Motyw zdrady w literaturze

Według Wielkiego Słownika Poprawnej Polszczyzny PWN słowo „zdrada” oznacza w pierwszej

kolejności przejście na stronę wroga lub „wydanie kogoś, czegoś osobie niepowołanej”. Ten rodzaj
zdrady spotykany jest i piętnowany w literaturze od wieków. Natomiast stosunkowo nowym
zjawiskiem zdaje się definiowanie zdrady jako „niedochowanie wierności małżeoskiej”.

Zapewne wynika to z faktu, że już w najwcześniejszych dziełach literatury, jakie znamy, dominuje

przekonanie, że człowiek powinien poświęcad się dla idei – zazwyczaj Boga lub Ojczyzny. Związki
rodzinne i osobiste, przyziemne szczęście nie miały najmniejszego znaczenia, a wręcz czasem
przeszkadzały w służeniu Wielkiej Idei. Zdrada dotyczyła więc przede wszystkim sfery sacrum;
postępki w sferze profanum na ogół nikogo nie interesowały. Życie codzienne oraz związane z nim
problemy wkroczyły do literatury tak naprawdę dopiero w epoce pozytywizmu. Razem z nim
zaistniała też zdrada małżeoska, traktowana wąsko – jako problem danej pary – lub szeroko – jako
problem danego kręgu znajomych czy też całej warstwy społecznej.

Dlatego też ze względu na tak różne rozumienie pojęcia zdrada podzieliłam moją pracę na dwie

części. Najpierw omówię zdradę w jej pierwszym, starszym znaczeniu. Następnie rozważę przykłady
zdrady jako „niedochowanie wierności małżeoskiej” i jej postrzeganie na przestrzeni epok.

Pierwszym i najbardziej oczywistym przykładem zdrady jest apostoł Judasz. Za nędzną zapłatę

wskazał ludziom arcykapłana swojego mistrza; na domiar złego narzędziem zdrady uczynił pocałunek.
Odtąd jego imię stało się synonimem słowa zdrajca. Tak zazwyczaj streszcza się życie tego człowieka.
Nikt nie zastanawia się, jakim człowiekiem był wcześniej – a przecież musiał pozytywnie wyróżniad się
spośród uczniów Jezusa, skoro został apostołem. Nie wiadomo również, co tak naprawdę skłoniło go
do zdrady – bo przecież na pewno nie te marne trzydzieści srebrników. Ewangeliści sugerują, że to
diabeł go skusił. Z drugiej strony św. Jan opisuje, że w czasie Ostatniej Wieczerzy Jezus wskazał
Judasza jako przyszłego zdrajcę i powiedział mu „Co chcesz czynid, czyo prędzej!”. Byd może to
właśnie zdanie zaważyło na decyzji apostoła, która przecież zgodna była z Bożym Planem. W każdym
razie w tym przypadku zdrada potrzebna była, by pchnąd Historię na zamierzone tory. Ktoś musiał
zdradzid Jezusa. Nieszczęście Judasza polegało na tym, że to on okazał się najbardziej odpowiednim
kandydatem do tego zadania.

Inaczej przedstawia się przypadek apostoła Piotra. Jego zdrada polegała na tym, że wyparł się

trzykrotnie swojego mistrza, chod jeszcze parę godzin wcześniej zaklinał się, że wytrwa przy nim,
chodby miał przez to zginąd. Jego strach okazał się jednak silniejszy niż wiara i przysięgi. Jednak gdy
Piotr przypomniał sobie, że jego zachowanie zostało przepowiedziane przez Jezusa, uwierzył mocniej
niż kiedyś, a wyrzuty sumienia tylko wzmocniły jego postanowienie poprawy. Piotr – i inni
apostołowie, którzy również wyparli się Jezusa – odbierany jest zupełnie inaczej niż Judasz, chociaż
ich zdrady zostały zapowiedziane w podobny sposób. Piotr zdradził ze strachu, natomiast przyjmuje
się, że Judasza motywowała licha zapłata. Takie postawienie sprawy przemawia do nas, bo od
dzieciostwa uczono nas gardzid ludźmi, których do działania skłonid mogą jedynie bodźce materialne.
Natomiast tchórz jest przecież bohaterem naszych czasów – nudzą nas nieustraszeni bohaterowie,
którzy zawsze wygrywają, ale tchórze, którzy dokonują bohaterskich czynów z poczucia winy albo na
skutek zbiegu okoliczności, to nasze ulubione postacie. Z takim kimś możemy się utożsamid, chod
czasem sami nie do kooca zdajemy sobie z tego sprawę. Lepiej do postaci Piotra usposabia nas też
fakt, że motywy jego postępowania są dokładnie opisane w Ewangeliach, a o Judaszu jest zaledwie
kilka zdao – najwyraźniej ewangeliści nie uznali analizy psychologicznej tego człowieka za ważnej dla

potomności. Tymczasem opis przeżyd zdradzającego i nawracającego się Piotra ma przekonad nas, że
każdy, nawet jeśli zgrzeszył, może powrócid do Boga i dobrymi uczynkami zasłużyd na przebaczenie.

Innej natury były natomiast zdrady zaprezentowane przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie”.

Książę Janusz Radziwiłł zdradził Rzeczpospolitą Obojga Narodów, twierdząc, że ratuje ją przed
upadkiem. Tymczasem tak naprawdę kierowała nim niespełniona ambicja – chciał zostad władcą
paostwa, nawet jeśli to miałby byd tylko skrawek jego ojczyzny, a szwedzki najazd tylko mu to ułatwił.
Tutaj zdrada posłużyła jako ostrzeżenie dla zasłużonych bohaterów i władców, by wysokie mniemanie
o własnych zaletach nie zaślepiło ich i nie wypaczyło ich osądów, bo skutki tego mogą byd bardzo
bolesne. I to nie tylko dla nich, ale też dla innych ludzi, zwłaszcza ich podwładnych.

Dobrym przykładem jest tu Andrzej Kmicic. Zdrada księcia Janusza postawiła go w sytuacji bez

wyjścia – cokolwiek by zrobił, zawsze wyszedłby na zdrajcę. I w rezultacie został zdrajcą podwójnym –
najpierw zdradził ojczyznę, bo posłuchał rozkazu Radziwiłła, a następnie złamał przysięgę daną
Radziwiłłowi, by walczyd w obronie ojczyzny. Przypadek ten uczy nas, że zbyt pochopne składanie
przysiąg może mied katastrofalne konsekwencje. A bezkrytyczne uwielbienie dla zasłużonych postaci
bywa szkodliwe, zwłaszcza gdy wielki dowódca, w którym wszyscy pokładali wiarę, okazuje się
zdrajcą.

Zupełnie inna jest postawa księcia Bogusława. On nie próbuje nawet łudzid siebie i innych, że

kierują nim patriotyczne pobudki. Nie interesuje go ojczyzna, a jedynie własna wygoda i zaspokajanie
kaprysów. Wydaje się niezdolny do głębszych uczud i kierowany głównie przez namiętności. Nie waha
się podjąd próby uwiedzenia cudzej narzeczonej tylko dlatego, że akurat ma taką zachciankę. Zdrada
ojczyzny jest tylko potwierdzeniem jego zepsucia.

Kolejnym przykładem osoby, która zdradza wszystko i wszystkich, byle tylko osiągnąd własne cele,

jest tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego „Balladyna”. By zdobyd pozycję księżnej,
zdradza zaufanie swojej siostry i morduje ją z zimną krwią. A gdy już osiąga ten cel, zdradza swojego
męża jako żona, nawiązując romans z jego rycerzem, i jako poddana, spiskując i występując zbrojnie
przeciw niemu. Nikt z ludzi nie jest w stanie powstrzymad Balladyny, więc szybko udaje jej się przejąd
władzę. Powstrzymuje ją dopiero interwencja sił nadprzyrodzonych. Zdrady bohaterki są więc
typowym przykładem romantycznego motywu winy i kary. Autor ostrzega w ten sposób wszystkich
przestępców, że nawet jeśli nie pozostał żaden świadek ich zbrodni, w koocu i tak poniosą zasłużoną
karę.

Konrad Wallenrod z poematu Adama Mickiewicza jest natomiast – w przeciwieostwie do Balladyny

– zdrajcą wyjątkowo niejednoznacznym. Sam nazywa się Litwinem, chod wychował się i większą częśd
życia spędził w Prusach Zakonnych. Wyznawał również religię, której przyjęcie usiłowali wymusid na
Litwie Krzyżacy. Wydaje się więc, że nie był w pełni ani Litwinem, ani Niemcem. Jego sympatia leżała
po stronie Litwy, bo wiedział, że to Krzyżacy wymordowali jego rodzinę. Dodatkowo to właśnie
Litwinkę pokochał i pojął za żonę, a Litwini bardzo chętnie przyjęli go w swe szeregi. Aż dziwi, że nikt
nie podejrzewał go o złe zamiary. Łatwowiernośd i uczciwośd ówczesnych ludzi pomogła mu jednak
podszyd się pod niemieckiego rycerza i po latach starao zostad Wielkim Mistrzem. Działając na rzecz
Litwy, złamał wszystkie przysięgi, które składał, wstępując do zakonu. Jego zdrada jest tym
straszniejsza, że był odpowiedzialny za cały kraj. Trudno nawet sobie wyobrazid, jakie szkody mogłaby
wywoład głowa paostwa, która tak naprawdę jest dywersantem i szpiegiem wrogiego kraju. Zdrada
Konrada Wallenroda nie jest jednak przez autora potępiana. Raczej sama zdrada staje się winą i karą
w jednym, bo decydując się na nią, bohater rezygnuje z życia u boku miłości swojego życia.
Jednocześnie, jako chrześcijanin, wciąż ma wyrzuty sumienia i niewątpliwie czuje ten ciężar

odpowiedzialności za tysiące ludzi, których jest przywódcą. Trudno jest mi uwierzyd, że nie miał
wyrzutów sumienia, zdradzając zaufanie poddanych, którzy niewątpliwie mu ufali.

Wyjątkowo tragicznym przykładem zdrajcy jest Bohun, bohater „Ogniem i mieczem” Henryka

Sienkiewicza. Został uznany za zdrajcę ojczyzny, bo przeszedł na stronę buntowników i stał się
jednym z ich sławniejszych dowódców. Tymczasem dla niego ta „ojczyzna” była tylko krajem
rządzonym przez ludzi pokroju Zagłoby, który najpierw udawał przyjaciela, a potem go zdradził, czy
Skrzetuskiego, który odebrał mu ukochaną. Ze strony Polaków nie spotkało go więc nic dobrego,
dlatego trudno się dziwid, że przeszedł na stronę ich wroga. Można przypuszczad, że podobny los
spotkał też wielu innych dumnych Kozaków. Zdrada Bohuna obrazuje więc niedolę całego jego
narodu. Jest też przestrogą, że upokorzenie i poczucie krzywdy mogą zupełnie zniszczyd człowieka i
pchnąd go do strasznych czynów.

Powyższe przykłady zdrady były bardzo spektakularne. Opiszę więc teraz zdradę niewiele znaczącą

dla ludzkości, ale zmieniającą i niszczącą życie jednego człowieka. Pragnę mianowicie przytoczyd
przykład doktora Pawła Obareckiego z noweli Stefana Żeromskiego „Siłaczka”. Byd może zdrada nie
jest tu czymś oczywistym, ale ja uważam, że doktor zdradził swoje ideały, zgadzając się na utrzymanie
zastanego porządku panującego w Obrzydłówku. Sam sobie nawet nie zdawał z tego sprawy do
momentu, gdy dowiedział się, że jego ukochana z czasów studiów nie porzuciła tych ideałów i skazała
się na śmierd w zapomnieniu, pracując na prowincji, chociaż mogła dalej uczyd się, robid karierę albo
dobrze wyjśd za mąż i żyd w dostatku. Opisując zdradę doktora Pawła, autor ubolewa nad tym, że
trzeba byd prawdziwym „siłaczem” lub „siłaczką”, by mimo potężnych przeciwności losu wytrwad w
swoich szlachetnych postanowieniach z młodości. W tym przypadku motyw ten ma wyjątkowo
smutną wymowę również dlatego, że przypadki podobne do opisanego w „Siłaczce” zdarzają się
często w dzisiejszych czasach. Byd może szlachetne i pracowite osoby nie zapadają już tak łatwo na
śmiertelne choroby, ale wciąż wiele osób musi ponosid tytaniczne wysiłki, by zrealizowad swoje
idealistyczne plany.

To był ostatni przykład zdrady w sferze idei. Jak widad, zastosowanie tego motywu przybiera

najróżniejsze postacie i pełni rozmaite funkcje. Natomiast zdradę jako „niedochowanie wierności
małżeoskiej” cechują na ogół pewne prawidłowości – na przykład zdrada żony pociąga za sobą zwykle
poważniejsze i tragiczniejsze konsekwencje niż zdrada męża, chociaż nie zawsze tak jest.

Pierwszym przykładem jest Odyseusz. W czasie opisanego w „Odysei” powrotu do domu

parokrotnie zdradzał żonę. W każdym przypadku był do tego zmuszony i nie ukrywał, że wolałby już
wrócid do Penelopy, która czekała na niego wiernie przez dwadzieścia lat, i syna dorastającego przez
ten czas bez ojca. Dla Homera zdrady Odysa nie miały takiego znaczenia jak fakt, że bohater został
skazany na te wszystkie niebezpieczne przygody i wieloletnią tułaczkę, ponieważ swoim
zachowaniem obraził boga Posejdona. Tak więc wszystko, co przeżył w czasie powrotu do domu –
również niewiernośd wobec żony – było karą i dowodem na ogromną władzę bogów nad ludzkim
losem. Przy okazji Homer ukazuje też perfidię Posejdona, który sprawił, że Odys-domator stał się
archetypem podróżnika.

Przeciwnym przykładem z antycznej twórczości jest Helena Trojaoska. Jej romans z księciem Troi,

Parysem, wywołał wieloletnią, krwawą wojnę. Jej historia również miała obrazowad wpływ bogów na
życie ludzi – nagłą miłośd między Heleną a Parysem wywołała przecież Afrodyta. Chciała nagrodzid go
w ten sposób za to, że to właśnie jej przyznał jabłko „dla najpiękniejszej”. Jak się później okazało,
uczynił to na swoją zgubę. Wydaje się jednak, że Helena miała większy wpływ na swoje życie niż
Odys. Byd może przyczyną jest bezpośrednie pokrewieostwo z bogiem Zeusem; a może po prostu
Helena była sprytną manipulatorką, która po upadku Troi dzięki swej urodzie bardzo szybko uzyskała

przebaczenie męża i wróciła do domu, jakby te dziesięd lat przelewania krwi z jej powodu w ogóle nie
miało miejsca? Bezkarna zdrada Heleny jest tutaj przede wszystkim zapowiedzią późniejszego
motywu femme fatale, kobiety przynoszącej nieszczęście mężczyznom, którzy ośmielą się ją kochad.

Zupełną zmianę podejścia do życia i małżeostwa przyniosło Średniowiecze. Pochwalano wtedy

postawy, które w czasach starożytnych albo w dzisiejszym, nastawionym na szczęście jednostki
świecie byłyby nie do pomyślenia. Na przykład wzorem postępowania stał się święty Aleksy, który
opuścił swoją żonę, by poświęcid życie służbie Bogu, zupełnie nie licząc się z jej uczuciami i zdaniem.
Według współczesnych psychologów jego postępowanie też można by nazwad zdradą, bo dla
porzuconej żony nie miało znaczenia, czy Aleksy odszedł od niej dla Boga, czy dla innej kobiety.
Pięknie opisała to Kazimiera Iłłakowiczówna w „Opowieści małżonki świętego Aleksego”. Zdrada
męża była tym bardziej bolesna, że niezrozumiała i zupełnie niezgodna ze światopoglądem tej
kobiety.

Równie tragiczny wymiar miała zdrada Tristana i Izoldy. W tym przypadku miała byd wyrazem tego,

że żadne prawa ludzkie ani boskie nie są w stanie powstrzymad prawdziwej miłości. Zakochani stali
się bezwzględni wobec osób trzecich, byle tylko ocalid swój związek. Izolda bez wahania rozkazała
swojej służącej zastąpid się w łożu króla Marka; Tristan również z premedytacją okłamywał swoją
żonę. Zdrada jest więc w tym przypadku tylko jednym z wyrazów okrucieostwa szalonej i samolubnej
miłości dwojga ludzi, którym los uniemożliwił zawarcie oficjalnego związku.

Natomiast w „Lilijach” Adama Mickiewicza zdrada żony wynika ze znużenia samotnym życiem w

czasie, gdy mąż wyruszył na wyprawę wojenną. Chęd zatuszowania niewierności i uniknięcia kary
pcha kobietę do znacznie gorszych czynów. W rezultacie mąż ginie z jej ręki i później prześladuje ją
jako upiór. Na koniec żona wraz z zalecającymi się do niej szwagrami zostaje pochłonięta przez
piekielną otchłao. W tym utworze motyw zdrady miał więc za zadanie pokazad, że ukrywanie
przewinieo często prowadzi do popełniania o wiele cięższych zbrodni i o wiele straszliwszej kary. Byd
może gdyby niewierna żona przyznała się mężowi i okazała skruchę, on przebaczyłby jej i nie
poniosłaby żadnych konsekwencji.

Również zdradę za sposób spędzania wolnego czasu uważał Zenon Ziembiewicz z powieści Zofii

Nałkowskiej „Granica”. Nauczył się od swoich rodziców, że niewiernośd wobec żony jest czymś
normalnym i akceptowanym przez wszystkich. Dlatego też zupełnie zaskoczył go ogrom skutków,
jakie wywołał jego romans z Justyną. Nie potrafił sobie wyobrazid, co może czud samotna, zmuszona
do aborcji dziewczyna. Nie przewidział również, że u osoby równie pognębionej przez życie miłośd
może łatwo zmienid się w nienawiśd. Właściwie dziwi nawet, że Justyna tak późno zaczęła obwiniad
Zenona o swoje nieszczęście. Ta historia kooczy się źle dla wszystkich. Tu zdrada posłużyła jako
ostrzeżenie dla wszystkich, którzy akceptują niewiernośd małżeoską, nie biorąc pod uwagę, jak wiele
złego może z niej wyniknąd.

Zupełnie inną rolę pełni zdrada w dramacie Sławomira Mrożka „Tango”. Tu Eleonora zdradza

swojego męża tylko po to, by przełamad kolejne konwenanse i spróbowad czegoś nowego. Nie ma tu
mowy o żadnych emocjach – miłości czy zazdrości. Eleonorą kieruje czysto intelektualna przekora,
która każe jej łamad wszystkie zasady. Prowokuje tym syna – Artura – do buntu, czyli właśnie ścisłego
przestrzegania wszelkich reguł. W związku z tym Artur pragnie poślubid swoją narzeczoną i sztywno
trzymad się wszystkich możliwych praw. Ona natomiast buntuje się przeciw zawieraniu małżeostwa
bez miłości, ale za to z zasadami. Dlatego też zdradza Artura, czym zupełnie wyprowadza go z
równowagi i przyczynia się do jego śmierci. W „Tangu” zdrada jest więc tak naprawdę metaforą
buntu, postępowania na przekór komuś lub czemuś.

Z powyższych przykładów jasno wynika, że postrzeganie zdrady małżeoskiej zmieniało się w

zależności od epoki. Z czasem historie rozrastały się i komplikowały, by w dwudziestym wieku
osiągnąd abstrakcję z dramatu Mrożka. W każdym jednak przypadku niewiernośd wiąże się z jakimś
większym lub mniejszym nieszczęściem i czyjąś krzywdą.

Charakter każdej z opisanych zdrad – zarówno małżeoskich, jak i w sferze idei – wynikał zarówno z

okoliczności zewnętrznych, jak i z osobowości zdrajcy. Gdyby nie czary Goplany, Balladyna nie
zostałaby pewnie zdrajczynią; gdyby na miejscu Kmicica był pan Zagłoba, nie przysiągłby Radziwiłłowi
wierności i mógłby bez wahania wypowiedzied mu posłuszeostwo.

Każda zdrada stanowi też w pewnym sensie moment przełomowy w życiu bohaterów. Oto w danym

momencie posuwają się dalej, niż kiedykolwiek wcześniej. Tristan i Izolda używają coraz śmielszych
podstępów, by móc się spotykad; pani z „Lilii” zabija męża, by uniknąd wykrycia zdrady; apostoł
Judasz przyjmuje garśd srebrników za wydanie swojego mistrza, chod do tej pory był jego wiernym
uczniem. Coś się zmienia. Pewna granica zostaje przesunięta i już nigdy nie wraca na poprzednie
miejsce. Dla niektórych jest to wstęp do dalszych kroków w tym kierunku, ale niektórzy – jak apostoł
Piotr – orientują się szybciej, w którą stronę zmierzają, i do kooca życia ta zdrada jest dla nich
znakiem ostrzegawczym i punktem odniesienia.

Motyw zdrady jest bardzo użyteczny dla nas. Czytając o nim, możemy zbadad, jak bohaterowie

zachowali się w obliczu trudnej sytuacji oraz jakie to przyniosło skutki i zmiany w ich życiu. Dzięki
temu możemy unikad opisanych błędów i ich tragicznych skutków. Literatura nie jest jednak w stanie
przewidzied wszystkiego, więc prawdopodobnie życie i autorzy stworzą jeszcze wiele historii zdrad,
będą bardziej zaskakujące i przejmujące niż przytoczone przeze mnie w tej pracy przykłady.