WPROWADZENIE DO HUMANISTYKI
WYKŁAD 1 (2.10.2012)
Zagadnienia
Humanistyka a nowoczesność
Przełom antypozytywistyczny
Cultural turns : Zwrot językowy (lingvistic turn), zwrot etyczny (ethical turn)
Interpretacja (spór Eco- Rorty)
Tradycja hermentyczna
Wielkie ksiązki o humanistyce
Wilhelm Dilthey - Budowa świata..
B. Suchodolski - Przebudowa podstaw
Mars- Georg Gadamer - Prawda I metoda
M. Foucault - Słowa i rzeczy
Literatura podstawowa (ksero)
Literatura uzupełniająca (ksero)
HUMANISTYKA A NOWOCZESNOŚĆ
HUMANISTA- każdy myślący człowiek (refleksyjny). Człowiek zastanawiający się nad kulturą, wartością, tym co go otacza - refleksja.
HUMANISTYKA - sprawa egzystencji, doświadczenie, poszukiwanie sensu
NAUKI HUMAN- wykładnia mądrości wieków (Marque)
BARBARA SKARGA - zastanawia się co się dzieje z humanistyką w nowym świecie. Odpowiada - dzisiaj wiedza jest oceniana, świat lubi konkrety, szybkie efekty. Używa figury - obywatel kanibal - dzikus - nie rozumie filozofii, więc uważa ją za głupią. Do teorii nie ma zaufania, nie będzie się zachowywał, nie myślał o wychowaniu.
Analiza dzieł Kanta- nie daje się spożytkować w życiu społecznym, kłopot humana ze światem, bo nie daje narzędzi, którymi moglibyśmy zapanować nad otoczeniem. Jakie wychowanie ma cel.
Słowo klucz- użyteczność społeczna - sformułowane w okresie Marksistowskim, wybory znane właśnie ze względu na użyteczność - mówi, że za użytecznością społeczną stoi rodzaj, że liczy się rodzaj a nie jednostka ( abstrakcja). Liczą się interesy zbiorowości, społeczność płaci więc wymaga.
Paradoks `muszę być taki jak chcą' Instrumentalizm człowiek i wiedza to tylko instrumenty do osiągnięcia czegoś, liczy się wiedza użyteczna. Instrumentem do dobrobytu, sprawna organizacja społeczna
Dogmat- liczy się baza a nie nadbudowa (idee, wartości) Tekst `o nieutylitarności Humanistyki'- instytucje starają się ujednolicić wszystko (poziom edukacji )
Tekst GADAMERA- pokazuje zjawisko, że pojęcie `nauki' zostało ukształtowane z pojęcia nauk przyrodniczych. Odkrywanie nowych prawd dzięki metodzie - jest małoistotny w humanistyce; mówi , że to co decyduje o human jest bliższe do bycia artystą, polega na idei kształcenia. Humanista jest lepszy jako artysta i osoba wykształcona, metoda jest pomocnicza w zbieraniu danych. Podkreśla, że humanistyka za wzorzec ma nauki ścisłe, wpływ romantyzmu. Wiąże się z tym niebezpieczeństwo, bo humanistyka jest jest pewna, są niejednoznaczne, ambiwalentne, sprzeczne - dlatego ważne jest kształcenie i tradycja. Trzeba słuchać przeszłości, a w teraźniejszości ma się dystans.
PRZEDMIOT BADAŃ HUMANISTYCZNYCH- człowieka - jako podmiot, fenomen, że człowiek jest obiektem, subiektywnym
PODMIOTOWOŚĆ CZŁOWIEKA- być sprawcą, autorem swojego życia (tekst J. Mizińskiej ) pojęcie podmiotu.
CECHY PODMIOTOWOŚCI- ma w sobie pewną wewnętrzność ( nie tylko ciało ale też duszę) wewnętrzne ja, człowiek cielesno- duchowy oznacza niepowtarzalność osobowości- znacząca, ludzka osobowość( naszych uczuć, postawy ) jest znaczące, każdy ma miejsce w świecie, bycie aksjologiczne (aksjos- cenny, wartościowy) człowiek to byt który ocenia siebie, rzeczywistość, duchowe odniesienie transcendencji? , zawsze natrafia oparcie tego co jest za nim, człowiek jest tajemnicą dla innych i siebie samego - te cechy nie są nieruchome, podmiot to ruch, być w stanie tworzenia
BARBARA SKARGA uważa, że pojecie nauk humanistycznych określa się zbyt często, bo np. ekonomia, socjologia, badają zbiorowość, społeczność. Filozofia, filologia, historia- te zajmują się człowiekiem, nie jako organizm, ani przynależność do zbiorowości. Badają twórcze indywiduum , życie duchowe- to co się wyróżnia, niepowtarzalny podmiot. Pedagogika- wychowanie społeczne, a duchowość człowieka. Humanistyka to autorefleksja na temat bycia człowieka, zastanawia co wyróżnia człowieka. Więcej człowieka w człowieku.
GEORGE STEINER- w humanistyce nie ma teorii, jednoznaczności, zamiast tego mamy narracje, snują opowieści o świecie, ,,piewca? wyrafinowanej plotki''. Humanistyka zajmuje się myśleniem i charakterystyką człowieka.
INSTRUMENTALIUM BADAWCZE HUMANISTY - nie można kupić, zrobić ( pamięć, fantazja, takt, wrażliwość artystyczna) - autorytet nie jako uległość, posłuszeństwo. Trzeba słuchać autorytetów, słuchać przenikliwych interpretacji, dostęp do kultury, wyczucie przedmiotu, aspektu ludzkiego świata. Dostęp do dziedzictwa kulturowego, wyobraźnia - rozumienie i generowanie symboli, takt, wrażliwość, zdolność do finezji, badania. Dobry humanista uwzględnia złożoność, kontekst, interpretację.
ODO MARQUARD - interpretacja humanistyka a nowoczesność. Stawia tezę, że im bardziej świat się unowocześnia tym bardziej potrzebna jest humanistyka. (odwrotność do Skargi i Gadamera). Teza pozornie sprzeczna, inaczej przedstawiają. Nauki przyrodnicze są starsze. Kant 1781r - analiza podstaw nauk przyrodniczych, Wilhelm Diltey 1881 analiza podstaw nauk humanistycznych. Termin nauki przyrodnicze powszechny od początku XVIII w. Termin nauk humanistycznych to II połowa XIX w. Rozwój badań podonie, nauki przyrodnicze wcześniej niż humanistyczne.
Nauki humanistyczne jako reakcje na nauki przyrodnicze - jest receptą, lekarstwem. Zjawisko : modernizacja, zastępuje światy pochodzenia człowieka, dom, religię, otoczenie, nowoczesnymi zamianami, elementami. Chodzi o funkcję a nie o dane, człowieka. Humanistyka snuje opowieści, które przypominają znaczenia życia.
TRZY RODZAJE OPOWIEŚCI w modernistycznym świecie:
-historie uwrażliwiające, roztaczają czar tego co estetyczne, koncepcje Maxa Webera - humanistyka nas uwrażliwia, czaruje sobą. Walter Benjamin- ,,w odpowiednim czasie nauczyłem się otulać.., które były mi jak chmury''
- historie zachowujące, próbują zachować swojskość świata, nastanie sztuczności np. T. Merton
- historie orientujące, te które zaspokajają zapotrzebowanie na.. , ożywiają tradycje, wedle czego życie trzeba sobie układać. Z. Herbert ,,Przesłanie pana Cogito''. ,,Bądź wierny. Idź''
S. Czeniak i R. Michalski ,,Cielesność … ` Krytykują Odo Marquarda, że humanistyka nie jest do konserwowania starych idei, tylko trzeba przenikliwie odzierać z pułapek życie, byli zdolni do krytycznego myślenia, dystans, poznanie. Dwoistość humanistyki : Marquardt - zbieżność nauk humanistycznych z kształceniem (gwarancja zdolności do emigracji) tzw edukacja. Myśl `Dialog Pirotagona ` Platona. : ,Nauka pokarmem dla duszy' Trzeba uważać aby nie wmówić sobie tandetnego towaru )
WYKŁAD 2 ( 16.10.2012)
PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY
Narodziły się nowoczesne nauki humanistyczne.
Modele racjonalności
- ontologiczny - rozum własnością świata ( arche) - racjonalne to co zgodne z istotą rzeczy
- epistemologiczny- właściwe posługiwanie się rozumem np. Platon- odwrócenie się od empirii ) - racjonalne, czyli zgodne z charakterem rozumu, ze standardami poznania
* metodologiczne - racjonalne, czyli poparte racjami, dowodami np. logiczne, osadzone w tradycji, metodyczne
- instrumentalny- dobór środka do celu - skuteczne = to co racjonalne
- praktyczny (hermeneutyczny, aksjologiczny ) - zrozumienie sytuacji, jej znaczenia, dobór wartości, godnych realizacji, racjonalne to co uwzględnia sens i wartość, odwołuje się do ludzkiego sposobu i istnienia
-emancypacyjny- uwalnianie się od blokad, szukanie alternatyw
- komunikacyjny - realizowanie interesów instrumentalnych, praktycznych, emancypacyjnych z zachowaniem więzi (dialogu, negocjowania sytuacji)
IDEAŁ NAUKI - paradygmat, macierz dyscyplinarna- wzorzec, pewien zbiór założeń, poglądów na cele i metody działalności naukowej
STEFAN AMSTERDAMSKI- w skład ideału nauki wchodzi wyznaczenie granicy nauki, co do niej zaliczamy, wybór problemów badawczych, wyznaczenie reguł metodologicznych, wyznaczenie etosu i społeczności uczonych ( organizacji ich pracy)
PARADYGMAT NAUKI POZYTYWISTYCZNEJ - XVI/XVII - narodziny nowożytnego handlu nauki
Arystoteles (384-322pne) starożytny |
Galileusz (1564-1642ne) nowożytny |
Kosmos- organizm (skończony, hierarchiczny, przytulny) |
Kosmos- maszyna (nieskończony, obcy) |
Opis jakości świata |
Tworzenie modeli - zjawiska w warunkach idealnych, językiem przyrody matematyka |
Poszukiwanie istoty rzeczy |
Poszukiwanie mierzalnych właściwości i praw |
Koncentracja na celowości zjawisk (celowe, co służy człowiekowi lub zmierza do doskonałości) |
Koncentracja na związkach przyczynowo-skutkowych (możliwość przewidzenia zdarzeń , eliminacja antropocentryzmu) |
FILOZOFICZNĄ PODWALINĘ nowożytnej wizji nauki położył Rene Descartes ( 1596-1650) rozróżniając res cogitans i res extensa
POZYTYWISTYCZNE REGUŁY POZNANIA
FENOMENTALIZM - nie ma różnicy między `istotą' a zjawiskiem, trzeba rejestrować, co dane w doświadczeniu, zapomnieć; bezzasadne używanie pojęć takich jak duch czy materia, jeśliby miały oznaczać coś innego niż obserwowane zjawisko.
NOMINALIZM - pojęcie ogólne mają w rzeczywistości odpowiednich tylko w przedmiotach konkretnych (np. trójkat nie istnieje, tylko nazwa dla wygody człowieka, myślenia)
WYKLUCZENIE OCEN- wypowiedzi normatywne nie mają żadnej wartości poznawczej
JEDNA METODA- we wszystkich dziedzinach sposób zdobywania i obróbki wiedzy jednakowy , zazwyczaj za wzorcową uchodzi fizyka )
TWÓRCĄ TEJ DOKTRYNY FILOZOFICZNEJ - był A. Comte (1…-1857) napisał dzieła o filozofii pozytywnej- nauka miała zajmować się faktami, realistycznymi i empirycznymi zjawiskami. Jest twórcą prawa trzech stadiów ( rozwój umysłu ludzkiego )
-faza teologiczna- tłumaczenia, że duch i Bóg
-faza metafizyczna- tłumaczenie poprzez abstrakcyjne pojęcia,
-faza faktów- badanie faktów, realiów, właściwe posługiwanie się rozumem
Wszyscy go skrytykowali - człowiek współczesny też może odwoływać się do Boga lub pojęć abstrakcyjnych lub faktów - może zaspokajać różne sfery.
SCJENTYZM - XIX w przeciętny pogląd był oparty w zaufaniu do nauki (że rozwiąże problemy) uznanie tego co jest jawne i oczywiste na pierwszy rzut oka)
Herbert Spencer- inżynier kolejowy, spopularyzował słowo `ewolucja' - 1861 (,O wychowaniu umysłowym, moralnym i… ) - życie dzieli się na 5 obszarów, życie to zarobek, trzeba przedłużyć gatunek, życie biologiczne, rodziny łączą się ze sobą, obywatelskie, życie estetyczne - wiedza przyrodnicza.
Jego krytycy np. J.W Dawid - błąd Spencera utożsamia dobro z biologią, to tresura zwierzęca zniknęło to co wyróżniało ludzi, wieki progiem ucieczki
SPÓR O RACJONALNOŚĆ NAUKOWĄ W XX WIEKU
KONWENCJONALIZM - Henri Poincare- (1854-1912) paryski matematyk, fizyk
Twierdzenia naukowe obowiązują nie na mocy obserwacji, ale konwencji wspólnoty uczonych. Zawsze można bronić teorii przed obaleniem przez doświadczenie, dodając nowe założenia, a tzn, że teoria nie zależy od empirii, tylko woli uczonych. Nauka nie tyle poznaje świat (prawda) ile tworzy jego symboliczne obrazy (podstawa działania)
NEOPOZYTYWIZM
1922- wokół seminarium filozofa, matematyka Moritza Schliche (1882-1936) na Uniwersytecie Wiedeńskim formuje się grupa - Koło wiedeńskie
1926- przybywa do Wiednia filozof Rudolf Carmap (1891-1970)
1936- rozpadło się Koło Wiedeńskie (nie ma teorii bez doświadczenia, walka z metafizyką)
FALSYFIKACJONIZM (obalenie)
Karl Rajmund Popper (1902 -1994)
1959- ,Logika odkrycia naukowego'
Nie ma doświadczenia bez teorii, żeby obserwować trzeba coś wiedzieć. Teoria jest naukowa, jeśli baza jej potencjalnych falsyfikatów nie jest pusta.
TEORIA REWOLUCJI NAUKOWYCH (paradygmatów)
Thomas Kuhl (1922-1996) - amerykański filozof, fizyk
1962- ,Struktura rewolucji naukowych'
Naukowcy nie modyfikują wciąż podstaw, tylko rozwijają macierz dyscyplinarną ` podzielony wspólnie zbiór zasad, wartości, założeń. Nie mogą kwestionować nieustannie paradygmatu, bo przez niego.. świat. W normalnych warunkach badacz nie jest nowatorem, lecz rozwiązuje ` łamigłówki' danej tradycji (paradygmatu)
ARCHIWIZM
Paul Feyerabend ( 1924-1994) austriacki filozof. 1974- ,Przeciw metodzie'
Aby teoria mogła się rozwijać, trzeba jej bronić przed racjonalnych obaleniem. Pluralizm metodologiczny stwarza największą szanse na rozwój wiedzy i na powstrzymanie dogmatycznego nauczania jednego wzorca nauki.
PRZEŁOM ANTYPOZTYWISTYCZNY W HUMANISTYCE
W. Dilthey (1833-1911) - 1883 wydał książke ,Wprowadzenie do nauk humanistycznych', tam zapowiedział ten przełom. Świat ludzki jest światem swoistym.
Wyjaśnianie świata - przyroda
Rozumienie świata - humanistyka
WYKŁAD 3
Wilhelm Dilthey, Wilhelm Windelband, Heinnch Rickert
|
Zapoczątkował przełom antypozytywistyczny; odkryć sens
II TEORIA nie dowodzi o psychiczny proces empatii ale o przetwarzanie wytworu kulturowego, odczytywanie sensów za pośrednictwem wytworów kulturowych.
Windelband
Metody badawcze:
- nomotetyczne nauki - „nomos” zasada; ustalają prawa rządzone
- idiograficzne nauki - „idiom” cecha swoista, nieprzetłumaczalne, niepowtarzalne.
połączył to Heinnch Rickert ( uczeń Windelbanda)
Stworzył klasyfikację:
- są nauki o naturze i kulturze
- można stworzyć metodę generalizującą i indywidualną
|
Nauki o naturze |
Nauki o kulturze |
Metoda generalizująca |
Np. fizyka |
Np. socjologia |
Metoda indywidualizująca |
Np. geologia |
Np. historia |
Koncept nauk o duchu Dithey
M.P Markowski podział na ścisłowców i humanistów jest przebrzmiały - podział na realistów (rzeczywistość istnieje obiektywnie poza wartościami, próbujemy je rozumieć) i konstruktywistów (wytwór naszego języka, natura milczy tylko człowiek mówi)
Antyhumanistyka pozbawiona tego co najbardziej ludzkie.
Humanista ten kto zakłada, że wiedza jest niepewna, nieoczywista.
Odkryto, że między badaczem i rzeczywistością jest kultura, język, ludzkie wartości nie mamy bezpośredniego dostępu to rzeczywistości. Poznanie jest zapośredniczone.
II ZWROT KULTUROWY - ZWROT JĘZYKOWY = system języka między człowiekiem a światem.
Zwroty polegają na tym, że zmienia się perspektywa patrzenia na świat. Obiekty to perspektyw na całość świata - pytanie o sens. Musimy zmienić zainteresowanie badawcze. Słownik zmiana, opis świata, nowe aspekty, nowe słownictwo.
Nazwa „zwrot językowy” od książki Richarda Rortjego. Jest to wzmożone zainteresowanie tekstem, narracja opowieścią, słowami, dyskursem. Cały świat jawi się jako tekst. Źródłem zwrotu był strukturalizm.
Roland Barthes -
Mayden White -
Historia jest konstruktem historyków, ożywia przeszłe wydarzenia.
Historia jest bliska literaturze.
Rzeczywistość dokumentacyjna = OPOWIEŚĆ = wyobrażenia, fantazja
Język jest narzędziem konstruktującym świat.
Teksty mają 3 warstwy (wg Jerzego Topolickiego)
- informacyjna - badana (szkatułkowa, mniejszy element osadzony w większym (wyraz - zdanie)
- perswazyjna - tekst nas nakłania
- teoretyczno - ideologiczna - głębokie przekonanie, odstawienie przedłożeń.
Tożsamość ludzka to nie jest nieodwracalny byt. Człowiek się rozwija, buduje swoją wartość, postawę, tożsamość.
Heidegger Dasien „tutaj oto bycie” w sensie stawania się kimś
A, Macintyre zachowanie człowieka ma sens, jeśli jest to opowieść (historia jego życia)
Charls Taylor pokazuje, że tożsamość buduje się w sieci rozmowy
Clifford Geetr twórca koncepcji „zmąconych gatunków” i „kultury jako sieci znaczeń”
III ZWROT ETYCZNY - lata 90 te XX w. Mowa prócz znaczenia ma charakter etyczny. Kształtuje rzeczywistość.
Założyciele koncentrowali się na wytworach świata (kultury). Teksty też działają etycznie, aksjologicznie.
Opierał się na:
- braku refleksji etycznej, albo zajmuje się źle etyką
Zwrot ten jest przekonaniem, że w ostatecznym czasie, kreujący jakiś aksjologiczny świat; bez wartości nie ma nic. Zwroty dają nam nowy słownik.
Wylansował kategorię inności i zdarzenia.
(coś nas przerasta, nie można jej zniszczyć)
Odpowiedzialność (aby nie niszczyć) |
Inwencja ( potraktować tekst poważnie, daje własną odpowiedz, nie kopiuje) |
Krytyka etyczna:
- gramatyczna (ustala i przekazuje wartości)
- retoryczna ( nie ustala wartości, pokazuje problem etyczny)
Michał Januszkiewicz: krytyka etyczna:
- solidarności i wspólnoty (krytycy chcą czytać literaturę, tekst przyjaciel)
- dekonstrukcyjna ( krytycy chcą literaturę przepisać, skopiować, zrekonstruować)
WYKŁAD 4 (13.11.2012)
INTERPRETACJA
Nauki humanistyczne interpretują tekst.
Interpretacja - stawianie tekstowi pytań, by go lepiej zrozumieć, poznać jego sens, zrobić z niego użytek.
Wypowiedzi nie rozumiemy w sposób dowolny, zawsze jest ograniczony kontekstem, znaczeniem słów.
M.P Markowski
1 wiersz W. Szymborska „Trzy słowa najdziwniejsze”
2 wiersz L. Staff „Krzywda” - krotki ale można zinterpretować.
Rozumienie wymaga poznania kontekstu.
- TAK, Rozmowa ale z kontekstem poznać ton słów, horyzont przestrzenny, pole widzenia, wiedza o ich wyobrażeniach, motywacjach, ocena sytuacji.
Sztuka łączenia słów z kontekstem
Rozumienie próba uchwycenia sensu, musimy rozumieć wytwory kulturowe.
HERMENEUTYKA - nauka o rozumieniu, interpretacja jest analogiczna to samo co symbol i mit.
KONTROWERSJA
- 1990 wyk…łady Tannera w Cambridge, Umberto Eco, dotyczy interpretacji, zbyt duży nacisk położono na przerwę interpretatorów, interpretacja nie ma końca. Odnosimy się do tradycji:
* koncepcja granicy (jest zawsze pełna miara)
* tradycja Atejron (bezkres, nieskończoność) Hermes, głęboka wiedza
* tekst jest wszechświatem, wszystko się łączy
* intencja autora (to co chciał przekazać)
* intencja czytelnika (czyta i interpretuje) kształtuje interpretacje wg czytelnika
* intencja tekstu (intencjoppens) spójność języka
Nadinterpretacja - kiedy łączymy ze sobą niezwiązane elementy.
Istnieje różnica między używaniem tekstu a interpretowaniem (zaplecze, kontekst)
Richard Rosty - nie ma zgody, że interpretacja używała to co innego, teksty czytamy na bazie informacji.
Mitologia - przestroga, uwaga techniczna, wszystkie fragmenty.
Johnatan Caller - interpretacja ciekawi tylko wtedy kiedy jest skrajna (nadinterpretacja; ważne jest zadawanie pytań).
R. Balt - nie czytamy dokładnie więc ciągle to samo.
Stanley Fish - wszystko jest kwestią interpretacji, ale to nie znaczy, że możemy wszystko powiedzieć.
Anarchizm interpretacyjny - istnienie wspólnoty interpretacyjnej.
Nadinterpretacja - wybiegająca w przyszłość, odkrywana na nowo.
SPOSOBY INTERPRETACJI ( wg Andrzeja Szo.aja)
Tradycyjna (psychologistyczna)
AUTOR tekst interpretator (metoda psychologistyczna)
INTERPRETACJA
Interpretacja hermeneutyki
autor TEKST INTERPRETATOR (metoda hermeneuryczna)
INTERPRETACJE
Interpretacja strukturalistyczna, semiotyczna
autor TEKST interpretator (metoda strukturalistyczna, semiotyczna)
INTERPRETACJA
Interpretacja poststrukturalistyczna
autor tekst INTERPRETATOR (metoda dekonstrukcyjna)
INTERPRETACJE
Interpretacja neopragmatyczna
autor tekst INTERPRETATOR (każda metoda opowiadania do CELU)
INTERPRETACJE
WYKŁAD 5 (27.11.2012)
Cortazar - „Ciągłość pasków”
Jak kultura odwrócona jest plecami do świata. Przestajemy być częścią świata, stajemy się jednostką.
Lektura przyjemność zmysłowa
Rozkosz świadomością, która wyrywa go z monotoniczności, codzienności, wirze redukcji kulturowej.
Świat symboliczny ma realne konsekwencje dla świata.
M.P Markowski „Życie na miarę literatury” - wątek zawody miłości.
Czytanie jest rodzajem zazdrości (sensu, dzielenie się tekstem)
Nauczyciel = uczeń = ZAZDROŚĆ O MISTRZA
KATEGORIE W IDEII INTERPRETACJI (kiedy czytamy lekturę)
1. Fuzja horyzontów (Gadamer) - czytelnik ma swoje założenia a w lekturze są inne, stopienie się 2 horyzontów, nadwyżka semantyczna.
2. Niewspółobecność - dochodzi do powstania czegoś … , hybryda, połączenie 2 elementów.
3. Pojedynek (Derrida) - poważne czytanie to nie wyłanianie tekstów, a odpowiedzi na pytania, postawienie kontusygnaturę, alternatywę.
4. Użycie (Rorty) - używanie wg własnych potrzeb.
SZTUKA JAKO INTSTRUMENT POZNANIA
Tezę postawił Gadamer żadna analiza naukowa nie wyczerpie sensu sztuki filozoficznej czy historycznej, zawsze niosą jakieś prawdy nie pokaże nam nic o człowieku, nie przecenia swoich możliwości.
„… domeną twórczego myślenia w każdej sferze poznania jest dziedzina wyobraźni.”
Literatura (powieść) nie jest dla humanisty kwestią czasu wolnego, a jest narzędziem poznawczym, awangardą.
Powieść - sposób myślenia o człowieku (M. Kundera „Sztuka powieści”)
Fundament sztuki - Cervantes („Don Kichot”) opisał przygodę ludzką zakonnika
Duch powieści - duch złożoności (jest bardziej skomplikowany niż myślisz) i duch ciągłości.
Malarstwo = obraz poznawczy
„… słowo to oferta egzystencjalna, stawiając pod znakiem zapytania lub odwrotnie - utwierdzając dotychczasowe sposoby egzystowania.” (Hermeneutyka Pegagog. Miterski)