy,

3. winę osoby wskazanej wyżej (to jest winę sprawcy lub winę w nadzorze nad sprawcą)

Jeżeli pozwany chce się uchylić od obowiązku odszkodowawczego, to musi przeprowadzić dowód na brak cechy winy.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ NA ZASADZIE RYZYKA

Zasada ryzyka oznacza przerzucenie dowodu na drugą stronę postępowania cywilnego. Obowiązek przeprowadzenia dowodu spoczywa na sprawcy czynu, a nie na poszkodowanym. Sprawca może jednak udowodnić okoliczności wyłączające jego odpowiedzialność.

1. szkoda powstała wskutek siły wyższej

2. szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą dana osoba nie ponosi odpowiedzialności.

W prawie polskim z tytułu ryzyka odpowiedzialność ponoszą:

1. osoba zajmująca pomieszczenie - za szkodę wyrządzona wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia,

2. samoistny posiadacz budowli - za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części,

3. prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody - za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzona komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu,

4. samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody - za szkodę wyrządzona tym pojazdem.

BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE

Bezpodstawnym wzbogaceniem jest sytuacja, w której jedna osoba uzyskuje korzyść kosztem innej osoby bez należytego usprawiedliwienia prawnego. Kto uzyskuje korzyść majątkową kosztem innej osoby, ten ma obowiązek wydać ją w naturze, a gdyby to nie było możliwe, w formie zwrotu jej wartości.

Jednostronna czynność prawna

Jednostronną czynnością prawna to sytuacja, w której podmiot zobowiązuje się świadczyć na rzecz jakiegoś podmiotu, nie oczekując świadczenia wzajemnego z jego strony. Klasycznym przykładem jednostronnej czynności prawnej jako źródła zobowiązań, jest przyrzeczenie publiczne, czyli sytuacja, w której dana osoba, przez ogłoszenie publiczne, przyrzeka nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności - osoba ta jest zobowiązana przyrzeczenia dotrzymać (art. 919 k. c.). do ustanowienia zobowiązania wystarczy tutaj samo oświadczenie woli składającego przyrzeczenie. Obowiązek spełnienia zobowiązania powstanie wtedy, gdy inna osoba zachowa się w sposób wskazany w przyrzeczeniu.

NIEWYKONANIE LUB nienależyte wykonanie zobowiązania Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jako źródło zobowiązania to sytuacja, w której dłużnik nie wykonując istniejącego zobowiązania lub wykonując je nienależycie, przyczynia się do powstania szkody, którą musi następnie naprawić.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia to sytuacja, w której podmiot prowadzi cudzą sprawę, nie mając do tego stosownego tytułu prawnego.

Decyzja administracyjna

Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań straciła w chwili obecnej swoje znaczenie. Instytucja ta istnieje w postaci szczątkowej, wyłącznie w odniesieniu do niektórych kategorii podmiotów publicznych. Indywidualny akt administracyjny musi zawsze mieć wyraźne upoważnienie ustawowe. Przykładem może być wywłaszczenie nieruchomości gdzie ustawa zastrzega, że decyzja o wywłaszczeniu powinna nie tylko ustalać przedmiot wywłaszczenia (skutek rzeczowy), ale i należne odszkodowanie (skutek obligacyjny - zobowiązaniowy).

WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA

Każde zobowiązanie powinno zostać wykonane zgodnie ze swoją treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno - gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Dłużnik powinien mieć na uwadze uzasadniony interes wierzyciela i starać się wykonać zobowiązanie w ten sposób, by interes wierzyciela został zaspokojony. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju - tzw. należytej staranności). Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony miejscu. Jeżeli jednak miejsce spełnienia świadczenia nie zostało przez strony oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowana przez te zmianę nadwyżkę kosztów przesłania. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa.

ZMIANA TREŚCI ZOBOWIĄZANIA

Zmiana treści zobowiązania może nastąpić tylko za zgodą obu stron. Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony terminie. Gdy takiego terminu nie ma, dłużnik jest zobowiązany spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela.

Jednakże Kodeks Cywilny wyjątkowo dopuszcza zmianę sposobu wykonania zobowiązania - art. 357¹ mówi, że w przypadku, gdyby z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia było połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się wskazanymi wyżej zasadami.

DEPOZYT SĄDOWY

Spełnienie świadczenia przez dłużnika może przybrać postać złożenia tego świadczenia do depozytu sądowego. Jednakże takie wykonanie zobowiązania może mieć miejsce tylko w określonych przypadkach:

1. wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, dłużnik nie wie kto jest wierzycielem albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela,

2. wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia,

3. powstał spór, kto jest wierzycielem,

4. z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione.

O złożeniu przedmioty świadczenia do depozytu sądowego dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić wierzyciela, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Zawiadomienie powinno nastąpić na piśmie. Ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same skutki jak spełnienie świadczenia i zobowiązuje wierzyciela do zwrotu dłużnikowi kosztów złożenia.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ Z TYTŁU NIEWYKONANIA lub NIENALEŻYTEGO WYKONANIA ZOBOWIĄZANIA

W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania powstaje obowiązek odszkodowawczy dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Przepis ten formułuje zatem następujące przesłanki odpowiedzialności dłużnika:

1. musi zaistnieć szkoda po stronie wierzyciela (należy tutaj przypomnieć, że szkoda w rozumieniu prawa cywilnego zawiera trzy elementy: uszczerbek majątkowy, utracone korzyści oraz krzywdę moralną),

2. szkoda musi zostać spowodowana faktem niewykonania lun nienależytego wykonania zobowiązania, przy czym między tym niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem a szkoda powinien istnieć związek przyczynowo - skutkowy.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko za skutki takiego niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które spowodowane było jego działaniem lub zaniechaniem. Strony mogą jednak rozszerzyć odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania także na okoliczności, za które z mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Tak określona odpowiedzialność jest odpowiedzialnością odszkodowawczą, to znaczy dłużnik zobowiązany jest do zapłacenia odszkodowania, celem naprawienia szkód, które poniósł wierzyciel.

OPÓŹNIENIE, ZWŁOKA

Jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane przyczynami, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, wówczas należy mówić o opóźnieniu dłużnika. W przypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. W sytuacji, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania zostało spowodowane przyczynami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, mówimy o zwłoce dłużnika. W przypadku zwłoki dłużnika wierzyciel może:

1. żądać wykonania zobowiązania,

2. żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki,

3. w przypadku, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowite lub w przeważającym stopniu znaczenie - świadczenia dłużnika nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.

4. jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku - nabyć na koszt dłużnika taka samą ilość rzeczy albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości; w tym przypadku wierzyciel dodatkowo ma możliwość wystąpienia z roszczeniem o naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

5. jeżeli zobowiązanie polega na czynieniu - żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika. W takiej sytuacji wierzyciel zachowuje prawo do wystąpienia z roszczeniem o naprawienie szkody,

6. jeżeli zobowiązanie polega na zaniechaniu - żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Także i w tym przypadku wierzyciel może dodatkowo wystąpić z roszczeniem o naprawienie szkody,

7. tylko w przypadkach nagłych - wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Wierzyciel zachowuje roszczenie o naprawienie szkody.

W sytuacji, w której wierzyciel, bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie mamy do czynienia ze zwłoką wierzyciela. W przypadku zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody; może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

KARA UMOWNA

Kara umowna to suma pieniężna, jaką strona zobowiązania musi zapłacić drugiej stronie w przypadku wystąpienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Ustanowienie kary umownej wynika z woli stron umowy, nie z przepisów prawa. Oznacza to, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. W przypadku zastrzeżenia w umowie możliwości zastosowania kary umownej strona poszkodowana może żądać jej wypłacenia w wysokości zastrzeżonej na ten wypadek, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej w umowie postanowiły. Jeżeli jednak zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana

Potrącenie

Gdy dwie strony zobowiązania są wobec siebie zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem, to jedna z nich zamiast spełnić swoje świadczenie umarza je, zaliczając świadczenie drugiej strony na poczet swoje należności. Potracenie może nastąpić, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sadem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potracenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wierzytelności niższej. Potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Potrącenie nie dotyczy:

1. wierzytelności nie ulegają zajęciu,

2. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania,

3. wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych,

4. wierzytelności, co do których potracenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Zwolnienie z długu

Wierzyciela ma prawo umorzyć zobowiązanie bez uzyskania świadczenia dłużnika. Przesłankami zaistnienia zwolnienia są: wyraźne oświadczenie woli wierzyciela o zwolnieniu dłużnika i tak samo wyraźne oświadczenie woli dłużnika o tym, że to zwolnienie przyjmuje. Mając do czynienia z podobną sytuacją należy pamiętać o pisemnej formie zwolnienia.

WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA

Kodeks cywilny wskazuje na przypadki, w których zobowiązanie wygasa. Tak się dzieje jeżeli świadczenie w trakcie trwania stosunku zobowiązaniowego stało się niemożliwe do wykonania wskutek okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada; gdy cel stosunku zobowiązaniowego został osiągnięty; gdy strona umrze, a świadczenia nie może odebrać lub wykonać inna osoba; gdy upłynie termin danego zobowiązania.

---