CZĘŚĆ II - PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE.

1. Małżeński ustrój majątkowy.

Wspólność ustawowa jest instytucją prawną związaną wyłącznie z małżeństwem. Istota tej wspólności wyraża się tym, iż powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa i obejmuje dorobek małżonków (z rozszerzeniem wynikającym z art. 33 § 2 i art. 34 kro).

W małżeństwie występują trzy masy majątkowe:

• majątek wspólny,

• odrębny majątek żony,

• odrębny majątek męża.

Małżonek ma pełną swobodę w zakresie samodzielnego zarządzania należącym do niego majątkiem odrębnym.

Dorobkiem małżonków są:

• przedmioty nabyte w czasie trwania związku małżeńskiego,

• wynagrodzenie za pracę każdego z małżonków,

• wynagrodzenie za inne usługi świadczone osobiście przez każdego małżonka,

• dochody z majątku wspólnego i odrębnego,

• przedmioty służące do prowadzenia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,

• renta należna małżonkowi z tytułu całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy zarobkowej,

• przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do zaspokojenia potrzeb obojga małżonków.

Wspólność ustawowa trwa do ustania lub unieważnienia małżeństwa, chyba że w czasie jego trwania:

• małżonkowie zawarli małżeńską umowę majątkową, tzw. intercyzę,

• z ważnych powodów na żądanie jednego z małżonków sąd orzekł zniesienie wspólności,

• wspólność ustała z mocy prawa na skutek całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków.

Ponadto wspólność ustawowa pomiędzy małżonkami ustaje w razie orzeczenia separacji (art.61 kro).

Wspólność ustawowa odznacza się tym, że w czasie jej trwania udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. W czasie trwania wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego, nie może również rozporządzać udziałem, który przypadłby mu w razie ustania wspólności ustawowej. Nie może też sprzedać ani darować nawet części poszczególnych dóbr należących do tego majątku.

Zgodnie z art. 36 § 1 kro oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, przy czym każdy z nich może samodzielnie wykonywać czynności zarówno w zakresie zwykłego zarządu, jak i przekraczające ten zakres (art. 36 § 2 kro).

Do zwykłego zarządu zalicza się czynności związane z bieżącą eksploatacją rzeczy, ze sprzedażą ruchomości, które nie mają szczególnego znaczenia oraz kupowanie ruchomości i nieruchomości - jeżeli nie wiąże się to z uszczupleniem majątku itp.

Czynność prawna przekraczająca zwykły zarząd dokonana przez jednego z małżonków musi być potwierdzona przez drugiego. W przypadku braku wymaganej zgody drugiego małżonka dokonana jednostronna czynność prawna jest nieważna (art. 37 kro).

Wspólność ustawowa może być rozszerzona, ograniczona lub wyłączona przez umowę (intercyzę). Umowa taka wymaga dla swej ważności formy aktu notarialnego i może być zawarta przed powstaniem małżeństwa lub w trakcie jego trwania.

Majątek odrębny współmałżonków stanowią:

• przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,

• przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis, darowiznę,

• przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za dwa poprzednie,

• przedmioty majątkowe służące do zaspokajania osobistych potrzeb małżonków, np. odzież, przedmioty do zaspokojenia potrzeby kulturalnej, duchowej,

• przedmioty służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków pochodzących z majątku odrębnego,

• prawa niezbywalne, np. alimenty,

• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo zadośćuczynienia (nie dotyczy to renty),

• wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub za inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków,

• przedmioty uzyskane tytułem nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, np. nagrody literackie, artystyczne, techniczne uzyskane na konkursach (nie dotyczy to nagród za wybitne osiągnięcia w pracy zawodowej),

• prawa autorskie, wynalazcze, racjonalizatorskie (pożytki, jakie te prawa przynoszą, np. honorarium autorskie, należą do majątku wspólnego).

Małżonkowie solidarnie odpowiadają za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikłych z zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny. Jeżeli dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, to wierzyciel może domagać się zaspokojenia z majątku wspólnego z wyjątkiem, gdy:

1. wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności ustawowej,

2. wierzytelność dotyczy majątku odrębnego małżonka.

2. Władza rodzicielska.

Władza rodzicielska ojca i matki powstaje z chwilą urodzenia się dziecka, za którym przemawia domniemanie pochodzenia z małżeństwa lub które zostało uznane przez ojca, i trwa aż do uzyskania przez dziecko pełnoletności. W razie sądowego ustalenia ojcostwa władza rodzicielska przysługuje ojcu tylko wówczas, jeżeli przyznał mu ją sąd. Matce władza rodzicielska przysługuje od chwili urodzenia dziecka. Jeżeli ojcostwo dziecka nie zostało ustalone albo jeżeli zostało ustalone sądownie bez przyznania władzy rodzicielskiej ojcu, władza rodzicielska skupia się w osobie matki.

Przesłanką warunkującą przysługiwanie władzy rodzicielskiej jest pełna zdolność rodzica do czynności prawnych. Jeżeli żadne z rodziców nie może sprawować władzy rodzicielskiej albo jeżeli rodzice są nieznani, dla dziecka ustanawia się opiekuna (art. 94 § 3 kro).

Władza rodzicielska jednego lub obojga rodziców może ustać przed uzyskaniem pełnoletności przez dziecko w razie:

• śmierci lub uznania za zmarłego jednego lub obojga rodziców,

• utraty pełnej zdolności do czynności prawnych,

• pozbawienia lub zawieszenia władzy rodzicielskiej,

• przysposobienia dziecka.

Wykonując władzę rodzicielską w sprawach mało istotnych, każdy z rodziców może działać bez potrzeby porozumiewania się z drugim rodzicem. O sprawach istotnych dla dziecka rodzice są obowiązani rozstrzygać wspólnie zarówno wówczas, gdy są małżeństwem i pozostają we wspólnym pożyciu, jak i wówczas, gdy ich wspólne pożycie nie istnieje, a także gdy nie zawarli małżeństwa. W przypadku braku porozumienia między nimi sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 kro).

1. Zakres władzy rodzicielskiej.

ZAKRES WŁADZY RODZICIELSKIEJ

Piecza nad osobą oznacza roztaczanie stałej opieki i starań o dziecko. Obejmuje troskę o zapewnienie dziecku odpowiednich warunków egzystencji (wyżywienia, ubrania, właściwej atmosfery współżycia itp.), ochronę przed niebezpieczeństwami mogącymi zagrażać dziecku oraz zapewnienie prawidłowego rozwoju.

Elementem pieczy nad osobą dziecka jest obowiązek i prawo jego wychowania, a więc oddziaływania na rozwój dziecka w kierunku wyznaczonym przez zasady współżycia społecznego, zgodnie z utrwalonymi w społeczeństwie poglądami i ideałami. Wychowanie powinno zmierzać do osiągnięcia przez dziecko możliwie wszechstronnego rozwoju osobowości, odpowiednio do uzdolnień, zainteresowań i możliwości, a także potrzeb społeczeństwa. Na treść pojęcia „wychowanie” składa się także wychowanie fizyczne i duchowe.

Reprezentacja dziecka polega na tym, że zgodnie z art. 98 § 1 kro każdy z rodziców jest przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego pod jego władzą rodzicielską (każdy z rodziców posiadający władzę rodzicielską może działać samodzielnie). W imieniu małoletniego niemającego zdolności do czynności prawnych mogą występować rodzice bądź w wyjątkowych sytuacjach - opiekunowie prawni (np. gdy małoletni jest pokrzywdzonym, to zgodnie z art. 51 § 2 kpk jego uprawnienia wykonuje przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą się znajduje).

Zarząd majątkiem dziecka sprawują rodzice, aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności. Polega on na pieczy nad składnikami majątkowymi, których właścicielem jest dziecko (art. 101 - 105 kro).

2. Ingerencja sądu we władzę rodzicielską.

Sąd opiekuńczy ma możliwość ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej poprzez wydawanie stosownych zarządzeń dla zapobiegania zagrożeniu dobra dziecka.

Art. 109 § 2 kro przewiduje możliwość wydawania zarządzeń zawierających:

• zobowiązanie rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywania wydanych zarządzeń,

• określenie, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddanie rodziców innego rodzaju ograniczeniom, jakim podlega opiekun,

• poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi społecznego organu pomocniczego sądu (kuratora),

• skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi,

• zarządzenie umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Jeżeli wskutek przemijającej przeszkody rodzice nie mogą wykonywać władzy rodzicielskiej, którą dotychczas sprawowali należycie, sąd opiekuńczy może - jeżeli w świetle okoliczności danej sprawy uzna, że wymaga tego dobro dziecka oraz interes społeczny - zawiesić władzę rodzicielską i ustanowić dla dziecka opiekę (art. 110 § 1 kro).

Gdy dobra dziecka nie można zabezpieczyć przy wykorzystaniu innych środków, przewidzianych zwłaszcza w art. 109 kro, sąd opiekuńczy orzeka pozbawienie władzy rodzicielskiej w stosunku do jednego z rodziców lub obojga z nich.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej następuje, gdy:

• wystąpiła trwała przeszkoda uniemożliwiająca należyte sprawowanie władzy rodzicielskiej, np. nieuleczalna choroba psychiczna,

• rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej, np. znęcają się nad dziećmi, demoralizują je,

• rodzice rażąco zaniedbują dziecko (np. porzucają), tolerują złe prowadzenie się dziecka, nie wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego itp. - art. 111 kro.

W przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców władza ta przysługuje drugiemu rodzicowi.

W sytuacjach, w których wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ma obowiązek wydania z urzędu zakazu osobistej styczności z dzieckiem rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej (art. 113 kro).

Władza rodzicielska może zostać przywrócona, jeżeli ustaną trwałe przeszkody w jej wykonywaniu albo sąd opiekuńczy uzna, że nie ma już obawy nadużycia tej władzy lub rażącego zaniedbywania obowiązków przez rodziców.

Pozbawienie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej może orzec także sąd w wyroku rozwodowym unieważniającym małżeństwo lub przy orzekaniu separacji.

3. Obowiązek alimentacyjny.

Funkcja alimentacji wyraża się w zapewnieniu egzystencji osób uprawnionych, a jeżeli chodzi o dzieci i młodzież, która jeszcze nie jest w stanie utrzymać się własnymi siłami, w zapewnieniu także środków wychowania.

Zgodnie z art. 133 § 1 kro, rodzice są obowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które jeszcze nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.

Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego urodzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy zawodowej. Obowiązek ten trwa odpowiednio do okoliczności faktycznych, co najmniej jednak do chwili zadośćuczynienia obowiązkowi szkolnemu.

Dziecko upośledzone lub niedorozwinięte, niezdolne do samodzielnego utrzymania się, jest uprawnione do alimentacji przez czas nieograniczony.

Z wyjątkiem ww. obowiązku wobec dzieci uprawniona do alimentacji jest taka osoba, która znajduje się w niedostatku (art. 133 § 2 kro). Najczęściej za niedostatek uważa się stan, w którym uprawniony nie ma żadnych lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione potrzeby.

Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Przy ocenie tych możliwości bierze się pod uwagę własne potrzeby zobowiązanego oraz zakres innych ciążących na nim obowiązków (utrzymanie własnej rodziny, wcześniejsze zobowiązania alimentacyjne itp.). Zakres obowiązku alimentacyjnego nie może być ustalony w takim wymiarze, który by doprowadził zobowiązanego do niedostatku.

Osobiste starania o wychowanie dzieci Kodeks rodzinny i opiekuńczy traktuje jako świadczenia alimentacyjne.

Obowiązek alimentacyjny jest ściśle związany z osobą (odpowiednio z uprawnionym i zobowiązanym). Jest on niezbywalny i niedziedziczny. Nie można się go zrzec ani przenieść na inną osobę. Prawo do alimentów wygasa wraz ze śmiercią lub uznaniem za zmarłego zobowiązanego albo uprawnionego. Obowiązek nie przechodzi wówczas na spadkobierców zobowiązanego. Po śmierci zobowiązanego obowiązek ten obciąża podmiot (podmioty) należący do najbliższego po zmarłym kręgu zobowiązanych.

22

MAJĄTEK ODRĘBNY ŻONY

MAJĄTEK ODRĘBNY MĘŻA

MAJĄTEK WSPÓLNY MAŁŻONKÓW (DOROBEK)

ZARZĄD

MAJĄTKIEM

REPREZENTACJA

PIECZA

I WYCHOWANIE

OJCA DZIECKA POZAMAŁŻEŃSKIEGO

WZGLĘDEM MATKI DZIECKA

W ZWIĄZKU Z CIĄŻĄ I PORODEM

PASIERBÓW, OJCZYMÓW

I MACOCHY

OSOBY ZWIĄZANE STOSUNKIEM

PRZYSPOSOBIENIA

KREWNYCH W LINII BOCZNEJ

MIĘDZY RODZEŃSTWEM

KREWNYCH W LINII PROSTEJ

BEZ OGRANICZENIA STOPNIA

MAŁŻONKÓW (także byłych i w separacji)

OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY OBCIĄŻA:

---