KONCEPCJA BEHAWIORYSTYCZNA (TEORIA UCZENIA SIĘ)
Twórcami i najważniejszymi przedstawicielami byli rosyjski fizjolog Iwan Pawłow (1849- 1936), odkrywca zjawiska warunkowania klasycznego, John B. Watson (1878- 1958), który w USA zastosował teorie Pawłowa dla opracowania teorii uczenia się, E. L Thorndike (1874- 1949), twórca teorii uczenia się zwanej koneksjonizmem; oraz B. F. Skinner (1904- 1990). Uczeni ci wywarli wielki wpływ na praktykę edukacyjną poprzez stworzenie spójnej, ściśle naukowej teorii zachowań człowieka oraz technik ich kształtowania
Behawioryzm miał zasadniczy wpływ na rozwój psychologii w pierwszej połowie XX wieku.
Koncepcja ta nigdy nie spotkała się z powszechnym uznaniem, zawsze wywoływała kontrowersje.
Człowiek jest układem reaktywnym, (zaś układem aktywnym - środowisko).
Podstawowym postulatem jest przekonanie, że zachowaniem człowieka całkowicie steruje środowisko zewnętrzne (człowiek jako istota zewnątrzsterowna). Środowisko jest konfiguracją bodźców (S), które powodują określoną reakcję - zachowanie człowieka (R). Stąd mówi się o słynnej koncepcji S -R (ang. stimulus - reaction).
Behawioryści szukają przyczyn zachowania nie we wnętrzu człowieka, jego osobowości, ale w środowisku zewnętrznym (interesuje ich to, co bezpośrednio obserwowalne).
Stany wewnętrzne człowieka (procesy psychiczne) - jego świadomość, myślenie, charakter, wartości, postawy nie wpływają na jego zachowanie. Behawioryści nie negują istnienia życia wewnętrznego, zwracają jedynie uwagę na to, że nie reguluje ono zachowaniem człowieka. (Np. uczeń jest agresywny - wielu specjalistów będzie to wiązało z czynnikami wewnętrznymi np. osobowość agresywna, impulsywność, a behawioryści ze środowiskiem - rodzice karali jego agresywne zachowania w domu i tam był opanowany, a nadrabiał w szkole.
Człowiek się alkoholizuje, narkotyzuje lub popełnia przestępstwa ... nie dlatego, że odczuwa uczucie beznadziejności i pustki, ale żyje w podłych warunkach społecznych i fizycznych...
Zachowanie człowieka kierowane jest przez system kar i nagród (wzmocnień negatywnych i pozytywnych), które decydują o tym, do czego człowiek dąży, a czego unika. Aby zmienić zachowanie człowieka należy odpowiednio dostosować kary i nagrody. Manipulując nimi można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Pojęcia takie jak „wolna wola” czy „świadomy wybór” są fikcją.
Wzmocnienia pozytywne (nagrody) - doprowadzają do pożądanego i korzystnego zachowania. Mogą nimi być: pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw, miłość demonstrowana przez partnera.
Wzmocnienia negatywne (kary) - to bodźce awersyjne, takie jak: zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, złe stopnie, pozbawienie pokarmu, kary pieniężne itp.
Procedura stosowania nagród, czyli system reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowania badacz wzmacnia reakcje człowieka. Behawioryści wypracowali następujące procedury:
procedura stałych odstępów czasowych - zgodnie z nią, zachowanie człowieka jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu (np. pracownik co miesiąc otrzymuje wypłatę bez względu na efekty swojej pracy);
procedura stałych proporcji - człowiek otrzymuje nagrodę po wykonaniu określonej pracy bez względu na czas jej wykonania (np. pracownik otrzymuje nagrodę po wykonaniu określonej liczby elementów);
procedura zmiennych odstępów czasowych - wzmocnienia nie są regularne. Czas, jaki upływa między reakcją a nagrodą zmienia się losowo i nie można przewidzieć nagrody. Pojawia się więc niepewność (np. pisarz nie może przewidzieć czasu otrzymania honorarium, wyznaje się miłość w zmiennych odstępach);
procedura zmiennych proporcji - tu zmienia się liczba reakcji po której następuje wzmocnienie (np. w loterii co 10ty los wygrywa, ale można już wygrać przy 2 lub 100). Behawioryści wykryli, że ta procedura jest najbardziej efektywna, ludzie pracują rytmicznie i na wysokich obrotach.
W modelu behawiorystycznym nie ma miejsca na twórczą ekspresję ani świadome sterowanie własnym zachowaniem.
Behawioryści włączyli do swojego portretu człowieka również takie pojęcia filozoficzne jak godność i wolność.
Wolność i godność nie są jednak stanami wewnętrznymi, lecz cechami zewnętrznego zachowania. Można je definiować w terminach wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych. Wolność zatem, to brak w otoczeniu wzmocnień negatywnych. Godność związana jest z istnieniem w środowisku moralnych wzmocnień pozytywnych, takich jak szacunek uznanie.
Tak więc wolność to uwolnienie zachowań człowieka od czegoś (od wzmocnień negatywnych), natomiast godność jest prawem do czegoś (wzmocnień pozytywnych). Kontrola ludzkich zachowań za pomocą bodźców moralnych nie tylko nie przeczy godności, ale właśnie dzięki niej, życie człowieka nabiera wartości.
Behawioryści stworzyli sposób modyfikowania ludzkiego zachowania zwany TECHNOLOGIĄ ZACHOWANIA lub INZYNIERIĄ BEHAWIORYSTYCZNĄ. Oto przykłady takich technik:
desensibilizacja - (metoda odczulania, uniewrażliwienie), wykorzystywana do leczenia stanów lękowych, czy agresji wywoływanej przez sytuacje neutralne lub nawet porządane (kontakty interpersonalne, kontakt z psami czy kotami, kąpiel w jeziorze itp.) Metoda zakłada, że niepożądane reakcje powstały w wyniku uczenia się i można się ich oduczyć. Metoda składa się z 3 etapów:
1) psycholog lub pedagog stara się poznać bodźce i reakcje powodujące lęk, agresje lub wrogość. Należy tez określić zależność miedzy rodzajem bodźca a siłą reakcji lękowej i ułożyć hierarchiczną listę bodźców od najsłabszych do najsilniejszych (np. gdy człowiek boi się węzy będzie to: rozmowa o wężach, obrazki z wężami, oglądanie węża na ekranie telewizora, obserwacja węża w ZOO, zabawa z wężem).
2) badacz poszukuje określonych sytuacji o wartości nagradzającej, które mogą zneutralizować reakcję lękową tzw. sytuacje neutralizujące. Typowym przykładem jest relaksacja, która polega na rozluźnianiu i ćwiczeniu mięsni. Może to być tez ciekawa zabawa, wyszukane pożywienie, środki farmakologiczne.
3)ostatni etap to właściwa desensibilizacja, coraz silniejsze bodźce lękotwórcze zostają zestawione z sytuacjami neutralizującymi. W ten sposób można wyleczyć 60-90% przypadków. Są to wyniki lepsze niż np. krótkotrwała psychoterapia.
terapia awersyjna - często wykorzystywana przy oduczaniu niepożądanych nawyków takich jak picie alkoholu. Polega na jednoczesnym podawaniu wzmocnienia pozytywnego (alkohol) i negatywnego (środki farmakologiczne np. powodująca wymioty apomorfina). Po 10-15 próbach wytwarza się nowy odruch warunkowy. Człowiek wymiotuje po spożyciu alkoholu lub na sam jego widok. Jej skuteczność jest mniejsza (20-80%).
Fundamentalne osiągnięcia behawiorystów.
Największą ich zasługą jest poznanie jak środowisko fizyczne i społeczne oddziałuje na człowieka. Behawioryści w przekonujący sposób udowodnili, że ludzkie zachowanie jest sterowane przez wzmocnienia pozytywne i negatywne, które są pożądanymi lub awersyjnymi bodźcami znajdującymi się w otoczeniu. Według behawiorystów jedną z najważniejszych właściwości człowieka jest jego poziom aspiracji, można to określić jako punkt na skali osiągnięć, który jednostka zamierza zdobyć i który daje jej satysfakcję. Marzenia o wyższych studiach, rozwiązanie problemu naukowego, awans w pracy - to przykłady ludzkich aspiracji. Aby zaspokoić swoje aspiracje, aby osiągnąć planowane cele, człowiek musi poznać otaczający świat i musi zdobyć o nim informacje. Spostrzeganie świata zależy w dużym stopniu od systemu oczekiwań. Ludzkie zachowanie zależy nie tylko od poziomu aspiracji, systemu oczekiwań, postawy czy stylu myślenia, lecz również od pewnych poczuć, które występują w określonych okolicznościach. Jednym z nich jest poczucie kontroli.
Podsumowując - behawiorystyczni uczeni posługują się obiektywnym i oryginalnym repertuarem metod, stworzyli koncepcję człowieka zewnątrzsterowanego, reagującego na bodźce znajdujące się w środowisku naturalnym i społecznym. Prawa odkryte przez tych badaczy pozwalają opisać, przewidzieć i czasem wyjaśnić proste reakcje jednostki tj. nawyki jazdy samochodem, działania konsumpcyjne. Jednocześnie przy pomocy tych praw można często zrozumieć, dlaczego człowiek unika pewnych zachowań aspołecznych. Dlaczego ucieka przed zagrożeniami ekologicznymi tj. zatrutym powietrzem czy skażeniem radioaktywnym.
KONCEPCJA PSYCHOANALITYCZNA
PSYCHOANALIZA to jedna z bardziej znanych wersji portretu psychodynamicznego. Stworzona przez Freuda(1856- 1939 austriacki neurolog i psychiatra) na początku XX wieku. Od tamtej pory bardzo zmodyfikowana (jego następcy jak Horney, Sullivan czy Fromm sformowali zasady psychoanalizy społecznej lub kulturowej, zwanej też neopsychoanalizą). Z ortodoksyjnej psychoanalizy Freuda zostało tylko odkrycie nieświadomej motywacji, idea mechanizmów obronnych, udowodnienie, że pierwsze lata życia mają decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości.
Ludzie są niedoskonałymi tworami natury.
Zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił zwanych popędami, (potrzebami, dążeniami) między którymi występują często konflikty. Popędy te są z reguły nieświadome - człowiek nie wie, dlaczego działa tak jak działa (pojęcie „nieświadomej motywacji”).
Freud wyróżnił dwa rodzaje popędów:
„Eros” - popęd seksualny albo instynkt życia (dawał człowiekowi napęd do wszelkiej działalności, oznaczał dążenie do przyjemności)
„Thanatos” - instynkt śmierci (miał tłumaczyć zachowania agresywne, niszczycielskie; obejmował wszelkie dążenie do samozagłady i burzenia porządku).
Osobowość składa się z trzech elementów:
id - pierwotna, nieświadoma część osobowości. Tu znajdują się podstawowe popędy. Id działa w sposób irracjonalny. Impulsy domagają się zadowolenia i zaspokojenia wszystko jedno jak - bez względu na to, czy jest to możliwe, dopuszczalne, moralnie akceptowane.
superego - to „skład wartości” danej osoby, jej sumienie. Zawiera „ja idealne”, czyli obraz tego jaki człowiek powinien być. Superego jest często w konflikcie z id, ponieważ id chce robić to na co ma ochotę i co jest wygodne, a superego to co należy.
Ego - odgrywa rolę rozjemcy pomiędzy id a superego. Reguluje zachowanie człowieka wg zasad realizmu. Celem jego działania jest nie osiągnięcie przyjemności, ale tego, co jest możliwe i realne. W ego znajdują się mechanizmy obronne (projekcja, racjonalizacja, sublimacja, regresja, wyparcie, fantazjowanie i inne).
Psychikę człowieka porównywał Freud do góry lodowej, której tylko czubek wystaje nad ziemię (i to jest świadomość), a reszta to nieświadomość (popędy, namiętności, wyparte myśli i uczucia).
Celem psychologa nie jest badanie zewnętrznych zachowań, lecz poznanie osobowości (zewnętrzne zachowania stanowią jedynie wyraz wewnętrznych procesów).
Główne cele tej psychologii to poznanie motywacji ludzi, struktury ich charakteru, która pozwala przewidzieć niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu.
MECHANIZMY OBRONNE
Sposobem radzenia sobie z sytuacjami trudnymi są mechanizmy obronne. Są to określone „siły” działające w naszej osobowości, które pobudzają nas do działań chroniących przed wstydem, lękiem, poczuciem winy, obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach lub oczach innych.
Mechanizmy obronne:
działają w sytuacji, gdy pojawiają się jednocześnie dwie sprzeczne tendencje reagowania np. tendencje do zachowań agresywnych, ekshibicjonistycznych, seksualnych, a jednocześnie lęk, poczucie winy, wstyd.
działają w sposób nieświadomy (nie zdajemy sobie z nich sprawy);
redukują przykre napięcie emocjonalne bez zmiany obiektywnej sytuacji.
Rodzaje mechanizmów obronnych (wybrane):
Wyparcie -usuwanie ze świadomości w sposób bezwiedny myśli, które wywołują w nas lęk, niepokój, poczucie winy. Mogą przejawiać się na poziomie percepcji, tzn., że niektóre wydarzenia nie są przez nas spostrzegane lub spostrzegane niewłaściwie. Na skutek działania tego mechanizmu człowiek „zapomina” o przykrych obowiązkach, nazwisku osoby, której nie lubi itp.
Projekcja (rzutowanie) -przypisywanie innym własnych niekorzystnych cech. Osoba przypisuje innym te cechy i właściwości, których sama nie aprobuje u siebie „On mnie nienawidzi” oznacza w rzeczywistości „Ja go nienawidzę”. (Jeżeli coś mi się nie udało, to nie dlatego, że nie potrafię, ale ktoś mi zrobił na złość).
Racjonalizacja -dobieranie racjonalnego tj. rozsądnego (pozornie tylko słusznego) wytłumaczenia dla własnego postępowania. Przyjęte wytłumaczenie odpowiada zwykle akceptowanym społecznie sposobom zachowania i jest zgodne z korzystnym obrazem własnej osoby
Regresja -stosowanie sposobów opanowywania sytuacji, zaspokajania potrzeb, zachowania w sposób, w jaki robiło się to w dzieciństwie.
Zaprzeczanie - udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie ma miejsca (np. przekonanie, że pomimo palenia papierosów nie zachoruje się na raka.
Przemieszczenie - przeniesienie uczuć, zainteresowań itp. uznanych za nieodpowiednie z jednej osoby (rzeczy) na inną (drugą) mniej zagrażającą, bardziej „dozwoloną” (np. mąż kłóci się z żoną, bo wkurzył go szef; kobieta przeżywająca agresywne uczucia wobec matki, stale darzy nienawiścią jakąś znaczącą kobietę w swoim otoczeniu).
Kompensacja - polega na dążeniu do uzyskania powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównaniu (skompensowaniu) w ten sposób niepowodzeń doznawanych na innym polu (np. jestem słaby w matematyce, ale za to dobry w sporcie).
Nadkompensacja - wyraża się w osiąganiu sukcesu w tej dziedzinie, która dotąd była źródłem niepowodzeń i przykrych doznań lękowych.
Identyfikacja - gdy pomiędzy poziomem aspiracji a osiągnięć zachodzi znaczna różnica, a człowiek traci widoki na osiągnięcie ważnych celów życiowych. Może wówczas znaleźć częściowe ich zaspokojenie w sposób pośredni właśnie za pomocą identyfikacji (np. sam nie skończył studiów, zachęca do tego dzieci - ich osiągnięcia stają się wtedy jego własnymi).
Sublimacja (uwznioślenie) - umożliwia częściowe i zastępcze zaspokojenie dążenia, którego motywy nie są społecznie aprobowane. Sublimacji może ulec popęd seksualny, agresywny (np. agresywne dziecko w przyszłości może zostać rzeźnikiem).
Fantazjowanie - przejawia się w „zaspokojeniu” w wyobraźni niespełnionych pragnień, przeżywania sukcesów itp., które nie są możliwe do osiągnięcia w realnym życiu.
Idealizacja - człowiek przecenia i emocjonalnie wyolbrzymia znaczenie jakiegoś obiektu czy osoby.
Mechanizmy obronne ułatwią wstępne lub przejściowe przystosowanie się do niektórych sytuacji, redukują lęk. Spełniają więc na ogół rolę pozytywną. Jednak częste uciekanie się do nich, a zwłaszcza ich dominacja pośród innych technik radzenia sobie jest zjawiskiem niekorzystnym i świadczy o zaburzeniach w przystosowaniu.
PSYCHOTERAPIA (PSYCHO)ANALITYCZNA - rodzaj terapii dynamicznej, stworzona przez Freuda, od tamtej pory bardzo zmodyfikowana. Obecnie jest bardziej elastyczna. Jej cele to leczenie ludzi oraz humanizacja świata poprzez przystosowanie rodziny, szkoły i innych instytucji do ludzkich potrzeb.
Głównym celem psychoterapii jest uwolnienie człowieka od „tyranii nieświadomości”, pozwala człowiekowi lepiej poznać świat i siebie samego.
Metody stosowane w psychoterapii analitycznej
metoda swobodnych skojarzeń - pacjent leży na słynnej kozetce, psychoterapeuta siedzi za nim w fotelu. Stwarza to atmosferę anonimowości i ułatwia rozmowę o traumatycznych przeżyciach. Terapeuta prosi pacjenta, by swobodnie i bez żadnych zahamowań mówił o tym, co mu przyjdzie na myśl. Wypowiedź ma być wyczerpująca, bez tłumienia emocji. Pacjent często ma opory, nie mówi o wszystkim, redaguje swoją wypowiedź. Sposób, w jaki to robi też ma znaczenie dla terapeuty. Na początku terapeuta jest bierny, później przyjmuje coraz bardziej aktywną postawę, poszukuje związków między jego obecnymi problemami, a przebiegiem socjalizacji w dzieciństwie. W końcowych fazach interpretuje przedstawione przez pacjenta fakty, uświadamia mu jego konflikty. Pacjent musi zaakceptować jego interpretacje. Jeżeli tego nie zrobi, terapeuta szuka innych przyczyn. Często w takich rozmowach dochodzi do zjawiska przeniesienia. Pacjent swoje emocje przenosi na terapeutę. Może to mieć charakter pozytywny lub negatywny. Jeżeli np. pewna kobieta opowiada o swoim ojcu do którego była przywiązana, jej sympatia może przenieść się na terapeutę, co ułatwia terapię. Jeżeli mamy do czynienia z kimś, kto był w dzieciństwie surowo karany przez ojca, jego agresja i wrogość może przenieść się na terapeutę, co utrudnia jego zadanie. Psychoterapeuta odnosi sukces, gdy pacjent zaczyna rozumieć swoje problemy i stara się je rozwiązać.
interpretacja snów - zdaniem psychoterapeutów - sny to potężne źródło informacji o nieświadomych konfliktach i represjonowanych dążeniach. Interpretacja snów nie jest łatwa. Są one zakodowane w dość skomplikowanym języku. (np: młody lekarz internista przyszedł do psychoanalityka, ponieważ miał problemy z karierą zawodową. Został wybrany na ordynatora. Zamiast zadowolenia, że wygrał „wybory”, do których sam złożył podanie, poczuł wielki lęk. Kolejnej nocy miał sen. Śniło mu się, że jedzie rowerem do domu z dzieciństwa. Gdy otworzył drzwi domu czuł się wolny i silny. Przeraziło go to, poczuł się samotny. W pustych pokojach domu widniały napisy typu „wytrzyj nogi”, „umyj ręce”. Sen ten rzucił światło na jego nieświadome dążenia. Psychoanalitycy stwierdzili, że zachodzi u niego konflikt pomiędzy dążeniem do zrobienia kariery, a lękiem przed utratą zależności od matki, która była dla niego autokratyczna. Pogoń za niezależnością odebrała mu poczucie bezpieczeństwa, bał się nieakceptacji ze strony rodziców. Napisy wskazywały na to, że jego dom z miejsca pełnego ciepła i miłości zmienił się w koszary wojskowe, gdzie panuje surowa dyscyplina i oziębłe stosunki międzyludzkie. Autor zauważa jednak, że nie musi to być jedyna prawidłowa interpretacja. Sny można rozumieć na rożne sposoby.
W czasach Freuda psychoterapia polegała na usunięciu zaburzeń emocjonalnych, była więc metodą leczenia i zawężała się do grupy ludzi chorych. Współcześnie jest to droga do samoświadomości człowieka. Stała się metodą edukacji, wychowania. Jest środkiem kształtowania świadomości także ludzi normalnych. Jest teraz bardziej uniwersalna. Także bardziej aktywna. Bardziej interesują ją współczesne przeżycia niż wizje z mitów czy fantazji człowieka. Psychoterapeuta także powinien być aktywny, umieć stworzyć luźną atmosferę przyjacielskiej pogawędki. Taki swobodny dyskurs pozwala pacjentowi się otworzyć. Obalono pewne dogmaty, takie jak przekonanie, że pacjent powinien zawsze leżeć na kozetce. Niektórym to nie odpowiada. Sądzą, że terapeuta proszący ich by się położyli przyjmuje postawę autokratyczną.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA
Wyrosła w latach 60-tych na gruncie protestu przeciwko psychoanalizie i behawioryzmowi.
Jeden z jej twórców A. Maslow powiedział, że nie chce jak Freud zajmować się słabościami człowieka, lecz interesują go jego mocne strony, a konkretniej osobowości wybitne i niezwykłe. Nie interesuje go, co robić, żeby uzdrowić tych, co chorują, lecz zmienić tych, którzy nie są chorzy w ludzi zdolnych do samoaktualizacji, miłości i altruizmu, do twórczego rozwoju własnego „ja”.
Podejście to rozwijało się na bazie: fenomenologii, egzystencjalizmu i personalizmu.
Fenomenologia - kierunek filozoficzno-psychologiczny, stosujący metodę opartą na „wczuwaniu się” i próbach intuicyjnego rozumienia procesów psychicznych. Przyjmując taką perspektywę, badacz jest bardziej zainteresowany subiektywnymi aspektami ludzkiego zachowania niż obiektywnymi faktami (czyli fakty są interesujące nie ze względu na ich obiektywne wymiary, ale na to, jakie znaczenie mają dla człowieka).
Egzystencjalizm - głosi, ze człowiek jest sam odpowiedzialny za to, co robi; rozwój wewnętrzny zależy od niego samego.
Personalizm - głosi, że człowiek jest najwyższą wartością świata stworzonego przez Boga; jest rozumiany jako byt natury duchowej, obdarzony samoświadomością i wolą.
Kluczowym pytaniem psychologii humanistycznej jest: Jak pomóc człowiekowi w rozwoju? Jak ułatwić harmonijny rozwój jednostki, aby umiała ona aktualizować swoje potencjalne możliwości?
Obecnie psychologia ta zajmuje się tymi aspektami ludzkiego doświadczenia, które są ważne w codziennym życiu. Chce lepiej zrozumieć miłość, ból, strach, nadzieje, potrzeby człowieka itp. Chce być psychologią człowieka zdrowego.
Przedstawiciele tej koncepcji uważają, że podstawową właściwością człowieka jest dążność do rozwoju, do „stawania się”, a potencjał rozwojowy tkwi w samym człowieku.
Napędową siłą ludzkiego działania jest dążenie do samorealizacji do aktualizacji własnych potencjalnych możliwości i zdolności.
Przejawem tej samorealizacji (bardzo indywidualnie przebiegającej u każdego człowieka) może być twórczość, miłość, altruizm, rozwój własnego „ja”.
Rozwój wymaga przede wszystkim wysiłku i odwagi. Tworzenie nowych, dojrzałych i autentycznych sposobów zachowania a jednocześnie odrzucenie starych wzorców wymaga - odwagi, odpowiedzialności i wytrwałości. Chociaż jest to trudne, proces ten daje człowiekowi dużo przyjemności i satysfakcji.
Najbardziej znanym podejściem psychoterapeutycznym psychologii humanistycznej jest tzw. terapia skoncentrowana na pacjencie, którą stworzył A. Maslow. Jest to podejście zupełnie niedyrektywne, nie narzucające niczego, akceptujące. Terapeuta musi przy tym pozostać w zgodzie z własnymi uczuciami i przekonaniami nie może nakładać maski. ważna jest empatia, atmosfera życzliwości i emocjonalnego ciepła.
Ten rodzaj podejścia badawczego opiera się na założeniu, że możliwości samoleczenia każdego człowieka są ogromne. Jeśli zapewni mu się odpowiednie warunki i pomoże odkryć czynniki, które blokują jego rozwój, potrafi on sam rozwiązywać własne konflikty.
Teoria psychoterapii oparta jest na idei „spotkania” dwóch osób (pacjent - terapeuta), czy też spotkania grupy osób pragnących uczestniczyć i pomagać sobie nawzajem w procesie rozwoju. Powinno się to odbywać w klimacie bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania, tak aby sprzyjało ono procesom rozwojowym.
Główne tezy psychologii humanistycznej
człowiek widziany jest jako całość (jedność bio-psycho-społeczna);
człowiek traktowany jest jako byt unikalny, niepowtarzalny w sposób podmiotowy;
człowiek jest wolny, ma możliwość wyboru, nie jest niczym zdeterminowany;
człowiek dąży do samorealizacji, wykorzystuje swoje potencjalne możliwości, stara się pomimo swoich ograniczeń osiągnąć maksimum osobistego rozwoju )psychologia H. chce pomóc człowiekowi w wykorzystaniu tego potencjału);
człowiek jest intencjonalny, co przejawia się w posiadaniu celów;
psychologia humanistyczna odrzuca wszelką obiektywność naukową, ostatecznym kryterium prawdziwości jest ludzkie doświadczenie;
aby zrozumieć zachowanie człowieka trzeba poznać świat percepcyjny jednostki, zrozumieć jak wyglądają rzeczy z jej punktu widzenia, określić co sama osoba myśli i odczuwa;
wszelka wiedza jest względna i zmienna.
KONCEPCJA POZNAWCZA
Przedstawiciele: J. Bruner, H. Simon, J. Piaget, T. Tomaszewski, J. Kozielecki
Człowiek jest układem przetwarzającym informacje (w przeciwieństwie do podobnie działającego komputera jest to jednak układ samodzielny i twórczy).
Jego zachowanie zależy nie tylko od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale także od struktur (schematów) poznawczych, czyli zdobytej w toku życia względnie trwałej i uporządkowanej wiedzy na temat otaczającej rzeczywistości i samego siebie.
Informacje pochodzą z dwóch źródeł:
z zewnątrz (sterowanie zewnętrzne) - aktualnie działające na człowieka informacje, pochodzące ze środowiska. Należą tu przepisy prawne, komunikaty prasowe, filmy, opinie, rodzice, szkoła ...
z wnętrza (sterowanie wewnętrzne) - informacje, wiedza, doświadczenie z przeszłości. Podstawą regulacji wewnętrznej są struktury poznawcze (patrz wyżej).
W strukturach poznawczych znajdują się następujące informacje:
sądy o środowisku naturalnym - znajomość elementarnych praw fizyki, zasad ewolucji organizmów żywych;
wiedza o kulturze, mniej lub bardziej uporządkowane dane o sztuce, obyczajach, mitach, sprawach metafizycznych;
dane o świecie społecznym - czyli o zachowaniu się osób i społeczeństwa, stosunkach międzyludzkich;
samowiedza, lub struktura „ja” - wiedza o sobie, sądy o swoim charakterze, intelekcie, możliwościach fizycznych, „dane sokratejskie”.
Struktury poznawcze cechują się pewną złożonością. Mogą być oceniane z punktu widzenia:
złożoności (strukturę można umieścić na określonym miejscu w skali „proste-skomplikowane”. Jednym z kryteriów złożoności jest liczba aspektów (wymiarów) jakie człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawiska (np. nauczyciel o nikłej wiedzy pedagogicznej posługuje się tylko skalą zdolny-niezdolny, pedagog o szerszej wiedzy może ocenić go wszechstronnie, na kilku skalach takich jak zdolny-niezdolny, umotywowany-nieumotywowany, dojrzały-niedojrzały emocjonalnie, introwertyk-ekstrawertyk itp.). Im więcej człowiek posiada wiedzy o świecie tym bardziej złożone są jego struktury poznawcze)
otwartości (gdy człowiek jest skłonny zmienić swój pogląd pod wpływem nowych informacji i doświadczeń - gdy ich nie modyfikuje, wtedy jego struktury są zamknięte; bywa tak, że pewne struktury są otwarte, a inne zamknięte (np. religia).
abstrakcyjności/ konkretności (człowiek o wysokim stopniu konkretności ujmuje rzeczywistość jako ciąg przedmiotów i zdarzeń konkretnych; nie potrafi tworzyć pojęć abstrakcyjnych, uogólniać. Człowiek abstrakcyjny potrafi porządkować swoją wiedze w systemy hierarchiczne; potrafi oderwać się od konkretu i posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi (wolność, zaufanie, sprawiedliwość itp.)
aktywności/ bierności - człowiek wykorzystuje swoją wiedzę we właściwym czasie, miejscu i kontekście (bądź mechanicznie reprodukuje i nie wykorzystuje - bierność).
Tak więc, im system struktur poznawczych jest bardziej złożony, otwarty, abstrakcyjny i aktywny - tym człowiek ma bogatszą osobowość.
Istnieją dwa rodzaje wiedzy jednostki:
deklaratywna (narracyjna) - „wiem, że...”, dane o faktach (np. ziemia jest planetą), czasem zawiera informacje zniekształcone, mityczne, sfabrykowane (np. kara to dobra metoda wychowawcza). Wiedzę tą można przekazywać słownie.
proceduralna (operacyjna) - „wiem, jak...”, sieć danych o metodach, strategiach, programach działania, zwana też umiejętnościami poznawczymi, które pozwalają osiągnąć cele (np. jak jeździć na rowerze). Przekazanie tej wiedzy zwykle wymaga zademonstrowania jej.
Człowiek nie jest jednak całkowicie manipulowany przez informacje. Wychodzi poza nie, sam je organizuje, działa i zdobywa.
Głównym składnikiem osobowości człowieka jest system struktur poznawczych (które stanowią względnie trwałe jego cechy).
Osobowość więc to pewna organizacja informacji zakodowanych w pamięci człowieka, to całokształt jego wiedzy i doświadczenia.
Dzięki strukturom poznawczym jednostka ma poczucie własnej tożsamości, orientuje się w świecie, wie, kim są jej przodkowie. Pozwalają one człowiekowi na formułowanie oczekiwań, ocenę sytuacji, ułatwiają działanie (od nich zależą procesy intelektualne jak i działać).