ZDRADA
Zdrada. Czyn potępiany, przynoszący hańbę temu, kto się go dopuścił. Człowiek, który zdradził, jest potępiony, wszyscy uczciwi i szlachetni się od niego odwrócą. Pozostanie mu straszliwa samotność lub towarzystwo takich samych jak on łajdaków.
Najbardziej znaną w naszym kręgu kulturowym postacią zdrajcy jest Judasz, który sprzedał Jezusa za garść srebrników. Czyż człowiek, który dopuści! się takiej podłości, może zasługiwać na czyjekolwiek współczucie? A. jednak los Judasza jest tragiczny; w jego postępku dostrzegamy coś nieodwołalnego. Zdrada - nawet tak oczywista ~ nie zawsze jest do końca jednoznaczna. Nie wszystko potrafimy ocenie.
Najłatwiej potępić tych, którzy zdradzili, by zdobyć władzę lub zrobić karierę. W. Szekspir ukazał w Hamlecie świat pełen fałszu i kłamstwa, w którym rządzą przemoc, chciwość i okrucieństwo. Brat zabija tu brata, by odebrać mu wszystko: władzę, bogactwo, ukochaną kobietę. Żona sprzeniewierzy się pamięci męża. Książę, syn zamordowanego, cudem uniknie śmierci, wykrywając podstęp swoich wrogów; nie uchroni się jednak przed następną intrygą... Tego świata nie sposób naprawić, tu nawet nie piętnuje się zła; to dobro jest w Elzynorze czymś nienaturalnym.
Po władzę w Polsce usiłowali sięgnąć bohaterowie Na plebanii w Wyszkowie S. Żeromskiego. Władzę tę miały zagwarantować im bagnety bolszewickiej armii. Dla Juliana Marchlewskiego, Feliksa Dzierżyńskiego i Feliksa Kohna nie ma przebaczenia. Zdradzili ojczyznę, popełnili czyn haniebny: wystąpili przeciw własnemu narodowi.
Karierowiczów, dla których nie liczy się własny kraj, można odnaleźć w różnych miejscach i w różnych czasach. Byli tacy i wśród Polaków. Portrety zdrajców, którzy wybrali karierę w carskiej służbie, ukazał A. Mickiewicz w III części Dziadów. Warszawska arystokracja czy służalczy profesorowie z Wilna stracili honor, sprzedali się wrogowi.
Czasem zdrada wydaje się czymś nieuchronnym i niezawinionym, jak sprzeniewierzenie się Tristana i Izoldy, złamanie przez nich wcześniej złożonych przysiąg. Straszliwa moc miłosnego napoju, który nie był dla nich przeznaczony, połączyła ich na zawsze. Nie zdradzili z własnego wyboru. Ich uczucie jest okupione udręką. Tracą godność, skazują się na życie w lęku i stałym zagrożeniu.
Natomiast z zimną precyzją przygotował swą zdradę Ganelon. By zdobyć bogactwa i pozbyć się pasierba, który był mu przeszkodą, uknuł intrygę, której skutkiem była straszliwa klęska tylnej straży wojsk Karola Wielkiego, dowodzonych przez Rolanda. Ganelona, który zdradził swego suwerena i sprzymierzył się z poganami, słusznie spotkała straszliwa kara.
Zasady honoru rycerskiego złamał również Konrad Wallenrod. Nie zrobił on tego jednak, powodowany niskimi pobudkami. Nie kierowała nim żądza zysku czy władzy. Chciał jedynie ocalić swoją prawdziwą ojczyznę, Litwę; innego sposobu nie było. Zapłacił za to utratą godności, spokoju sumienia, osobistego szczęścia. Przez lata żył pod przybranym nazwiskiem, udając człowieka, którego wcześniej musiał zabić. Jego życie było wypełnione bólem, rozpaczą i świadomością okrutnej konieczności.
Zdrada Wallenroda, choć popełniona ze szlachetnych pobudek, pozostaje jednak czynem nieetycznym. W innej sytuacji jest oskarżony o zdradę bohater Omyłki B. Prusa; niesprawiedliwa, krzywdząca ocena jego postawy, która spowodowała jego śmierć, była efektem niedomówień, błędnych sądów, nieporozumień. Samotny człowiek, uważany za zdrajcę i szpiega, niczemu się nie sprzeniewierzył; ośmielił się tylko mieć inne zdanie niż ogół.
Różne są oblicza zdrady, ale nie zawsze jest tak, że odstępca można być jedynie potępiony. Nie tylko chęć zysku czy żądza władzy skłaniają ludzi do zdrady. Czasem postępują tak ci, którzy nie mają innego wyjścia albo nie potrafią pokonać własnej słabości. Czy zdradę można jednak wybaczyć? Na to pytanie nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi.
Biblia - Postać Judasza AN
„Pieśń o Rolandzie" ŚR
„Dzieje Tristana i Izoldy " ŚR
Wiliom Szekspir „Hamlet" RE
Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod" RO
Adam Mickiewicz „Dziady" część III RO
Bolesław Prus „Omyłka" PO
Stefan Żeromski „Naplebanii w Wyszkowie". XX