Patrycja Włodek,

Domniemany konserwatyzm heritage cinema,

„EKRANy” 1-2 (5-6) 2012

- Margaret Thatcher - była premier GB w latach 1979-1990, w historii kina zaistniała już w pierwszych latach urzędowania; jej nazwisko (negatywnie) kojarzy się z zarówno ze znakomitymi filmami pokazującymi społeczne nastroje lat 80. jak i z heritage films, czyli brytyjskim kinem dziedzictwa

Jakość i prestiż

- wiktoriańskie dramaty kostiumowe, filmy Jamesa Ivory'ego i adaptacje szacownych brytyjskich klasyków od lat 80. wywołują zażartą dyskusję w GB

- heritage cinema to przykład na to, co dzieje się, kiedy w kulturę ingeruje polityka

Kino dziedzictwa - co to??

- można wyróżnić dwie definicje, połączone kilkoma wspólnymi punktami: definicja neutralna (opisowa) i definicja polityczna (nacechowana emocjonalnie)

- Charles Barr - ukuł ten termin - heritage ciemna, początkowo w stosunku do angielskiego kina lat 40.

- termin ten - opisuje dość różnorodną grupę obrazów, których najogólniej ujętą cechą wspólną jest odwoływanie się do brytyjskiej historii, tradycji i literatury,

a także - związane z nimi - jakość i prestiż (choć to trochę cecha aposteriori - wynikająca z licznych nominacji i nagród - BAFTA i Oscarów)

- początki tak pojmowanego dziedzictwa związane są z premierą Rydwanów ognia (1981, Hugh Hudson)

- za doskonałe ucieleśnienie tego zjawiska uważa się obrazy spod znaku Merchant-Ivory Productions - Pokój z widokiem (1985), Powrót do Howards End (1992), Okruchy dnia (1993),

choć się do nich nie ogranicza (liczba filmów waha się w zależności od badacza)

- filmy - mniej lub bardziej wprost nawiązujące do heritage - powstają do dziś (Złota, 2000, James Ivory; Zakochana Jane, 2007, Julian Jarrold; Pokuta, 2007, Joe Wright)

Trudności klasyfikacyjne

- wprowadzono też (choć równie nieuchwytne) dwie kategorie - POST-HERITAGE i ALTERNATIVE HERITAGE

- post - obejmowałaby dzieła wykazujące świadomość tego, jak reprezentowana jest w nich przeszłość (Orlando, 1992, Sally Potter; Carrington - 1995, Christopher Hampton; Portret damy, 1996, Jane Campion; Więzy miłości, 1996, Michael Winterbottom) - brak tu jednak wyraźnych różnic w stosunku do kanonu heritage

- druga kategoria - wnosi do dyskusji elementy „kultury młodzieżowej oraz maskulinistyczny populizm”- odnosi się do wizerunku promowanego przez Tony'ego Blaira „cool Britannia” (Dopaść Cartera, 1971, Mike Hodges - film wcześniejszy, ale pasujący do tej kategorii; Porachunki,1998, Guy Ritchie)

- istotą odczytań kina dziedzictwa okazują się jednak być owe odwołania - sam kostium historyczny i adaptacje wybitnych pisarzy miały bowiem miejsce w brytyjskim kinie już wcześniej (np. dzieła Davida Leana)

- filmy konstytuujące nurt - pochodzą z lat 80. i 90. - dla tych dekad kostiumowe dramaty stały się reprezentatywne

Kino i polityka

Kwestia polityki

- epoka thatcherowska - w kulturze GB odznaczyła się pojawieniem tzw. przemysłu dziedzictwa - dwa akty - The National Heritage Acts (1980 i 1983):

• mówiły one o szczególnej konieczności chronienia za państwowe pieniądze dziedzictwa materialnego - w tym także krajobrazów (słynne angielskie trawniki) i posiadłości (także tych prywatnych)

• w kulturze - miało się to przejawiać podkreślaniem narodowej dumy i zdarzeń historycznych, zwłaszcza tych pokazujących świetność Imperium Brytyjskiego (epoka wiktoriańska - 1837-1901, edwardiańska - 1901-1910 i okres poprzedzający II wojnę światową)

• to właśnie w tamtych czasach ma miejsce akcja większości filmów owego nurtu

- Dominują w filmach:

• wydarzenia związane z koloniami, zwłaszcza z Indiami oraz ze świetnością brytyjskiej klasy panującej

- lewicowi publicyści dlatego też zarzucali im, że obrazy te utrwalają a nawet narzucają widzom przekonanie o słuszności, naturalności i wspaniałości społecznego konserwatyzmu (patriarchalnej hierarchii społecznej, z białym heteroseksualnym mężczyzną, protestanckim Anglikiem na czele)

(paradoks - sama Margaret Thatcher - pochodząca z niższych sfer - przerwała supremację takich mężczyzn z Partii Konserwatywnej :D)

- cecha charakterystyczna i rozpoznawcza heritage - to, że od faktów historycznych i arystokratycznych szarad ważniejsza była ich oprawa - owo dziedzictwo - odbiorcę miało uwieść piękno pieczołowicie przygotowanych kostiumów, drobiazgowo dobranych akcesoriów i rekwizytów, dostojne wiejskie posiadłości, imponujące pałce, angielskie trawniki, staranny język (royal English), najpiękniejsze frazy literatury, najznakomitsi brytyjscy aktorzy (Maggie Smith, Anthony Hopkins, Emma Thompson, Vanessa Redgrave, Daniel Day-Lewis, Judi Dench)

- warstwa wizualna pełna nostalgii

- takie kuszenie warstwą wizualną - wzbudzało jednak opór i to już w latach 80.

- dziesiątki filmów zaklasyfikowanych zostało jako kino dziedzictwa i utożsamionych zostało z „ucieleśnieniem thatcherowskiej retoryki patriotycznej” promującej „estetykę muzealną” , fetyszyzującej przeszłość, bez krytycznego namysłu - tylko ze względu na stronę wizualną właśnie

- Kto zdaniem krytyków był grzesznym „piewcą anglocentryzmu”?:

• Hugh Hudson, Colin Welland (reżyser i scenarzysta Rydwanów ognia)

• James Ivory

• Mike Newell (Czarowny kwiecień, 1992)

• Richard Attenborough (Gandhi, 1982; Cienista dolina, 1993)

• John Madden (Jej wysokość pani Brown, 1997)

• oraz Ci, którzy adaptowali E.M. Forstera, Szekspira, Oscara Wilde'a, Evelyna Waugha, Jane Austen, Henry'ego Jamesa (Amerykanin z urodzenia, Europejczyk z wyboru i zamiłowania)

- filmom tych reżyserów przeciwstawiano ostre filmy o tematyce aktualnej - np. Moja piękna pralnia Stephena Frearsa (1985)

„Ślepy anglocentryzm”?

- filmy uwzględnione na tej liście są bardzo różnorodne, dlatego też takie definiowanie pojęcia oraz jego pejoratywny wydźwięk wzbudziły krytyczny odzew

- podstawowa wada - zaliczanie odmiennych dzieł do wspólnego nurtu oraz jednoznacznie negatywna ocean samego nurtu

- krytycy heritage cinema zakładali całkowitą bierność widza, zakładali, że widz przyjmie wszystko bezrefleksyjnie

- wielu odbiorców nurtu zwracało uwagę, że ów konserwatyzm w rzeczywistości nie tyle ma swoje źródło w samych filmach, ile właśnie w artykułach dziennikarzy pastwiących się nad kinem dziedzictwa

- Czy rzeczywiście dzieła Ivory'ego można uznać za „anglocentrycznie ślepe na kulturową różnorodność” tylko dlatego, ze powstały w latach 80.?

Parę słów o Ivorym i jego filmach

- trio - Ismail Merchant (angielski muzułmanin), James Ivory (reżyser amerykański!!!) i Ruth Prawer Jhabvala (urodzona w Niemczech pisarka indyjska o korzeniach polsko-żydowskich <3): Merchant - producent, Ruth Jhabvala - scenarzystka

- Ivory i Merchant zostali uznani za głównych reprezentantów nurtu dopiero po realizacji Pokoju z widokiem (1985), ale już wcześniej - w latach 80. - zrealizowali szereg dzieł spełniających kryteria kina dziedzictwa (Upał i kurz, 1983 - adaptacja nagrodzonej Bookerem powieści Jvabvali, Bostończycy, 1984 - na podstawie Henry'ego Jamesa)

- twórcy dostali się w wir krytyki przypadkiem, zaś krytycy - nie odczytywali wszystkich przesłanek zawartych w Pokoju z widokiem

Pokój z widokiem

- Cecil Vyse (Daniel Day-Lewis) - portret złośliwy i autoironiczny, kostyczny i pruderyjny Anglik z wyższych sfer, ucieleśnienie „stiff upper lip” - brytyjskich manier, cnót i chłodu, przegrywa walkę o serce Lucy z kimś, kto jest jego całkowitym przeciwieństwem

- George Emerson (Julian Sands) - żywiołowy i spontaniczny, też Anglik, ale ekscentryczny na „niebrytyjski” sposób, bez koneksji, bez pozycji, odrzuca ciasny gorset surowej obyczajowości i wyzwala z niego Lucy (scena pocałunku na włoskiej łące <3)

- podróż do Włoch - jako obowiązkowy element edukacji młodych Anglików ujawnia niedostatki obywateli Imperium w kontakcie z inną kulturowa tradycją

Wykluczeni

- w gruncie rzeczy - filmy heritage tak naprawdę kryją sporą ambiwalencję w ukazywaniu świetności i tradycji Imperium, nie zmienia tego melancholia (choć z dozą ironii) ani brak publicystycznego zacięcia

- to nie jest do końca „wizualizacja thatcherowskiej ideologii”

- Rydwany ognia - o triumfie angielskich biegaczy na olimpiadzie w 1924 roku - ale ci biegacze - to ludzie marginalizowani ze względu na pochodzenie i poglądy - to Szkot oraz Żyd walczący z antysemityzmem wyższych sfer

- paradoks kina dziedzictwa - często te filmy całkowicie przeczą zachowawczym wartościom wmawianym ich twórcom, wyraźne jest napięcie miedzy formą a treścią - bardzo dużo zależy od indywidualnego odczytania

- nostalgię tych filmów można uznać za ich siłę lub za słabość - w zależności od oczekiwań odbiorcy

- wiele z tych filmów pokazuje niesprawiedliwość, opresyjność i absurdy hierarchii społecznej

- oferują powolną, dygresyjną narrację

- pozornie tylko służą kontemplacji dziedzictwa materialnego

- w rzeczywistości - proponują wiele punktów widzenia i wiele możliwości identyfikacji

- oddają też głos wykluczonym (np. Lady Jane, 1986, Trevor Nunn)

- w sztandarowych dziełach nurtu - poznajemy perspektywę wszystkich innych stojących na niższych szczeblach drabiny społecznej (kobiety, homoseksualiści, służący, przedstawiciele mniejszości etnicznych, mieszkańcy kolonii) - przykłady filmów: Pokój z widokiem; Powrót do Howards End; Podróż do Indii, 1984, David Lean; Miesiąc na wsi, 1987, Pat O'Connor

- Claire Monk (nawiązując do Laury Mulvey) zwraca uwagę jak często w filmach dziedzictwa przedmiotem oglądu i kontemplacji jest mężczyzna!

(Pokój z widokiem - Lucy patrzy na całującą się włoską parę oraz na nagich mężczyzn kąpiących się w leśnej sadzawce; Maurycy, 1987, James Ivory - tu tematem jest homoseksualizm w Anglii samego końca epoki wiktoriańskiej - praktyki homoseksualne były wtedy surowo karane - przykład - proces Oscara Wilde'a przedstawiony w filmie Wilde, 1997, reż. Brian Gilbert)

- w Maurycym - związek homoseksualny mógł zostać zrealizowany ale nie w pełnych hipokryzji i spętanych sztywnym gorsetem obyczajowym wyższych sferach, a w związku z człowiekiem pozbawionym klasowych uprzedzeń

- podobnie jest w Powrocie do Brideshead (film z 2008 roku z cudowną obsadą <3 - Ben Whishaw, Matthew Goode, Emma Thompson, reż. Julian Jarrold; serial z 1981 roku - w roli głównej - Jeremy Irons)

- Okruchy dnia - tu James Ivory rozlicza arystokrację z jej bigoterii, oportunizmu, ukazuje konsekwencje bezkrytycznych internalizacji hierarchii społecznej (także przez służących), a także niesławny epizod XX-wiecznej historii Anglii, jakim było poparcie udzielane nazistom przez klasę uprzywilejowaną (w filmie - klasę tę reprezentuje lord Darlington (James Fox);

w historii - poparcie szło od księcia Walii - Edwarda, późniejszego Edwarda VIII)

- Podróż do Indii, serial Klejnot w koronie (1984), Mansfield Park (1999, Patricia Rozema): pokazują grzechy kolonializmu i stosunek Anglików do podbitych krajów

- filmowe historie miłosne (Okruchy dnia, Miłość i śmierć w Wenecji, 1997, Iain Softley, Zakochana Jane, 2007, Julian Jarrold) - zamiast być wehikułami dominującej ideologii i opowiadać mity „miłości niemożliwej”, pokazują, że owa niemożność ma wyraźne korzenie w społecznej niesprawiedliwości, która wymusza na ludziach wyrzeczenia, oportunizm, powoduje ból lub moralną degrengoladę

- angielskie zwyczaje i związana z nimi hipokryzja są wyśmiewane (u Ivory'ego - zawsze obecne splecenie nostalgii z ironią - Pokój z widokiem ) lub też ukazane są wraz ze wszystkimi bolesnymi konsekwencjami (Maurycy, Wilde)

- efekty nacjonalistycznej supremacji w koloniach zostają odarte z otoczki romantycznej przygody (Podróż do Indii, Upał i kurz)

- filmy, których przynależność do heritage jest poddawana w wątpliwość - np. Elizabeth (1998, Shekhar Kapur; dla wielu to przykład post-heritage) - w nich kontynuowane jest demaskowanie historii niejako u jej źródeł, idea „dziewiczej królowej” jest tu ukazywana jako konstrukt, zaplanowany i konsekwentnie przeprowadzany mit pełniący określone polityczne i ideologiczne funkcje

- w kinie dziedzictwa - widzimy więc nie tyle opiewanie tradycji, ile pokazywanie skąd się ona bierze i jak się ją tworzy

- dziś łatwiej dostrzec w heritage film potoczną w nich polemikę z odidealizowaniem starej dobrej Anglii i oddawanie w nich sprawiedliwości tym, którzy nie mieli w niej poczesnego miejsca

Pojęcia różne

Merchant - Ivory - Jhabvala

Producent Ismail Merchant, reżyser James Ivory i scenarzystka i pisarka Ruth Prawer Jhabvala zrealizowali wspólnie kilkanaście filmów. Wiele z nich uznawano za kwintesencję kina dziedzictwa. Łącznie dostali dziesięć nominacji do Oscara - wygrała jedynie Jhabvala - dwa razy - za scenariusz do Powrotu do Howards End i Okruchów dnia. W różnych kategoriach - także aktorskich i technicznych - filmy założonej w 1961 roku wytwórni Merchant-Ivory Productions - zdobyły kilkanaście nominacji do Oscara (plus były też oczywiście inne nagrody)

Adaptacje

Heritage film często jest utożsamiane z adaptacjami klasyków literatury, choć wiele filmów powstało w oparciu o scenariusz oryginalny (np. Rydwany ognia - Colin Welland - dostał Oscara za ten scenariusz).

Pisarze, po których sięgano najczęściej:

• E. M. Forser (członek słynnej grupy Bloomsbury) - Pokój z widokiem, Powrót do Howards End, Maurycy, Podróż do Indii

• Henry James - Bostończycy, Europejczycy, Portret damy, Złota czara (w Polsce znany jako Złota) i Skrzydła gołębicy (w Polsce znana jako Miłość i śmierć w Wenecji)

• Jane Austen - Rozważna i romantyczna (1995, Ang Lee), Duma i uprzedzenie - serial BBC (też 1995)

• Evelyn Waugh - Powrót do Brideshead

Jedno z najważniejszych dzieł nurtu - Okruchy dnia - powstało jednak na podstawie wydanej w 1989 roku i nagrodzonej Bookerem powieści Kazuo Ishiguro.

Seriale

Heritage to nie tylko filmy kinowe.

Jednymi z czołowych reprezentantów nurtu w latach 80. były seriale:

• Powrót do Brideshead, 1981, (Jeremy Irons, Laurence Olivier)

• Klejnot w koronie (1984, adaptacja toczącej się w Indiach powieści Paula Scotta, powieść należała do tzw. Raj Quarttet jego autorstwa), opowiada o ostatnich dniach Imperium przypadających na czasy II wojny światowej

• Duma i uprzedzenie - hit BBC z lat 90. (nieśmiertelne scena - Pan Darcy - Colin Firth - na oczach Lizzie Bennet - Jennifer Ehle - wynurza się ze stawu w swej posiadłości Pemberly)

• BBC na mały ekran przeniosło wiele innych klasycznych powieści brytyjskich

• XXI wiek - popularny jest, nawiązujący do heritage, serial Downton Abbey (lata 20. XX wieku)

Full frontal

Sceną z - rzekomo konserwatywnego i pruderyjnego - Pokoju z widokiem, która wzbudzała szczególne emocje, była pełna spontaniczności i beztroski kąpiel bohaterów w stawie. Umieszczona w filmie z lat 80. była jedną z pierwszych - i do dziś najbardziej znanych - scen ukazujących męską nagość, tzw. full frontal. Wzięli w niej udział Simon Callow, Rupert Graves (grał także w Maurycym) i Julian Sands. Ponieważ - biorąc pod uwagę brytyjski system kategoryzacji filmów - mogło ja zobaczyć „każde dziecko”, Claire Monk określa ją mianem „kinematograficznego kamienia milowego”.

„Stiff Upper Lip”

Określenie „Stiff Upper Lip” (dosł. “Sztywna górna warga”) odnosi się do stereotypowo ujmowanego charakteru Brytyjczyków, zwłaszcza tych mogących pochwalić się ekskluzywną edukacją oraz pochodzeniem z klas wyższych i uprzywilejowanych - pełnych rezerwy, nieokazujących emocji, zimnych i opanowanych w każdych okolicznościach. W 1998 roku nakręcono w Anglii ironiczną komedię pod takim właśnie tytułem - Stiff Upper Lips (reż. Gary Sinyor), będąca parodią kina dziedzictwa, zwłaszcza filmów spod znaku Merchant-Ivory Productions.

British Raj

(dosłowne tłumaczenie słów angielskich i hindi: „brytyjskie panowanie”) to trwający w latach 1858-1947 okres królowania Brytyjczyków w Indiach (czasem sięgający jeszcze w poprzednie stulecie). Przywołują go niezliczone książki, filmy i seriale - w latach 80. Salman Rushdie określił ich produkcję mianem „raj revival”:

-Klejnot w koronie, Podróż do Indii, Upał i kurz, Gandhi, Dalekie pawilony (serial, 1984), wzmianki w Targowisku próżności (2004, Mira Nair).

1

---