Erozja potencjalna

W chwili obecnej nie jesteśmy dostatecznie przygotowani do obiek­tywnej klasyfikacji jakościowej i ilościowej erozji potencjalnej w Polsce z uwzględnieniem regionalnego jej zróżnicowania, dlatego zmuszeni je­steśmy zastąpić ją pewnym „układem odniesienia". W układzie tym bie­rzemy pod uwagę tylko właściwości fizyczne gleb i nachylenie terenu. Uwzględnienie zmienności czynnika klimatycznego w obrębie naszego kraju wymagałoby dokładniejszych badań niż przeprowadzone do obecnej chwili.

Trzeba też pamiętać, że samo nachylenie stoku nie wyczerpuje bynaj­mniej zagadnienia wpływu rzeźby terenu na nasilenie erozji, ale obecnie nie możemy wyjść poza skrajnie uproszczony układ: gleba — nachylenie terenu.

Gleby w naszym schemacie zostały ujęte w następujące grupy.

Grupa 1. Wszystkie gleby lessowe i lessowate, w tym również czarnoziemy, oraz lekkie gleby pyłowe.

Grupa 2. Gleby rędzinowe, ze szczególnym uwzględnieniem rędzin kredowych.

Grupa 3. Piaski gliniaste lekkie i piaski gliniaste mocno pylaste oraz gleby, których poziomy powierzchniowe mają skład lekkich glin pylastych.

Grupa 4. Piaski gliniaste mocne, niepylaste, gleby gliniaste różne (z wyjątkiem wspomnianych w poprzedniej grupie), gleby ilaste i nierędzinowe gleby szkieletowe.

Czarne ziemie zaliczane są do poszczególnych grup zależnie od składu mechanicznego.

Pozycja piasków luźnych i słabo gliniastych jest trudna do ustalenia.

Przyjęto pięć stopni zagrożenia erozją (erozja potencjalna):

1 — słaba,

2 — umiarkowana,

3 — intensywna,

4 — silna,

5 — bardzo silna.

Stopnie zagrożenia erozją poszczególnych grup gleb, w zależności od nachylenia terenu, przedstawiono w tabeli 11.

W wypadku występowania erozji słabej specjalne zabiegi przeciwerozyjne nie są konieczne. Gleba może ulegać słabym, częściowo tzw. płaskim, zmywom powierzchniowym, ale poziom orno-próchniczny regeneruje się stosunkowo łatwo.

Przy zagrożeniu gleby erozją umiarkowaną musimy się już liczyć z potrzebą stosowania zabiegów przeciwerozyjnych (orka poprzecznostokowa, unikanie pozostawiania pola przez dłuższy czas bez obsiewu). Przy tym — w wypadku lessów — może wystąpić obok „płaskiego" zmywu powierzchniowego także erozja liniowa w formie żłobinowej.

Za zagrożone erozją intensywną uważamy takie tereny, których orne użytkowanie bez zabiegów przeciwerozyjnych jest niewskazane, gdyż po­woduje postępującą degradację gleby, polegającą głównie na zniszczeniu poziomu orno- próchniczego, a miejscami także głębszych poziomów pro­filu glebowego (erozja żłobinowa).

Erozja silna prowadzi do zupełnego zniszczenia całego profilu glebo­wego, a często sięga także do podłoża. Przy takiej erozji zachodzi potrze­ba przeznaczenia części terenu erodowanego na użytki ochronne.

Na gruntach ornych wskutek erozji bardzo silnej występuje nie tylko rujnacja gleb, ale także szybkie /rozczłonowywanie się reliefu, co zmusza do rezygnacji z użytkowania ornego.

TABELA 11. Zagrożenie erozją poszczególnych grup gleb

Grupy gleb	Nachylenie terenu w stopniach
	do 3°	3-6°	6-10°	10-15°	powyżej 15°
	stopnie zagrożenia erozją (erozja potencjalna
1 2 3 4	0 - 1 0 - 1	2 (+) 1 - 2 0 - 1 0 - 1	3 + 2 - 3(+) 2 1- 2	4+ 3 - 4+ 3 + 2- 3( + )	5+ 5+ 4-5 + 3-5( + )

Objaśnienie. Przedziały nachyleń (do 3°, 3-6°, 6-10°, 10-15° i powyżej 15°) przyjęto także po to, aby wyniki spostrzeżeń terenowych dotyczące erozji gleb w Polsce były jak najbardziej porównywalne z wynikami badań zagranicznych.

Erozję liniową w naszym schemacie zaznaczamy krzyżykami. Krzyżyk w nawiasie oznacza, że przemiana żłobin w większe formy wklęsłe jest raczej mało spodziewana (chociaż nie wykluczona). Krzyżyki bez nawiasów sygnalizują łatwość pogłębiania się żłobin i daleko posuniętego rozczłonowywania się reliefu.

Dokładniejsza charakterystyka stopni zagrożenia erozją przedstawiona jest w tabeli 12. ^!-

TABELA 12. Stopnie zagrożenia gleb ( erozja potencjalna)

Stopień za­grożenia ero­zją	Skutki niestosowania zabiegów przeciwerozyjnych	Możliwość re­generacji profi­lu glebowego w wypadku niestosowania zabiegów prze-ciwerozyjnych	Potrzeba zabiegów przeciwerozyjnych	Możliwość użytko­wania ornego tere­nu
1. Erozja sła­ba	częściowe zmywa­nie poziomu orno-próchnicznego	pełna	minimalna lub żadna	pełna, bez stosowa­nia zabiegów prze­ciwerozyjnych
2. Erozja umiarkowana	zmywanie pozio­mu orno-próchnicznego, miejsca­mi (głównie na les­sach) powstawa­nie żłobin sięgają­cych poniżej tego poziomu	niepełna	orka poprzeczno-stokowa i skraca­nie okresu pozosta­wiania pól bez obsiewu	pełna, bez stosowa­nia zabiegów prze­ciwerozyjnych, któ­rych brak jednak może powodować degradację gleb
3. Erozja intensywna	podobne jak w poprzednim wypadku, ale silniejsze	brak regenera­cji na większeości terenu	oprócz poprzednio podanych zabie­gów potrzebne także wstęgowanie pól, tarasowa­nie terenu, kierun­kowanie lub roz­praszanie cieków wodnych	pełna, ale pod wa­runkiem stosowa­nia zabiegów prze­ciwerozyjnych
4. Erozja silna	niszczenie całego profilu gleby, a nie­kiedy także części podłoża oraz częś­ciowe rozczłonkowywanie się reliefu	zupełny brak regeneracji na większości te­renu	jak wyżej, a oprócz tego specjalne użytki ochronne (za­krzewienia, zadarnienia)	niepełna - ze względu na konie­czność objęcia czę­ści terenu przez użytki ochronne
5. Erozja bardzo silna	niszczenie profilu gleby jak wyżej, ale*silniejsze, pro­wadzące do daleko idącego rozczłonkowywania się reliefu	zupełny brak regeneracji na całym terenie	zabiegi najradykalniejsze - zalesie­nia, zakrzewienia, zadarnienia	zupełny lub prawie zupełny brak możli­wości użytkowania ornego

należy zaznaczyć, że przy nachyleniach przekraczających 15° mogą zachodzić w obrębie różnych gleb zjawiska, które nie ograniczają się do pospolitej erozji wodnej. Często bowiem z erozją wodną łączy się tzw. erozja wodno-grawitacyjna i grawitacyjna.

Za zjawisko erozji wodno-grawitacyjnej uważamy między innymi tzw. spełzanie gleb, obserwowane często na Kaszubach, a dotyczące najczęściej glin.

Należy zaznaczyć, że przy nachyleniach przekraczających 15° mogą zachodzić w obrębie różnych gleb zjawiska, które nie ograniczają się do pospolitej erozji wodnej. Często bowiem z erozją wodną łączy się tzw. erozja wodno-grawitacyjna i grawitacyjna.

Za zjawisko erozji wodno-grawitacyjnej uważamy między innymi tzw. spełzanie gleb, obserwowane często na Kaszubach, a dotyczące najczęściej glin.

Charakterystycznym przykładem erozji grawitacyjnej są zsuwy ziem­ne, zdarzające się prawie corocznie w obszarach fliszowych (karpackich) i lessowych (starowyżynnych i podkarpackich). Powstawanie tych zsuwów związane jest z w dużym stopniu z e strukturą podłoża gleby i układami stosunków wodnych warunkujących poślizg warstw wierzchnich.

---