umiany w środowisku wewnętrznym człowieka są jednak niewielkie, np. właściwości fizyczno-chemiczne tkanek i płynów ustrojowych ulegają na )gół małym wahaniom. Zachwianie równowagi między organizmem

otoczeniem może nastąpić wtedy, gdy czynniki zewnętrzne są zbyt gwałtowne, działają zbyt długo lub też gdy sprawności adaptacyjne ustroju są ograniczone i niewystarczające.

Środowisko zewnętrzne człowieka ulega stałym zmianom, zarówno lościowym, jak i jakościowym. W dawnych czasach zmiany te zachodziły zwykle powoli. Obecnie, w związku z intensywnymi procesami uprzemys­łowienia i urbanizacji, dochodzi do wytwarzania nowych warunków

nowych bodźców środowiskowych. W dotychczasowych badaniach, prowadzonych nad zmieniającym się środowiskiem, w większym stopniu zwracano uwagę na poszczególne właściwości fizyczne, chemiczne i bio­logiczne środowiska niż na reakcje patofizjologiczne człowieka. Określono optymalne i dopuszczalne wartości poszczególnych parametrów higieny powietrza, wody i gleby, które służą ochronie zdrowia człowieka.

Poznanie czynników wpływających na stan zdrowia jednostki lub całej populacji umożliwia prowadzenie coraz skuteczniejszych akcji profilak-:ycznych i stwarzanie odpowiedniej ochrony człowieka przed stresami zewnętrznymi. Wiadomości zawarte w tym rozdziale i ich wykorzystanie przez pracowników służby zdrowia powinny przyczynić się do zwiększenia potencjału zdrowotnego społeczeństwa.

W zakończeniu tego wprowadzenia tematycznego należy podkreślić, że rozszerzanie wiedzy przez oświatę i wychowanie zdrowotne już dziś musi być pierwszoplanowe. Nauczanie to powinno obejmować zarówno mło-Jzież, jak i dorosłych oraz powinno dotyczyć wiedzy prozdrowotnej proekologicznej (świadomość zdrowotno-ekologiczna).

Jeśli nie będziemy realizowali rozwoju procesu prozdrowotnego, czyli przede wszystkim wprowadzania metod oświaty i edukacji zdrowotnej, to *rozi nam niebezpieczeństwo chorób cywilizacyjnych. Równie ważna jest aroblematyka proekologiczna. W zasadzie jest to problem narastający astatnio, ale bardzo niepokojący ze względu na konieczność zachowania życia siologicznego na ziemi — zarówno obecnie, jak i w przyszłości. Dlatego iktualne jest hasło Ochrona środowiska jest ochroną zdrowia człowieka.

POWIETRZE

Powietrze jest mieszaniną gazów, która otacza kulę ziemską i tworzy powłokę gazową, zwaną atmosferą {atmos — oddech, sfera — kula). Atmosfera porusza się razem z Ziemią w jej ruchu dookoła Słońca.

40

W przekroju pionowym atmosfera dzieli się na troposferę (do 11 km), stratosferę (do 100 km), jonosferę (do 1000 km) i egzosferę (powyżej 1000 km).

SKŁAD CHEMICZNY POWIETRZA

azy szlachetne —^(k 1%)

Powietrze atmosferyczne składa się z następujących gazów: azotu, tlenu, dwutlenku węgla oraz gazów szlachetnych. Najważniejszą rolę w życiu człowieka odgrywają tlen i dwutlenek węgla. Azot, pomimo że znajduje się w powietrzu w największej ilości, w procesach oddychania nie ma większego znaczenia. Przeciętny skład procentowy średnich objętości gazów zawartych w powietrzu przedstawia się następująco: azotu (N₂) - 78,1%, tlenu (O₂) — 20,93%, dwutlenku węgla (CO₂) — 0,02-0,04%, średnio 0,03%, i gazów szlachetnych około 1%. W nieznacznych ilościach mogą być czasami spotykane: amoniak, siarkowodór, ozon, dwutlenek siarki, nadtlenek wodoru i inne. Poza tym w skład powietrza wchodzą jeszcze inne składniki, spotykane najczęściej w środowiskach miejskich i przemysłowych, takie jak: pyły, drobnoustroje i para wodna.

Ryc. 2.4. Skład chemiczny powietrza: a — atmosferycznego, b — wydychanego.

Skład powietrza wdychanego i wydychanego jest różny. Powietrze wydychane różni się znacznie od atmosferycznego. Przede wszystkim zmniejsza się w nim o 20% zawartość tlenu, który został zużytkowany w procesy spalania w organizmie. Z przeciętnej ilości tlenu w powietrzu wdychanym, wynoszącym około 21%, pozostaje w powietrzu wydycha­nym około 17%. Para wodna w powietrzu wydychanym znajduje się w ilości bliskiej punktu nasycenia. Temperatura wydychanego powietrza jest zbliżona do temperatury ciała. Ilość dwutlenku węgla zwiększa się od 0,03% w powietrzu wdychanym do prawie 4% w powietrzu wydychanym.

41

a wskutek przewodnic-

ciepła jest nieznaczne. Przekazywanie

Ictwo

O wiele większą rolę odgrywa oddawanie ciepła za pomocą przewodnic-

L w przypadku stykania się przedmiotów o niższej temperaturze

bzpośrednio z ciałem. W ten sposób człowiek traci wiele ciepła podczas

hnieli w chłodniejszej wodzie lub nosząc wilgotne czy mokre ubranie.

J Czynna utrata ciepła zachodzi wtedy, gdy bierna utrata ciepła staje się

ledostateczna i gdy zaczyna nam grozić przegrzanie. Czynna utrata ciepła

:>leea przede wszystkim na zwiększonym poceniu się i parowaniu potu

powierzchni skóry. Do odparowania 1 ml wody potrzebna jest duża ilość

Iepła. około 2,4 kJ. Stwierdzono, że w czasie odparowania 1 kg wody

totu) uwalnia się 2424,4 kJ. Parowanie potu jest więc ważnym czynnikiem

[traty ciepła z organizmu.

W celu zwiększenia procesu parowania w tym przypadku, podobnie jak

rzy konwekcji, niezbędny jest ruch powietrza. W procesach parowania

3rócz temperatury powietrza duże znaczenie ma stan jego wilgotności.

|żeli wilgotność powietrza jest mała, to wzrostowi temperatury towarzy-

j?y zwiększone parowanie. W przypadku dużej wilgotności powietrza

Iroces parowania zmniejsza się, a w przypadku wilgotności maksymalnej

|lega zahamowaniu (patrz: Wilgotność powietrza).

W termoregulacji ustroju podstawowym warunkiem jest zachowanie lałkowitej równowagi cieplnej między dowozem a stratami ciepła. Wydatek iepła musi być szybko uzupełniany, aby utrzymać stałą temperaturę ustroju.

WPŁYW WILGOTNOŚCI NA ORGANIZM

^Wilgotne powietrze, zarówno o temperaturze wysokiej, jak i niskiej, Iziała na ustrój niekorzystnie. Wilgotność powietrza wpływa bezpośrednio a procesy oddawania ciepła i inne czynności życiowe organizmu.

Powietrze suche jest nie tak często spotykane jak wilgotne. W naszych varunkach klimatycznych powietrze nadmiernie suche nie występuje, spotykane jest ono w klimacie pustynnym, podzwrotnikowym, chociaż warunkach mikroklimatu możemy mieć również do czynienia z takim powietrzem, np. w hutach lub kotłowniach. Suche powietrze odbiera Ustrojowi dużo wody, skóra staje się chropowata, wysychają i pękają błony pluzowe. zmniejsza się odporność ustroju na zakażenie.

Nadmierna wilgotność występuje częściej. W przypadku dużej wilgot­ności i wysokiej temperatury wskutek upośledzonego parowania utrud-•one jest oddawanie ciepła z organizmu. Utrudnione ochładzanie ustroju zatrzymywanie ciepła powoduje początkowo złe samopoczucie aż do ^stąpienia przegrzania organizmu (udar cieplny).

73

Powietrze wilgotne o niskiej temperaturze wywołuje szybką utratę ciepła. Niska temperatura i znaczna wilgotność ułatwiają ochładzanie ustroju przez oddawanie ciepła wskutek przewodnictwa (powietrze wilgot­ne jest lepszym przewodnikiem ciepła niż suche). Już krótkotrwałe przebywanie w chłodnym i wilgotnym powietrzu może spowodować występowanie takich dolegliwości, jak przeziębienie, katar lub inne choroby dróg oddechowych. Stałe przebywanie w chłodnych i wilgotnych pomieszczeniach usposabia do wielu chorób, a zwłaszcza do gośćca i nerwobólów. Szczególnie ważne znacznie ma wpływ wilgotności na organizmy młode, zwłaszcza na małe dzieci, niemowlęta i wcześniaki.

WPŁYW RUCHU POWIETRZA NA ORGANIZM

Ruch powietrza może oddziaływać bezpośrednio lub pośrednio na organizm. Powietrze, które wykazuje zwiększony ruch, wpływa bezpośred­nio na oddawanie ciepła z ustroju, a przez to samo na jego ochłodzenie. Jeżeli ruch powietrza jest nadmierny, to przy odpowiedniej temperaturze wywołuje dość silny masaż skóry. Znaczny ruch powietrza przy niskiej temperaturze i dużej wilgotności łatwo prowadzi do powstania chorób dróg oddechowych. Mogą to być nieżyty nosa. gardła, krtani, tchawicy lub oskrzeli. Brak ruchu powietrza może doprowadzić do zaburzeń termo-regulacji. Duże znaczenie dla właściwej termoregulacji mają zwykłe wiatraczki (wentylatory elektryczne), które wywołują ruch powietrza w pomieszczeniu. Działanie pośrednie ruchu powietrza na organizm przejawia się w mieszaniu warstw powietrza, dzięki czemu wyrównywany jest skład chemiczny powietrza i jego temperatura. W każdym mieszkaniu lub zakładzie pracy powinien odbywać się stały przepływ powietrza, którego prędkość normy polskie określają na 0,7 m/s.

Ruch powietrza jest zjawiskiem bardzo ważnym i musi być zawsze brany pod uwagę przy tworzeniu odpowiednich, higienicznych warunków mikro­klimatu lokalnego. Szczególnie jest ważny w pomieszczeniach, w których znajduje się chory człowiek.

WPŁYW CIŚNIENIA ATMOSFERYCZNEGO NA ORGANIZM

Ciśnienie atmosferyczne ma niewątpliwy wpływ na organizm ludzki. Wahania ciśnienia, które występują w równiku, nie przekraczają 20-33,3 hPa, tj. 2-3% ciśnienia normalnego. Różnice w wielkości ciśnienia atmo­sferycznego mogą powodować powstawanie dolegliwości lub nasila-

74

ną ra,

me sec

wyraźny wpływ na układ krążenia i układ nerwowy. Woda jest również konieczna dla potrzeb gospodarczych i przemysłowych, przy czym do celów przemysłowych zużywa się około 80% ogólnej ilości wody. Jest także niezbędna do utrzymania czystości miast i osiedli, dla potrzeb komunika­cyjnych, w celach ochronnych (np. gaszenie pożarów) i w wielu innych dziedzinach.

KRĄŻENIE WODY W PRZYRODZIE

mi tch ee-jb-

d/i lni

kie liz-

rie. lin

)ł()

cm

id-

:m.

B,

roh

₁eh

;ka ały nie

Wodeną ziemi i w powietrzu spotykamy w różnych postaciach.

powietrzu znajduje się ona w postaci gazowej, jako para wodna, tworząc

;ły i chmuryj^Ż tej postaci wodaprzechodzi g| stan ciekły, jako deszcz, , albo w stan stały, jako śnieg, grad, szron. Na powierzchni ziemi woda znajduje się w morzach, rzekach lub stawach, albo też w ziemi, jako wody, jeziora i rzeki podziemne.

Woda w postaci pary wodnej powstała na Ziemi, gdy temperatura zewnętrzna globu obniżyła się do 1200°C. Przy wyższych temperaturach para wodna istnieje w stanie rozłożonym jako wodór i tlen.powierzchnia kuli ziemskiej w % jest pokryta wodą. Najwięcej wody znajduje się w morzach, lodowcach i oceanach, mniej w rzekach i wodach podziem­nych, a najmniej w atmosferze. Zapasy wody słodkiej obliczane są na 24000000 kilometrów sześciennych.

Ryc. 2.21. Schemat krążenia wody w przyrodzie.

Woda globu ziemskiego znajduje się w nieustannym ruchu. Przyczyną tego jest ciepło słoneczne, które wywołuje dzienne i nocne różnice temperatur. Woda stale paruje z powierzchni ogromnych zbiorników wodnych,, a także z ziemi i roślinności. Para wodna unosi się w górne

91

---