WPLYW KOPALNI ODKRYWKOWYCH NA SRODOWISKO NATURALNE

OG�LNY ZARYS PROBLEMU

Wegiel tworzy sie w pokladach. Niekt�re znajduja sie tak gleboko, ze do ich wydobycia potrzeba kopalni glebinowej. Gdy jednak wegiel jest blisko powierzchni wystarczy budowa kopalni odkrywkowej. Jej istota polega na dotarciu do surowca poprzez ?odkrycie? przykrywajacej go warstwy ziemi i skal. Spos�b ten jest korzystny pod wzgledem ekonomicznym, ale negatywnie wplywa na srodowisko naturalne. Scieki wyplywajace z takiej kopalnie czesto uchodza do rzek badz strumieni, powodujac ich skazenie lub zapchanie. Trujace zwiazki zabijaja r�wniez wegetacje. Kopalnie odkrywkowe niszcza cenna glebe, kt�ra moglaby byc wykorzystana pod pola uprawne, czesto tez wymagaja wyciecia duzych polaci lesnych.) Co prawda w zycie weszly przepisy nakazujace kompaniom g�rniczym rekultywacje ziemi po zakonczeniu odkrywki, ale nie satysfakcjonuja one ekolog�w.

PROBLEM LAS�W

W stanie West Virginia w USA od poczatku lat 80 narasta problem niszczenia las�w w celu tworzenia kopaln odkrywkowych. Powstaja gigantyczne kompleksy o powierzchni rzedu wielu tysiecy hektar�w, w obrebie kt�rych w kr�tkim czasie wydobywa sie olbrzymie ilosci wegla przy stosunkowo niewielkiej liczbie pracownik�w.

Oficjalnie prawo nakazuje sp�lkom weglowym przywracanie zniszczonych odkrywka obszar�w do stanu sprzed rozpoczecia wydobycia lub do wykorzystania ich do tzw. ?wyzszych cel�w?.

Ekolodzy martwia sie jednak, iz te blizej niesprecyzowana ?wyzsze cele? sa przykrywka do przeksztalcania zniszczonych teren�w w obszary przemyslowe, badz w inne, zgodne z koncepcja rzadu, aczkolwiek majace niewiele wsp�lnego z przywracaniem pierwotnego krajobrazu okolicy.

W podobnie pesymistycznym tonie wypowiadaja sie juz od dziesiecioleci lesnicy. Ich zdaniem odtworzenie wycietych las�w jest bardzo trudne na zniszczonej glebie z powodu obnizenia poziomu w�d gruntowych. Proces ten moze wiec wynosic 100 lat, a nawet i wiecej.

Szczeg�lnie alarmujace okazal sie ostatni raport Departamentu Lesnictwa w stanie West Virginia. Zamieszczone w nim dane pokazuja, ze:

- Od 1987 do 1995r. (8 lat) prawie 625 tys. ha las�w zostalo wycietych w celu budowy kopaln, farm, dom�w i dr�g. Jest to pierwsze zmniejszenie sie calkowitej powierzchni las�w w tym stanie od ponad 50 lat.

- 44% z powyzszych 625 tys. ha (275 tys. ha) las�w zostalo przeksztalconych w kopalnie odkrywkowe.

- W wyniku obecnego procesu rekultywacji na wyeksploatowanych terenach przywraca sie jedynie drobna roslinnosc (trawy) i wegetacje, a nie drzewa i lasy, powodujac nieodwracalne zmiany w srodowisku.

W efekcie zmniejszona zostaje nie tylko ilosc drzew, ale i populacja dzikiej zwierzyny zamieszkujacej tamtejsze lasy.

Przedstawiciele kompanii g�rniczych bronia sie, m�wiac, iz dane Departamentu Lesnictwa zostaly zawyzone, gdyz uwzgledniaja powierzchnie obszaru objetego zezwoleniem na przeprowadzenie odkrywki, a nie obszaru juz zniszczonego, gdyz odkrywke rozwija sie tam powoli, przez nawet 10 lat. Nie mozna wiec m�wic o tak ogromnych stratach. Dodaja, ze choc nowe metody wydobywania wegla polegajace na szybkim niszczeniu duzych polaci wzg�rz utrudniaja p�zniejsza rekultywacje, ich fachowcy zdobywaja coraz wieksza wiedze na temat jak najlepszego przeprowadzania tego procesu.

Ekolodzy sa jednak odmiennego zdania. Twierdza, ze samo posadzenie drzew nie rozwiaze problemu. Na zniszczonym terenie nie ma sci�lki lesnej ? lisci, porost�w i mikrob�w, kt�re przyczyniaja sie do powstawania lasu. Dlatego wyciete drzewa nigdy nie beda mogly w pelni odrosnac. Poza tym sp�lki weglowe planuja rekultywacje jedynie 67% zniszczonych obszar�w lesnych.

Jednakze nie tylko problem samych las�w nurtuje tamtejsze organizacje ochrony przyrody. Poklady wegla znajduja sie w przebiegajacym przez stan pasmie Appalach�w. W efekcie zniszczeniu ulega krajobraz starych g�r. Pozostale po odkrywce olbrzymie leje, wypelnianie sa skalami i zwirem. Material ten moze zostac latwo wymyty przez wode w ciagu 25 lat, co stwarza w przyszlosci ryzyko wielkich powodzi, gdyz w razie wzmozonych opad�w deszczu zniszczona powierzchnia nie wchlonie wody. Jeszcze jednym negatywnym skutkiem dzialalnosci kopaln odkrywkowych w tym regionie jest zatruwanie, a nawet i calkowite zasypywanie g�rskich potok�w. Podobna sytuacja miala miejsce niedawno na Wegrzech, gdzie halda arsenu (pierwiastka chemicznego, kt�rego nawet najmniejsza dawja moze wywolac r�zne odmiany raka sk�ry i innych nowotwor�w) obsunela sie do Dunaju, powodujac duze zagrozenie dla srodowiska.

PRZYKLAD REKULTYWACJI ? HENRY (USA)

Teren pozostaly po kopalni odkrywkowej nie jest wbrew pozorom bezuzyteczny. Wrecz przeciwnie ? odpowiednio wykorzystany moze okazac sie zr�dlem duzych zysk�w. Przykladem moze byc zalozona przez dw�ch Amerykan�w (Bill Englebrecht i Steve Foglesong) The Black Gold Cattle Company ? jedna z najbardziej dochodowych inwestycji rolniczych ostatnich lat w USA. Sp�lka zajmuje sie hodowla i sprzedaza bydla do USA, Kanady i Meksyku oraz produkcja paszy. Rocznie hodowle opuszcza ok. 1000 sztuk bydla.

Wiekszosc zajmowanej przez sp�lke ziemi zostala wykupiona od kompanii g�rniczej. Znajdujaca sie w miejscowosci Henry w stanie Illinois odkrywka siegala do glebokosci ponad 18 metr�w. Teren wyr�wnano i przykryto 40-centymetrowa warstwa gleby najlepszej jakosci.

Obszar uprawno-pastewny zajmuje 3600 ha. Na plantacji, na kt�rej pracuja najnowoczesniejsze maszyny uprawia sie gl�wnie kukurydze i fasole, a takze czerwona koniczyne, pszenice i sorgo. Opr�cz tego kompania zajmuje jeszcze 1200 ha niezagospodarowanego terenu pelnego jezior i mokradel przeznaczonego dla wedkarzy oraz amator�w jazdy konnej i lowiectwa. Miejsce to zamieszkuja liczne populacje indyk�w, przepi�rek, jeleni i wodnego ptactwa. Jest to wiec znakomity teren rekreacyjny dla wielu Amerykan�w.

PRZYKLAD REKULTYWACJI ? NIEDERLAUSITZ (NIEMCY)

Region Niederlausitz lezy mniej niz godzine jazdy z Drezna autostrada A 13 w kierunku Berlina. Teren ma krajobraz wrzosowiska z charakterystycznymi lasami sosnowymi, co sprawia, ze trudno uwierzyc, iz jest to jedna z najwiekszych w Niemczech kopalni wegla brunatnego.

Przykladny stopien rekultywacji pozostawia duze jeziora, obszary ochrony przyrody i obszary wypoczynkowe w bylym miejscu pracy gigantycznych maszyn odkrywkowych. Obszary te daja ludnosci mozliwosc wypoczynku zapewniajac jednoczesnie dogodne warunki do zycia dla flory i fauny.

Kopalnia odkrywkowa:

Jednakze, kopalnia odkrywkowa wegla brunatnego wymaga uzycia najciezszego sprzetu i najnowoczesniejszej technologii. Kopalnia odkrywkowa jest olbrzymim wykopem okolo 3 km dlugim i 1 km szerokim. Wegiel lezy na glebokosci 40 do 100 m, wiec ogromne objetosci nadkladu musza zostac usuniete zanim osiagniete zostana poklady wegla. Osiaga sie to przy uzyciu koparek kolowych i jednonaczyniowych do wykonania wykopu o glebokosci okolo 100 m na powierzchni 3 x 1 km. Nadklad jest usuwany przez koparki kolowe i jednonaczyniowe i transportowany systemem przenosnik�w, rozscielaczy nadkladu, itp. na obszary poza wydobywcze kopalni gdzie jest skladowany. Czesc wyposazenia obszaru odkrywkowego jest wykonana z biegnacych po szynach most�w przenosnikowych, umozliwiajac tym samym odkrycie pasa wegla o dlugosci okolo 3 km. Wegiel lezacy w pokladach o miazszosci 12 m jest wydobywany przez koparki kolowe i jednonaczyniowe, i ladowany do wagon�w kolejowych tasmociagami. Wegiel w wagonach jest transportowany do elektrowni lub urzadzen przer�bki wegla. Tej skali kopalnia odkrywkowa wymaga obnizenia poziomu w�d gruntowych. Osiaga sie to przez instalacje studni w strefie wielu kilometr�w wok�l kopalni, wypompowywanie w�d gruntowych i odprowadzanie ich na zewnatrz.

PRZYKLAD REKULTYWACJI ? LIPSK (NIEMCY)

Dziesiatki lat pracy kopalni wegla brunatnego usytuowanej na poludnie od Lipska odcisnely swoje ponure pietno na krajobrazie. Martwe ugory, haldy i wyrobiska zlozyly sie na obraz spustoszenia pozostaly po dekadach rabunkowej gospodarki. Wyzwanie, przed kt�rym staneli niemieccy ekolodzy to przywr�cic zycie tym zniszczonym 70 tysiacom hektar�w.

Tylko od 1981 do 1989 wydobyto tutaj 30 mln. ton rudy wegla brunatnego i przerzucono 85 mln. ton metr�w szesciennych gruntu. Setki hektar�w wspanialego lasu Auenwald zostalo zniszczone. Dwadziescia wsi padlo ofiara kopalni Zwenkau/Cospuden. Przed odkrywka musialo sie cofnac nawet miasteczko Cospuden. Razem okolo 6000 mieszkanc�w likwidowanych i zagrozonych dom�w zostalo zmuszonych do przesiedlenia sie. Pobliskie elektrownie B�hlen i Espenhein dzien i noc emitowaly trujace zwiazki siarki oraz pyl weglowy zatruwajac srodowisko na olbrzymim obszarze.

Kopalnia odkrywkowa dawno juz przekroczyla lipskie rogatki, gdy masowe protesty obywateli wiosna 1990 roku zatrzymaly jej prace. Runal berlinski mur a z nim plany wydobycia wegla brunatnego. Jeszcze w 1989 roku wydobycie w NRD wynosilo 300 mln. ton; w 1996 bylo to juz tylko 80 mln. Nowe demokratyczne wladze szybko podjely decyzje o przywr�ceniu do zycia zdewastowanego srodowiska. Obecnie rewitalizuje sie m.in. okolo 1000 ha teren�w projektowanego parku krajobrazowego Cospuden rozciagajacego sie pomiedzy resztkami lipskiego Auenwaldu a legami Elstery w okolicy Zwenkau.

Kosztowny spadek

Rekultywacja teren�w po bylej kopalni Zwenkaun/Cospuden jest czescia zakrojonych na wielka skale dzialan panstwa niemieckiego. W ciagu minionych 150 lat g�rnictwo we Wschodnich Niemczech zniszczylo i wyeksploatowalo w ramach odkrywkowego wydobycia wegla brunatnego tereny o og�lnej powierzchni 70 tys. hektar�w. Przywracanie pierwotnego charakteru zniszczonym regionom jest o tyle trudne, ze od polowy lat 70-tych ze wzgledu na postepujace trudnosci finansowe NRD zaprzestano wiekszosci staran o rekultywacje wyrobisk.

Rewitalizowanie olbrzymiej powierzchni nieczynnych wyrobisk w bardzo kr�tkim czasie nie byloby mozliwe bez finansowego wsparcia projektu przez budzet federalny, (kt�ry ponosi 50% koszt�w) i kraje zwiazkowe. W latach 1991-1997 przeznaczano na ten cel z budzetu 1,5 miliarda marek rocznie. Na kolejne piec lat przewidziano w sumie dalsze 6 miliard�w marek. Dzieki tym srodkom zmienia sie krajobraz dw�ch tradycyjnych region�w wydobycia wegla brunatnego - na Luzycach na poludnie od Cottbus oraz w Niemczech Srodkowych wok�l Lipska. Samych drzew posadzono tam 48 milion�w! Uwaza sie, ze jest to najwiekszy w Europie projekt uzdrawiania srodowiska naturalnego.

Park Cospuden

Park krajobrazowy Cospuden kryje w sobie ogromne mozliwosci. Nowo zalesione tereny na poludnie od Lipska przylegajace do zachowanych resztek starego lasu, stanowia atrakcyjny teren do uprawiania sport�w i swiatecznego wypoczynku. Setki malowniczych sciezek przecinaja las dajac mozliwosc odbywania calodziennych wedr�wek. Niezmiernie waznym punktem projektu rekultywacji opuszczonych wyrobisk bylo powstanie zespolu jezior w otoczeniu wydm, lak i las�w. W wyniku tych dzialan natychmiast pojawila sie oferta skierowana do milosnik�w sport�w wodnych, przejazdzek konnych i rowerowych, kapieli slonecznych i golfa. Na tak olbrzymim terenie, kazdy ma szanse znalezc dla siebie wlasna oaze spokoju.

Z czasem natura odzyska utracone na rzecz kopalni tereny. Odpowiednie warunki zostaly po temu stworzone. Nie tylko posadzono drzewa majac nadzieje na odrodzenie sie pierwotnego biotopu, takze projektujac nowe jezioro Cospuden przewidziano na jego poludniowym krancu rodzaj rozlewiska, jako chronionego siedliska dla licznych gatunk�w wodnego ptactwa.

Leniuchowanie na swiezym powietrzu, na czystej plazy i kapiel w czystej wodzie ma jednak swoja cene. Dotarcie do poklad�w wegla brunatnego wymagalo wypompowania z teren�w odkrywkowych w okolicach Lipska i na Luzycach 15 miliard�w metr�w szesciennych w�d gruntowych. Teraz przed naukowcami z kilku niemieckich uniwersytet�w postawiono zadanie, w jaki spos�b najbardziej dla czlowieka i przyrody przyjazny wyr�wnac tak olbrzymi deficyt w�d gruntowych. Jak wynika z ponizszej tabeli operacja napelniania zbiornik�w zostala rozpisana na dlugie lata.

Docelowe parametry zbiornik�w (wyrobisk) na poludniowym obrzezu Lipska <http://www.kursor.poznan.pl/num139/grafy/06map1.jpg> po aktywnym napelnieniu woda kopalniana.Nazwa zbiornikaCzas napelnianiaObjetoscPowierzchniaMaksymalna gebokosc1.Cospudener See1997 - 2000107 mln m3ok. 420 haok. 54 m2.St�rmthaler See2001 - 2012155 mln m3ok. 693 haok. 55 m3.Markkleeberger See2000 - 201265 mln m3ok. 250 haok. 63 m4.Zwenkauer See2006 - 2018174 mln m3ok. 970 haok. 45 m5.Kulkwitzer Seezakonczonook. 160 haJezioro Cospuden

Utworzenie parku krajobrazowego Cospuden jest traktowane jako wklad miasta Lipska w wystawe swiatowa EXPO 2000, kt�ra ma sie odbyc za rok w Hanowerze. To m.in. z tego powodu prace przy zagospodarowaniu jeziora Cospuden prowadzone sa na dwie zmiany, takze w soboty. Pospiech potrzebny jest tez z innego powodu. Codziennie przybywa wody, poziom jeziora podnosi sie codziennie o ponad 2 cm.

Mylilby sie jednak ten, kto uwazalby, ze utworzenie kilku kilometr�w plazy ogranicza sie tylko do zwyklego nawiezienia piasku. Idealne kapielisko wymaga, aby jego dno bylo nalezycie wyprofilowane. Do tego dochodzi 100 metrowej szerokosci plaza i sztuczne wydmy. Dlatego przy budowie tych kapielisk zatrudnionych jest stale ok. 170 pracownik�w.

Aby ksztalt plazy odpowiadal dokladnie koncepcji planistycznej, caly teren musiala pokryc gesta siatka punkt�w niwelacyjnych, z kt�rych kazdy wyznacza okreslona wysokosc. Najwyzszy punkt plazy lezy na wysokosci 115 m npm, najnizszy na 108 metrach. Ten ostatni znajdzie sie p�zniej dwa metry pod woda. Do tego czasu lustro wody podniesie sie jeszcze o okolo dziesiec metr�w. Pierwszy odcinek plazy po wschodniej stronie jeziora jest wlasnie wykanczany, na pozostalych prace postepuja pelna para.

W celu osiagniecia zaplanowanego profilu plazy, odpowiadajacego polozeniu punkt�w niwelujacych, spychacze i koparki usuwaja wierzchnia warstwe ziemi. Na r�znych odcinkach wschodniej plazy zostala zdjeta i wywieziona warstwa gruntu o glebokosci od 1.6 do 3 metr�w. Profilujac powierzchnie odslania sie warstwe lezaca o 60 cm nizej od planowanej powierzchni p�zniejszej plazy, by nastepnie naniesc w to miejsce 30 centymetrowa warstwe drenujaca zwiru i przykryc ja podobna warstwa piasku. Tylko do tego celu potrzeba 22 tys. metr�w szesciennych piasku. Ten ostatni etap, nawiezienie zwiru i piasku, wykonuje sie juz recznie przy pomocy taczek lopat i grabi. Przemieszczanie takich olbrzymich ilosci zwiru, ziemi i piasku wymaga duzej sprawnosci i elastycznej organizacji.

Lyzka dziegciu

W styczniu 1997 roku w Lipsku zostala zorganizowana przez zrzeszenie "Verlorene Orte" (Utracone miejscowosci) wystawa obrazujaca swiadectwa zniszczenia 12 wsi z terenu kopalni odkrywkowej Zwenkau/Cospuden. Prasa przytoczyla slowa jednej z wysiedlonych: "Moge zrozumiec mieszkanc�w Heuersdorfu, kt�rzy dzisiaj walcza o zachowanie swojej gminy". Ot�z to. Pomimo spadku zapotrzebowania na wegiel jest on nadal wydobywany. Pech polozonej o 30 km na poludnie od Lipska miejscowosci Heuersdorf, polega na tym, ze zalegaja pod nia bogate zloza wegla brunatnego szacowane na 40 mln. ton. Aby je wydobyc trzeba by zniszczyc wies i kolejne setki hektar�w powierzchni ziemi.

Problem jest ciagle nierozwiazany. W debatach krzyzuja sie zlozone racje ekonomiczne, socjalne i polityczne. Miejsca pracy w pobliskiej kopalni, elektrowni i stalowni oraz bilans energetyczny regionu kontra ochrona srodowiska. Zieloni posiadaja wazny argument w reku - olbrzymi koszt rekultywacji bylej kopalni Zwenkau/Cospuden.

W Zylinie na Slowacji podczas festiwalu "Ekotopfilm 96" jedna z gl�wnych nagr�d otrzymal film Franka Alleweldta pt. "Zmiana czy koniec? Powstanie w Heuersdorf". Film pokazuje nie tylko op�r malej miejscowosci przeciwko planom wielkich koncern�w, wskazuje r�wniez alternatywne rozwiazanie jakim sa odnawialne zr�dla energii. W poblizu jednego z dawnych wyrobisk ma powstac grupa szesciu turbin wiatrowych o lacznej mocy 3000 kW. Takie rozwiazanie pozwoli na zaoszczedzenie prawie 6000 ton wegla brunatnego rocznie; tyle, ile przerabia jedna zmiana jednego bloku nowej elektrowni w Lippendorf rocznie.

---