Niepokoje wychowanka Törlessa 1966 Volker Schlöndorff
Zdjęcia Franz Rath Muzyka Hans Werner Henze
Mathieu Carrière (Thomas Törless), Marian Seidowsky (Anselm von Basini), Fred Dietz (Reiting), Bernd Tischer (Beineberg), Barbara Steele (Bożena), Jean Launay (Nauczyciel matematyki), Lotte Ledl (Gospodyni internatu)
Adaptacja powieści Roberta Musila z 1906 roku Niepokoje wychowanka Törlessa
Nagroda FIPRESCI
Młody Törless trafia do ekskluzywnej szkoły o wysokim rygorze na pograniczu austro-węgierskim. Wkrótce po przybyciu poznaje Anzelma von Basiniego o trochę dziewczęcej urodzie, który jest szantażowany, upokarzany i maltretowany przez swoich rówieśników (dwóch liderów klasowych Beineberga i Reitinga), za rzekomą kradzież, jakiej miał się dopuścić. Straszą go, że ujawnią jego przewinienie wobec całej klasy oraz nauczycieli. Trzymają go w szachu i wymagają coraz większej uległości. Urządzili sobie na poddaszu szkoły tajemniczy gabinet, wybity czerwonym suknem, w którym nocą spotykają się i poddają Basiniego coraz bardziej wyszukanym i sadystycznym torturom. Törless biernie przygląda się okrutnemu procederowi. Odmawia pomocy koledze, usiłuje racjonalnie uzasadniać zachowania, których stał się świadkiem. Film nie jest tylko rejestracją prześladowań biednego słabeusza i postępującego zwyrodnienia „dyktatorów". Głównym bohaterem jest wychowanek Törless, dostatecznie silny i inteligentny, by nie poddać się dominacji liderów klasowych, ale na tyle słaby, by nie przeciwstawiać się ich działaniom. Obserwujemy narastanie jego pasywności moralnej w obliczu zwyrodniałych kolegów i przeprowadzonego przez nich samosądu nad upatrzoną ofiarą. Törless jest odpowiednikiem tej warstwy Niemców, która jest bardziej moralnie winna od samych faszystów, gdyż przez swoją pasywność nie zapobiegła złu. Pasywność ta jest po prostu współwiną. Reżyser zagłębia problem edukacji i wychowania, motyw dojrzewania, zadaje pytania o źródła przemocy oraz pokazuje mechanizmy manipulacji człowiekiem.
Reżyser
Urodził się w Wiesbaden w 1939 roku. Ma na swoim koncie inscenizacje telewizyjne i spektakle operowe. Z perspektywy wielu krytyków pozostaje utalentowanym adaptatorem, rzemieślnikiem sprawnie przenoszącym ważne dzieła literatury na ekran. Musil, Kleist, Böll, Frisch, Proust, Tournier, Yourcenar to spora (niewyczerpana całkowicie) lista pisarzy, którymi się zajmował. W jego filmach pojawia się wielokrotnie zagadnienie tożsamości. Bohaterowie ciągle i na nowo się autodefiniują. Jednocześnie Schlöndorff dokonywał badania Niemiec współczesnych. Studiów nie podjął: chciał robić filmy i zaczął się tego uczyć bezpośrednio na planie. Terminował u świetnych reżyserów pozostających poza głównym nurtem nowofalowej kontestacji: Louisa Malle'a (któremu asystował przy kilku filmach), Jean-Pierre'a Melville'a i Alaina Resnais. Letnia szkoła nauki francuskiego prowadzona w klasztorze jezuitów na północy tego kraju doprowadziła do tego, że reżyser ukończył szkołę średnią (maturę zdawał już w prestiżowym liceum paryskim). Z tamtejszej perspektywy rozpoznawał dylematy powojennej Europy: narodziny egzystencjalizmu czy rozpad imperiów kolonialnych. Najtrudniejszym doświadczeniem odmienności „bycia Niemcem” okazał się szkolny seans dokumentu Noc i mgła Alaina Resnais z 1955 roku (kolażu zdjęć z niemieckich obozów śmierci). W tym doświadczeniu spotkał się problem nazizmu z problemem tożsamości, z jednej strony narzucanej, z drugiej jednak kwestionowanej (co to znaczyło być Niemcem). W jego filmach wydarzeniowość ustępuje emocją, które niejako zastygają w geście, pozie i twarzy dominującego na ekranie bohatera. Jednym z pierwszych sukcesów niemieckiego reżysera była ekranizacja Blaszanego bębenka Güntera Grassa z 1979 roku (Złota Palma w Cannes oraz Oscar za najlepszy film nieanglojęzyczny). W dorobku Schlöndorffa znajdują się produkcje, nad którymi pracował zarówno w Europie jak i w Stanach Zjednoczonych. Wśród nich wyróżnić można m.in. Miłość Swanna (Jeremy Irons) z 1983 roku. Rok później sfilmował sztukę Arthura Millera Śmierć komiwojażera z Dustinem Hoffmanem i Johnem Malkhovicem (nominacja do nagrody Emmy). Po upadku Muru Berlińskiego wrócił do Niemiec, gdzie nakręcił Homo Faber z Samem Shepardem i Julie Delpy. W 1973 roku razem z Reinhardem Hauffem i Eberhardem Junkersdorfem założył własną firmę produkcyjną Bioskop Film. W 1996 roku po raz kolejny spotkał się z Johnem Malkovichem, którego zaangażował do filmu Król Olch. 4 lata później w Berlinie został odznaczony Honorową Złotą Kamerą, a w 2002 nagrodą specjalną na festiwalu Plus Camerimage. W 2004 roku wyreżyserował film Dziewiąty dzień. Filmem Strajk z 2006 roku odniósł się do polskiej historii. Tworząc postać głównej bohaterki inspirował się Anną Walentynowicz. W filmie zagrali m.in. Andrzej Chyra i Andrzej Grabowski. Jego najnowszy film to Calm at Sea.
Utracona cześć Katarzyny Blum 1975 Volker Schlöndorff Margarethe von Trotta
Muzyka Hans Werner Henze Zdjęcia Jost Vacano Montaż Peter Przygodda
Angela Winkler (Katarzyna Blum), Jürgen Prochnow (Ludwig Goetten), Mario Adorf (Komisarz Beizmenne), Heinz Bennent (Dr. Blorna), Hannelore Hoger (Trude Blorna), Leo Weisse (Schönner, fotograf), Karl Heinz Vosgerau (Alois Sträubleder), Werner Eichhorn (Konrad Beiters), Walter Gontermann (ojciec Urban), Harald Kuhlmann (Moeding), Regine Lutz (Else Woltersheim), Rolf Becker (Staatsanwalt Hach)
na podstawie opowiadania Heinricha Bölla
Nagroda FIPRESCI
Christopher James Homewood stawia tezę: wydarzenia wokół RAF'u, których kulminacją była jesień 1977 roku, stanowią moment założycielski „Drugiej Republiki Bońskiej”, pozwalają władzom odnowić ideologiczny konsensus, fundujący porządek polityczny Niemiec Zachodnich, pozwalając unieważnić pytania o nierozliczoną nazistowską przeszłość i deficyty demokracji, jakie w latach 60. zadawały ruchy opozycji pozaparlamentarnej.
Akcja filmu ma miejsce w Kolonii w lutym 1975. Katarzyna Blum jest 27-letnią samotną rozwódką, pracującą jako gospodyni u małżeństwa Blorna. Na balu karnawałowym poznaje Ludwiga Göttena, w którym zakochuje się od pierwszego wejrzenia, spędza z nim noc. Nad ranem do jej mieszkania wkracza brygada antyterrorystyczna poszukująca Göttena, który jest dezerterem z Bundeswehry, podejrzanym o napad na bank. Samotne życie Katarzyny budzi podejrzenia przesłuchujących ją przedstawicieli policji, znaleziona w jednej z jej książek kartka z cytatem z Karola Marksa nasuwa podejrzenie o lewicowe poglądy i sprzyjanie Frakcji Czerwonej Armii. Współpracujący z policją dziennikarz Werner Tötges pisze o Katarzynie serię artykułów, umieszczonych w Gazecie (Die Zeitung to fikcyjna gazeta o charakterze tabloidu przypominająca Bild). Przeinaczając fakty i koloryzując informacje uzyskane od policji, Tötges tworzy portret narzeczonej terrorysty, kobiety łatwej, ateistki i komunistki. Dziennikarz przeprowadza też rozmowy z byłym mężem Katarzyny oraz wdziera się na szpitalny oddział intensywnej terapii, aby zobaczyć jej śmiertelnie chorą matkę, która wkrótce potem umiera. Po aresztowaniu Göttena Katarzyna osaczona przez brukową prasę, nękana anonimowymi telefonami i listami proponuje Tötgesowi przeprowadzenie wywiadu. Na spotkanie z dziennikarzem idzie z pistoletem i gdy Tötges proponuje jej kontakty seksualne, strzela do niego. W końcowej scenie filmu wydawca Gazety przemawiając na pogrzebie Tötgesa nazywa atak na dziennikarza naruszeniem wolności prasy i swobody wypowiedzi. Film kończy się znaną, jednakże nieco zmienioną formułą informującą, że przedstawione postacie były fikcyjne, a podobieństwo działań dziennikarskich do tych prowadzonych przez Bild nie było zamierzone ani przypadkowe, ale nieuniknione.
Czas ołowiu 1981 Margarethe von Trotta
Zdjęcia Franz Rath Montaż Dagmar Hirtz Muzyka Nicolas Economou Jutta Lampe (Juliane), Barbara Sukowa (Marianne), Rüdiger Vogler (Wolfgang), Luc Bondy (Werner), Vérénice Rudolph (Sabine), Doris Schade (matka), Franz Rudnick (ojciec)
Złoty Lew na Festiwalu Filmowym w Wenecji
Niemcy, 1968 rok. Córki duchownego: Marianne i Juliane biorą udział w społecznej rewolucji, walczą o zmiany m.in. o prawo do aborcji. Choć łączy je wspólna sprawa, używają zupełnie innych środków: podczas gdy Juliane angażuje się w sprawę jako dziennikarka, jej siostra przyłącza się do organizacji terrorystycznej. Feministka Juliane od najmłodszych lat sprzeciwiała się surowym zasadom obowiązującym w domu, druga z sióstr była spokojna, pokorna. Jej spóźniony okres młodzieńczego buntu przywiódł ją do ekstremalnej formy wyrażenia swojego sprzeciwu wobec reguł społecznych - walki terrorystycznej. Po tym jak policja zatrzymuje Marianne i wtrąca ją do odizolowanego więzienia, siostra pozostaje dla niej jedynym kontaktem z resztą świata. Pomimo sprzeciwu Wolfganga (jej chłopaka), Juliane decyduje się wytoczyć wojnę przeciwko opresyjnemu systemowi i sposobom, w jaki traktuje się więźniów, w tym jej własną siostrę. Scenariusz autorstwa Trotty oparto na prawdziwych przeżyciach sióstr Ensslin. Christiane Ensslin była zaangażowaną politycznie dziennikarką walczącą o prawa kobiet. Gudrun Ensslin należała do głównych aktywistek Frakcji Czerwonej Armii (Grupa Baader-Meinhof), aresztowana popełniła samobójstwo w więzieniu. Siostra nie uwierzyła, że to naprawdę było samobójstwo i próbowała to udowodnić. Starsza Juliane ma jasne włosy, kontrastujące z farbowanymi na czarno włosami starszej Marianne, młoda Juliane jest szatynką, a Marianne blondynką. Tę zamianę znaków rozpoznawczych komplikuje fakt, że w młodości to Juliane jest ewidentnie bardziej zbuntowaną, czynnie zaangażowaną siostrą. Podczas gdy posłuszna ojcu i nauczycielowi Marianne dobrowolnie podporządkowuje się normom społecznym Niemiec lat 50., Juliane czyta Jeana-Paula Sartre'a, odmawia noszenia spódnic, pali na szkolnych korytarzach i odrzuca poezję Rilkego jako „kiczowatą”. Jako widzowie tracimy pewność, która siostra jest którą. Von Trotta wyraźnie chce byśmy je ze sobą mylili. Podczas gdy współczesne „ja” Marianny pobrzmiewa dawnym „ ja” Juliane, współczesna Juliane, oddana sprawie zmiany świata przez wyzbyte przemocy działania polityczne, stanowi echo młodzieńczego pragnienia Marianne, by „stać się przydatną” i nieść pomoc potrzebującym. Kiedy Juliane po raz pierwszy odwiedza Marianne w więzieniu, strażniczka zmusza ją w trakcie dokładnego przeszukania, by zdjęła przez głowę sweter, automatycznie stawiając Juliane w sytuacji więźniarki bez prawa do prywatności. Pod koniec późniejszej wizyty w więzieniu Marianne pyta siostrę, czy nie zamieniłaby się na swetry. Juliane natychmiast się zgadza. Potem następuje kilkusekundowa, gwałtowna scena wygięć i naprężeń rozbierających i ubierających się ciał sióstr. Podczas gdy Marianne na początku sceny jest ubrana na czarno, a Juliane ma na sobie sweter w kolorze kojarzącej się z cnotliwością bieli, to w momencie opuszczenia więzienia przez Juliane symbolika kolorów zostaje odwrócona, przywodząc na myśl wcześniejsze pomieszanie kolorów włosów sióstr. Pod koniec filmu, po rzekomym samobójstwie Marianne w celi, Juliane pełna podejrzeń, że jej siostra została zamordowana angażuje się w skomplikowany i fizycznie wycieńczający proces retrospekcji, by zrekonstruować chwilę śmierci. Szyje naturalnej wielkości replikę ciała siostry, wypełniając manekin do momentu, gdy jego waga dokładnie odpowiada ciężarowi Marianne i wiesza go na tym samym sznurku, na którym podobno powiesiła się kobieta. Sznurek rwie się pod ciężarem ciała, udowadniając Juliane, że historia samobójstwa jest tak samo nieprawdziwa jako szmaciane ciało leżące u jej stóp. Pod koniec sceny Juliane siedzi skulona w narożniku swojego pokoju, zmęczona fizyczną i psychiczną pracą. Podczas wizyty Juliane w nowoczesnym więzieniu, do którego Marianne zostaje przeniesiona, siostry dzieli szyba. Odbicie twarzy Juliane w szybie przez chwilę nakłada się na twarz Marianne za szkłem, tworząc niesamowity, kompozytowy obraz, w którym siostry stają się nierozróżnialne. Siostry usiłują porozumieć się przez szklaną taflę, lecz gdy nerwowo naciskają przyciski, mikrofony tylko świszczą. Temat korzeni terroryzmu, całkowicie ignorujący militarno-sensacyjny aspekt zjawiska. Fabuła skupia się tylko na tym co działo się później. Jest to próba oceny umysłu terrorystki i jednocześnie Matki i kobiety, a także próba odnalezienia w niej przyczyn jej okrutnych decyzji, bo przecież jako kobieta i Matka powinna być wyjątkowo wrażliwa. Barbara Sukova stworzyła tragiczny portret kobiety świadomej tego co robi i wpływu takiej postawy na życie jej i jej rodziny (syn Jan zostaje u siostry, mąż popełnia samobójstwo). Von Trotta nie oskarża terroryzmu ani też go nie broni, choć zapewne w dużym stopniu identyfikuje się z celem, o który dwie siostry walczyły tak odmiennymi metodami. Pokazując spotkania i dyskusje obu sióstr, ogniskuje swoją uwagę nie tyle na roztrząsaniu kwestii moralnych i politycznych, lecz przede wszystkim na psychologicznym portrecie kobiety, która jeszcze na kilka lat przed uwięzieniem zdawała się stanowić idealny i trwały komponent „komórki społecznej”, jaką jest rodzina. Marianne nie ma w sobie rysów patologicznych; jej determinacja, wrażliwość i wola walki skazały ją raczej na tragiczny los osoby, która mogła odnaleźć swoją dojrzałość tylko na wykluczającym ją ze społeczeństwa marginesie anarchii. Tragizm filmu rodzi się także z bolesnej konstatacji, że w swojej walce przegrywa zarówno bezkompromisowa Marianne, jak i wykorzystująca legalne sposoby perswazji społecznej (czasopisma, manifestacje) Juliane. Podobnie jak w innych filmach ukazujących kobiety-terrorystki (Secret People Thorolda Dickinsona 1952, Gra pozorów Neila Jordana 1992, a przede wszystkim oparty na wydarzeniach autentycznych Patty Hearst Paula Schradera z 1988 roku) w dziele von Trotty jeszcze bardziej wyrazisty staje się absurd tej patologicznej formy walki i tragizm człowieka odpowiedzialnego za moralne skutki terroryzmu. W filmie pojawia się dużo retrospekcji połączonych z głosem Juliane z off-u.
Rosenstrasse 2003 Margarethe von Trotta
Katja Riemann (Lena 30 lat), Doris Schade (Lena Fischer 90 lat), Fedja van Huêt (Luis), Jan Decleir (Nathan Goldberg), Jutta Lampe (matka Ruth 60 lat), Maria Schrader (Hannah Weinstein), Martin Feifel (Fabian Fischer), Romijn Conen (Ben Weinstein), Jürgen Vogel (Artur brat Leny), Julia Eggert, Carola Regnier, Plien van Bennekom, Svea Lohde, Thekla Reuten, Jutta Wachowiak,
Zdjęcia Franz Rath Montaż Corina Dietz Muzyka Loeke Dikker
Bawarska Nagroda Filmowa za zdjęcia Franza Ratha oraz nominacja do Złotej Żaby na festiwalu Camerimage, David di Donatello dla najlepszego filmu europejskiego, nagroda UNICEF na festiwalu w Wenecji dla Margarethe von Trotta, Puchar Volpi za najlepszą rolę kobiecą dla Katji Riemann, film był nominowany do Nagrody Głównej Złotego Lwa na MFF w Wenecji
Amerykańska Żydówka Hannah urodziła się w Nowym Jorku, gdzie spędziła całe swoje życie. Nigdy nie była religijna, nie zgłębiała też historii swojej rodziny. Dopiero śmierć ojca staje się przyczynkiem do powrotu do przeszłości. Hannah chce zrozumieć co gnębi jej matkę Ruth. Nie akceptuje ona jej związku z Luisem. Ponadto matka narzuca rodzinie żałobę według ściśle ustalonego obrządku żydowskiego (ma ona trwać 30 dni). Wszyscy są tym faktem mocno zdziwieni. W ich domu zjawia się kuzynka Ruth. Zdjęcie, które im pokaże zainspiruje Hannah do wyjazdu do Europy, gdzie spotyka Lenę Fischer. Udaje się jako amerykańska historyczka. Nagrywa swoje rozmowy z Leną na dyktafon. Przed wojną Lena była pianistką i żoną Żyda (skrzypka). Mała Ruth zawdzięczała jej ocalenie z Zagłady. Dzięki Lenie Hannah poznaje bohaterską historię kobiet z Rosenstrasse oraz historię swojego narodu. Dostaje też pierścionek, który kiedyś należał do Ruth, bo później rzuciła nim w Lenę, gdy ta oddała ją biologicznej ciotce. Kiedy wiosną 1943 roku w budynkach fabrycznych przy Rosenstrasse zgromadzono ostatnich Żydów mieszkających w niemieckiej stolicy (żonatych z Aryjkami lub mających aryjskich krewnych), zaprotestowały kobiety. Konfrontacja z sześcioma tysiącami kobiet zdeterminowanych, by ocalić swoich bliskich przed śmiercią, wystraszyła nawet Josepha Goebbelsa, który w rezultacie uwolnił więźniów. Do swych rodzin wrócili nawet ci, których zdążono już wyekspediować do obozu zagłady. Protest kobiet jeszcze długo po wojnie otaczała zmowa milczenia. Był on bowiem koronnym dowodem, że nazistowskiej dyktaturze można się było skutecznie przeciwstawić nawet nie używając przemocy. Reżyserka wraca do tej historii, kontrapunktując ją współczesną opowieścią o młodej amerykańskiej Żydówce pragnącej poznać prawdę o przeszłości swojej matki i rodziny. Film rozgrywa się więc w dwóch planach czasowych. To obraz kameralny, bliski konwencji teatralnej. Wojna toczy się na dwóch poziomach: indywidualnym bohaterki występują przede wszystkim w obronie prywatnych interesów oraz uniwersalnym działanie kobiet staje się symptomem walki z Holokaustem, zaś decyzja jednej z głównych postaci filmu o uratowaniu żydowskiej dziewczynki wydaje się potwierdzeniem stereotypowej w gruncie rzeczy roli kobiety w procesie ochrony (czy też kontynuacji) życia.
Drugie przebudzenie Christy Klages 1978 Margarethe von Trotta
Marius Müller-Westerhagen (Werner), Tina Engel (Christina), Friedrich Kaiser (Wolfgang), Katharina Thalbach (Lena), Peter Schneider (Hans Grawe kapłan)
Film o niepewności, o konieczności podejmowania ryzyka i dokonywania wyborów. Oparty na prawdziwej historii. Christa Klages jest młodą matką, która staje się terrorystką (by zapobiec zamknięciu żłobka, do którego uczęszcza jej córka Mischa, napada na bank). Chce ukryć swoją zbrodnię, przekazując pieniądze jako darowiznę od kościoła (kapłan odmawia pomocy). Tymczasem policja łapie jednego ze wspólników Christy 19-letniego Wolfganga. Młoda kobieta, pracowniczka banku śledzi bohaterkę z nieznanych powodów osobistych. Werner, wspólnik Christy ginie w zasadzce policyjnej. Bohaterka postanawia przenieść się do Lizbony, by rozpocząć swoje życie na nowo. Przez cały ten czas pomaga jej dawna koleżanka. Załamana i przygnębiona wraca jednak do Niemiec, gdzie zostaje natychmiast aresztowana. W finale dochodzi do konfrontacji Christy z zakładniczką napadu Leną, która ku zaskoczeniu bohaterki celowo nie rozpoznaje w niej sprawczyni przestępstwa.
Reżyser
Niemiecka reżyserka, którą najczęściej zajmują losy kobiet zasłużonych czy to dla Niemiec, czy dla świata, pisze scenariusze samodzielnie. Inne produkcje autorki to Róża Luxemburg z 1986 roku, Wizja z życia Hildegardy z Bingen o wielkiej kompozytorce i mistyczce średniowiecznej, uznawanej przez Kościół za świętą. Jest nieślubną córką malarza Alfreda Roloffa oraz pochodzącej z arystokratycznej rodziny Niemców bałtyckich Elisabeth von Trotta. Dzieciństwo spędziła z matką w Düsseldorfie. W latach 60. przeniosła się do Paryża, gdzie rozpoczęła pracę dla wytwórni filmowych. W 1964 roku wyszła za mąż za włoskiego dziennikarza i producenta filmowego Felice Laudadio, rozwiodła się w 1970 roku. Występowała w filmach Fassbindera (Amerykański żołnierz, Bogowie zarazy) oraz Volkera Schlöndorffa, za którego w 1971 roku wyszła za mąż. Współpracowała z nim także przy filmie Utracona cześć Katarzyny Blum. Rozwiedli się w 1991 roku.