Czaszka (cranium)
Kości czaszki dzielą się na dwie części; czaszkę mózgową (mózgoczaszkę), stanowiącą jej górną i tylną część oraz czaszkę trzewną (trzewioczaszkę), zwaną również twarzoczaszką, będącą częścią przednią i dolną.
W skład mózgoczaszki (neurocranium) wchodzi 8 kości: kość czołowa (os frontale), kość klinowa (os sphenoidale), kość sitowa (os ethmoidale), kość potyliczna (os occipitale), 2 kości ciemieniowe (ossa parietalia) i 2 kości skroniowe (ossa temporalia).
Kościec trzewioczaszki (splanchnocranium) tworzą kości parzyste tj. k. szczękowa (maxilla), k. jarzmowa (os zygomaticum), k. podniebienna (os palatinum), k. łzowa (os lacrimale), k. nosowa (os nasale), małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), kowadełko (incus), strzemiączko (stapes) i młoteczek (malleus) oraz kości nieparzyste tj. żuchwa (mandibula), lemiesz (vomer), k. gnykowa (ryc.9), (os hyoideum) w sumie 21 kości.
Kości czołowa, klinowa, sitowa, szczękowa są kośćmi pneumatycznymi, w nich znajdują się jamy wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem tzw. zatoki przynosowe.
W czaszce występują liczne doły i jamy czaszki. Do głównych dołów zaliczamy: dół skroniowy i podskroniowy, dół skrzydłowo-podniebienny, dół zażuchwowy, oczodół, jamę ustną i jamę nosową oraz doły w podstawie czaszki od wewnątrz. Z tego 4 pierwsze doły opisane zostały w części książki pt. czaszka od boku. Trzy kolejne umieszczono w czaszce od przodu i ostatnie, w powierzchni wewnętrznej podstawy czaszki.
Jama części mózgowej czaszki ograniczona jest ośmioma kośćmi mózgoczaszki, od góry kośćmi tworzącymi sklepienie, od dołu kośćmi powierzchni wewnętrznej podstawy czaszki. Jamę tę wypełnia mózgowie (część ośrodkowego układu nerwowego), które dostosowuje się do jej kształtu.
Na części zewnętrznej czaszki wyróżnić można następujące ściany: przednią, tylną, górną, dolną i dwie ściany boczne.
Czaszka od góry
Sklepienie czaszki (ryc.2) tworzą: łuska kości czołowej, dwie kości ciemieniowe i łuska kości potylicznej. Na części środkowej sklepienia znajduje się szczyt czaszki (vertex), część przednią nazywamy czołem, a część tylną potylicą. Kości ciemieniowe łączą się szwem strzałkowym. Szew wieńcowy biegnie poprzecznie między kością czołową a kośćmi ciemieniowymi. Szew węgłowy znajduje się między kośćmi ciemieniowymi a łuską kości potylicznej. Bocznie od szwu strzałkowego leżą guzy ciemieniowe, a na kości czołowej znajdują się guzy czołowe. Szwy czaszki należą do połączeń pełnych - więzozrostów.
Czaszka od przodu
Ściana przednia czaszki (ryc.3) ograniczona jest od góry łuską czołową, od dołu żuchwą, od boków kośćmi jarzmowymi i gałęziami żuchwy. W ścianie przedniej położone są oczodoły i otwór gruszkowaty, czyli wejście do jamy nosowej.
Oczodół podstawą skierowany do przodu a szczytem ku tyłowi, przyśrodkowo kończący się kanałem wzrokowym prowadzącym do dołu środkowego czaszki. Wyróżniamy w nim cztery ściany; górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Ścianę górną tworzą: część oczodołowa k. czołowej, skrzydło mniejsze k. klinowej. Przedni brzeg tej ściany zwany jest brzegiem nadoczodołowym.
Ściana dolna oczodołu utworzona jest z części trzonu k. szczękowej, z k. jarzmowej i wyrostka oczodołowego k. podniebiennej. W tej ścianie biegnie kanał podoczodołowy.
Ściana przyśrodkowa oczodołu zbudowana jest z: tylnej części wyrostka czołowego szczęki, k. łzowej, blaszki oczodołowej k. sitowej, małego fragmentu trzonu k. klinowej. W części przedniej leży dół woreczka łzowego.
Ścianę boczną oczodołu tworzą k. jarzmowa i skrzydło większe k. klinowej.
Obok szczytu oczodołu leży szczelina oczodołowa górna i kanał wzrokowy, które prowadzą do dołu środkowego podstawy czaszki. Na granicy ściany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna prowadząca do dołu skrzydłowo-podniebiennego i dołu podskroniowego.
Otwór gruszkowaty jest wejściem do jamy nosowej, otoczony jest przez brzegi kk. nosowych i kk. szczękowych. Jama nosowa podzielona została przegrodą kostną nosa (ryc.4) utworzoną w górnej części z kości sitowej, a w dolnej z lemiesza. Na bocznych ścianach jamy nosowej widoczne są małżowiny nosowe dolne, środkowe i górne. Małżowiny nosowe dolne są oddzielnymi kośćmi, natomiast środkowe i górne należą do k. sitowej. Z jamą nosową połączone są zatoki czołowe, komórki sitowe, zatoki szczękowe i zatoka klinowa.
Ku dołowi od wejścia do oczodołu i bocznie od otworu gruszkowatego znajdują się wyniosłości policzkowe utworzone z kości jarzmowych.
Jama ustna jest najmniej ograniczona częściami kostnymi. Ściany boczne i przednia utworzone są z wyrostków zębodołowych szczęk i z części zębodołowej żuchwy. Sklepienie utworzone jest z podniebienia kostnego, natomiast dno tej jamy wypełniają tkanki miękkie.
W dolnej części ściany przedniej znajduje się żuchwa (ryc.5) zbudowana z trzonu i dwóch gałęzi. Na żuchwie w płaszczyźnie pośrodkowej znajduje się guzowatość bródkowa. Poniżej drugiego zęba przedtrzonowego po obu stronach znajdują się otwory bródkowe. Górna część trzonu (zębodołowa) ograniczona jest łukiem zębodołowym zawierającym 16 zębodołów.
Czaszkę od boku
Ścianę boczną czaszki (ryc.6) dzielimy na tylną większą część (mózgową) i przednio-dolną część (twarzową). Część mózgowa utworzona z kości: czołowej, ciemieniowej, potylicznej, skroniowej oraz skrzydła większego k. klinowej. Łuska k. skroniowej łączy się szwem łuskowym z k. ciemieniową. Na łusce ciemieniowej i czołowej występuje kresa skroniowa ograniczająca od przodu i góry dół skroniowy przechodzący ku dołowi w dół podskroniowy (poniżej łuku jarzmowego), przyśrodkowo od niego znajduje się dół skrzydłowo-podniebienny. Między gałęzią żuchwy a wyrostkiem sutkowatym znajduje się jeszcze jeden dół - zażuchwowy. W ścianie bocznej czaszki widoczne też są wcześniej wymienione szwy; wieńcowy i węgłowy.
Łuk jarzmowy utworzony jest z wyrostka skroniowego k. jarzmowej i wyrostka jarzmowego k. skroniowej. Ten ostatni zaczyna się dwiema odnogami, odnoga przednia ogranicza dół żuchwowy, a z przodu od niego znajduje się guzek stawowy. Poniżej odnogi tylnej znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny. Przednia część dołu żuchwowego nazywa się dołkiem stawowym, który wraz z guzkiem stawowym są powierzchnią stawową (panewką) stawu skroniowo-żuchwowego. Główką tego stawu jest głowa żuchwy leżąca na wyrostku kłykciowym gałęzi żuchwy. Z tyłu od otworu słuchowego zewnętrznego znajduje się wyrostek sutkowaty zaś ku przodowi i przyśrodkowo od niego długi wyrostek rylcowaty.
Czaszka od dołu
Ściana tylna czaszki (ryc.7), czyli powierzchnia zewnętrzna podstawy czaszki bez żuchwy, od przodu ograniczona jest wyrostkami zębodołowymi szczęki, a od tyłu - kresami karkowymi górnymi, od boków - kośćmi jarzmowymi i łukami jarzmowymi, które przechodzą do tyłu i dołu w wyrostki sutkowate. Przednia część ściany dolnej to podniebienie kostne, zbudowane z wyrostków podniebiennych kk. szczękowych i blaszek poziomych kości podniebiennych. Część tylną, ściany dolnej tworzą k. potyliczna, do przodu i boku od niej k. skroniowa oraz k. klinowa (skrzydła większe z boku i pośrodkowo trzon). Skrzydło większe k. klinowej przebite jest otworem owalnym i leżącym obok niego mniejszym, otworem kolcowym. Na powierzchni dolnej k. skroniowej leży wymieniony już dół żuchwowy, ku tyłowi od niego, od powierzchni dolnej k. skroniowej odchodzi wyrostek rylcowaty. Bocznie od niego położony jest wyrostek sutkowaty. Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowo-sutkowy. Między kością klinową a skroniową, u wierzchołka zewnętrznej powierzchni piramidy kości skroniowej, leży otwór poszarpany zamknięty normalnie chrząstkozrostem klinowo-skalistym.
Otwór szyjny leży między częścią skalistą k. skroniowej i częścią boczną k. potylicznej.
Duży otwór w k. potylicznej to otwór wielki, po bokach niego znajdują się kłykcie potyliczne, które są powierzchniami stawowymi do połączenia z pierwszym kręgiem szyjnym (atlas). Kłykcie potyliczne przebite są kanałem nerwu podjęzykowego. Do tyłu od otworu wielkiego widzimy grzebień i guzowatość potyliczną zewnętrzną oraz kresy karkowe (opisane w ścianie tylnej).
Czaszka od tyłu
Ściana tylna czaszki zbudowana jest z łuski k. potylicznej, z części tylnych kk. ciemieniowych i z części sutkowych kk. skroniowych.
Na łusce przebiegają trzy kresy karkowe najwyższa, górna i dolna. Najbardziej wystającą częścią tej łuski jest guzowatość potyliczna zewnętrzna.
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki
W tej powierzchni (ryc.8) wyróżniamy trzy doły: przedni, środkowy i tylny.
Dół przedni utworzony jest z części oczodołowych k. czołowej i z blaszki poziomej k. sitowej oraz z części k. klinowej (skrzydła mniejsze oraz część przednia trzonu). Ku tyłowi od dołu przedniego leży głęboki dół środkowy. Wąską część środkową tego dołu tworzy trzon k. klinowej, głębsze, szersze części boczne dołu utworzone są ze skrzydeł większych k. klinowej oraz z części łuskowej i powierzchni przedniej piramidy k. skroniowej. W dole środkowym występują liczne otwory tj. szczelina oczodołowa górna, otwór okrągły, owalny, kolcowy i poszarpany.
Dół tylny położony jest ku tyłowi od brzegów górnych części skalistych kości skroniowych. Budują go części tylne piramid k. skroniowej i k. potyliczna. Centralne miejsce dołu to otwór wielki, do przodu od niego część podstawna k. potylicznej łączy się z trzonem k. klinowej tworząc stok. Tylny brzeg piramidy k. skroniowej łączy się k. potyliczną niepełnie, gdyż występuje tam szczelina skalisto-potyliczna wypełniona chrząstkozrostem skalisto-potyliczny. Na tylnej powierzchni piramidy znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny, który prowadzi do przewodu o tej samej nazwie. Brzegi boczne otworu wielkiego przebija kanał nerwu podjęzykowego. Do tyłu i boku od otworu wielkiego leżą doły potyliczne, w których spoczywają półkule móżdżku.
Kość gnykowa (os hyoideum)
Kość gnykowa jest kością pojedynczą, która nie ma bezpośredniego połączenia z pozostałymi kośćmi czaszki. Leży w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani, służy, jako miejsce przyczepu wielu mięśniom. Zbudowana jest z łukowato wygiętej do przodu części środkowej, zwanej trzonem i dwóch par rogów (większych i mniejszych).