GENEZA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH
I. WSTĘP
Obecny kształt polityczny i gospodarczy Europy ukształtowany po II wojnie światowej ukazuje organizm połączony wieloma więziami a zarazem odrębność narodową w granicach państwa.
Historia Europy po upadku cesarstwa rzymskiego może być również postrzegana, chociaż w dużym uproszczeniu, jako pasmo dążeń do jej zjednoczenia. Oczywiście cele i interesy władców historycznych różniły się zasadniczo od obecnego kształtu Unii Europejskiej i jej demokratycznych struktur. Zawsze jednak istniały elementy występujące jako łącznik, wyznacznik jedności Europy np. terytorium, religia.
Okres, gdy po raz pierwszy w erze nowożytnej znaczny obszar Europy został zjednoczony w ramach organizmu państwowego, był okres wczesnego średniowiecza a osobą stanowiącą o losach państw był Karol Wielki, twórca dynastii karolingów. Podbił i zjednoczył znaczny obszar dzisiejszej Francji, krajów Beneluksu, Niemiec, Włoch, Hiszpanii. Należy wskazać elementy łączące wtedy podbite ziemie. Po pierwsze osoba władcy, terytorium państwa, jedna religia chrześcijańska, uniwersalny język łaciński, ekonomia (jedność rozwoju na poziomie gospodarki wczesnofeudalnej).
Pomimo rozpadu jednego państwa Karola Wielkiego, w ciągu średniowiecza, aż do czasu wielkiego podziału religijnego i odkryć geograficznych w Europie rozpowszechniały się idee uniwersalizmu. Zawierały one w sobie dążenia do zachowania jedności kulturalno - ekonomicznej Europy pod przewodnictwem cesarzy l8ub papieży rzymskich. Przez kilka wieków średniowiecza większość krajów Europy osiągnęła równy poziom rozwoju gospodarczego i politycznego. Zachowana była duża jedność np:
- jedność gospodarcza - prawie w całej Europie panuje gospodarka feudalna,
- jedność kulturalna z podziałem na stany i dominującą rolą rycerstwa,
- idee uniwersalizmu europejskiego, a nawet światowego głoszona przez niektórych władców, filozofów,
- język łaciński jako uniwersalny.
W późniejszych epokach idee uniwersalizmu średniowiecznego zostały zastąpione przez idee monarchizmu dynastycznego, który dla dynastii panującej próbuje pozyskać władzę łączącą jak największe terytoria Europy i na nich zaszczepić jednolite prawa polityczne i ekonomiczne, panujący - urzędowy język. Okres ten, to świetny okres wielkich rodów dynastii Europejskich np. Habsburgów.
W tym okresie, w zależności od powodzenia polityki dynastycznej dominuje kultura i język np. francuski, niemiecki. Politycznie dominują państwa z ustrojem monarchii absolutnej, z silną władzą centralną.
Istnienie wielkich, silnych państw na pozór dalekie jest od wspólnoty europejskiej, ale nadal możemy wyróżnić elementy łączące Europę chociażby poprzez kulturę, dążenie do objęcia pod panowanie jak największego terytorium, chociaż pod zupełnie innymi hasłami niż współczesne.
Wiek XVIII to rozkwit idei wolności i równości. To pod ich sztandarami Napoleon Bonaparte podbija, a może i jednoczy na krótko większość terytorium Europy. Terytorialnie było to chyba największe, od czasów rzymskich, podbicie Europy zachodniej i środkowej. Uwagę w tym okresie zwracają elementy charakteryzujące nowoczesne państwo, łączące je od podstaw tzn. wprowadzenie jednolitego prawa. Wspomnieć tutaj należy wprowadzenie przez Napoleona ustawodawstwo oparte na francuskim kodeksie, dominującą w całej Europie modę i język.
Ponieważ działania Napoleona nie miały wiele wspólnego z partnerstwem państwa i urzeczywistnianiem idei uniwersalizmu kontynentu, a jedynie były przejawem dominacji Cesarza Francuzów, stan taki w Europie nie mógł trwać długo. Stan ten można odczytać nie jako zjednoczenie lecz podbicie, chociaż niektóre zmiany kulturowe mogły być namiastką łączenia Europy.
Przekształcenia polityczne i ekonomiczne trwające w ciągu XIX wieku i doświadczenia I wojny światowej zaowocowały nowym myśleniem o integracji europejskiej, innym niż próby zjednoczenia podejmowane wcześniej. Wiodące hasła dotyczące integracji politycznej, gospodarczej i kulturalnej głoszone były w oparciu o zasady demokratyzmu i suwerennych decyzji poszczególnych państw.
II. GENEZA UNII
Pierwsze koncepcje politycznej i gospodarczej integracji Europy formułowane były jeż w minionych stuleciach. Jednakże dopiero po zakończeniu II wojny światowej powstały warunki dla urzeczywistnienia idei integracji regionalnej w Europie (bardzo długo ograniczanej tylko do jej zachodniej hemisfery), rozumianej jako świadome tworzenie mechanizmów regulujących procesy gospodarcze i - aczkolwiek w znacznie mniejszym stopniu - współpracę polityczną określonej grupy państw. Te uwarunkowania miały bardzo różnorodny charakter i łączyły w sobie przesłanki tak natury politycznej, jak i gospodarczej oraz społecznej.
W wyniku II wojny światowej ukształtowany został nowy układ sił w Europie. Europa Zachodnia straciła swoją pozycję dotychczasowego politycznego i gospodarczego centrum świata na rzecz Stanów Zjednoczonych.
Powojenne zniszczenia gospodarki, a tym samym konieczność jej odbudowy oraz modernizacji, rozpad systemu kolonialnego, postępujący rozwój sił wytwórczych, konieczność pogłębienia międzynarodowego podziału pracy, postawiły przed tymi krajami nowe wyzwania ekonomiczne. Przerastały one, generalnie rzecz biorąc, możliwości pojedynczych krajów i ich podjęcie było możliwe tylko przy połączeniu wysiłków.
Również sytuacja polityczna i społeczna na kontynencie europejskim sprzyjała nasileniu i renesansowi idei integracji gospodarczej i politycznej w Europie. Obserwowana wyraźnie w latach czterdziestych radykalizacja społeczeństw zachodnioeuropejskich, silna pozycja państw komunistycznych, głównie we Francji i Włoszech, obawa przed odrodzeniem się tendencji nacjonalistycznych, a zwłaszcza obawa przed militarnym zagrożeniem ze strony ZSRR, potęgowały tendencję do gospodarczego i politycznego zjednoczenia krajów Europy Zachodniej. W obliczu zaistniałej sytuacji chciały one stworzyć trzecią, równorzędną wobec USA i ZSRR, siłę ekonomiczną i polityczną. W zdecydowanej większości koncepcji zjednoczona gospodarczo i politycznie Europa miała być sojusznikiem USA i zdecydowanym przeciwnikiem Związku Radzieckiego. W tak rozumianej Europie poszczególne państwa zachodnioeuropejskie widziały możliwość realizacji swoich partykularnych , często wykluczających się interesów.
Tendencje do integracji regionalnej w Europie były generalnie akceptowane przez Stany Zjednoczone jako hegemona politycznego i gospodarczego świata zachodniego, dostrzegając w nich szansę na realizację własnych interesów.
Tak ukształtowane wszechstronne warunki i motywacje sprawiły, że po II wojnie światowej w Europie Zachodniej nastąpiła prawdziwa eksplozja planów integracji regionalnej, tak ekonomicznej, jak i politycznej. Z czasem o0kazało się, że plany w odniesieniu do politycznego i militarnego zjednoczenia Europy Zachodniej nie były zgodne z interesami narodowymi i nie znalazły poparcia opinii publicznej, w związku z czym wyraźny priorytet zyskała idea integracji w sferze gospodarki.
W 1947 r. Belgia, Holandia i Luksemburg podpisały porozumienie, przewidujące utworzenie unii celnej (Belgia i Luksemburg już od 1921 r. współpracowały na rzecz utworzenia Ekonomicznej Unii Belgijsko - Luksemburskiej, tzw. Beluksu), które w 1958 r. zostało zastąpione przez układ w sprawie utworzenia Unii Ekonomicznej Beneluksu. W 1948 r. trzy kraje Beneluksu oraz Francja i Wielka Brytania utworzyły tzw. Pakt Brukselski, organizację głównie o charakterze militarnym.
W 1947 r. Stany Zjednoczone wystąpiły z planem udzielenia pomocy krajom Europy Zachodniej w odbudowie ich gospodarki. Przedstawiony Plan Pomocy Europie (European Recovery Program), zwany potocznie planem Marshalla, przewidywał udzielenie kredytów amerykańskich, pod warunkiem jednak, że państwa uczestniczące w tym planie opracują wspólny program odbudowy i rozwoju swoich gospodarek oraz podziału tych kredytów. Reakcją państw zachodnioeuropejskich było utworzenie 16 kwietnia 1948 r. Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European Economic Cooperatin - OEEC ), która miała być niejako łącznym partnerem Stanów zjednoczonych w realizacji planu Marshalla. Członkami OEEC była 16 państ Europy Zachodniej, amerykańska, brytyjska i francuska strefa okupacyjna Niemiec ( RFN przystąpiła do OEEC w 1949 r. ) oraz Triest. Członkami stowarzyszonymi były: Kanada, Stany Zjednoczone (oba te państwa od 1950 r.) i Jugosławia (od 1955 r.). Finlandia od 1957 r. brała udział w pracach OEEC w charakterze obserwatora.
Państwa socjalistyczne, chociaż były zaproszone do udziału w planie Marshalla, nie przystąpiły do OEEC przede wszystkim ze względu na warunki stawiane przez Stany Zjednoczone krajom korzystającym z ich pomocy (kontrola i uzależnienie gospodarcze) oraz presję wywieraną na nie przez ZSRR.
Powstała w tych warunkach OEEC miała do spełnienia dwa zadania:
1. stworzenie programu odbudowy i rozwoju współpracy gospodarczej państw członkowskich oraz podziału pomocy amerykańskiej,
2. wypracowanie forum rokowań i konsultacji ze Stanami Zjednoczonymi w sprawach dotyczących Europy.
W początkowym okresie w działalności OEEC dominowała kwestia podziału pomocy w ramach planu Marshalla ( łącznie wyniosła ona 13,5 mld dol. USA). Natomiast nie udało się stworzyć wspólnego programu odbudowy ekonomicznej Europy Zachodniej.
Na początku lat pięćdziesiątych, kiedy podział pomocy amerykańskiej został zakończony i rozważano kwestię dalszego funkcjonowania OEEC, państwa członkowskie postanowiły kontynuować współpracę, zmieniając jednak kierunki działania organizacji. OEEC została zobowiązana do działań mających na celu liberalizację wymiany towarowej między jej członkami, rozwój współpracy finansowej oraz współpracy w dziedzinie energii atomowej. Tym samym więc OEEC, przekształcona w 1960 r. w Organizację Współpracy i Rozwoju Gospodarczego ( Organization for Economic Cooperation and Development - OECD ), stała się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych głównym forum dyskusji nad przyszłym kształtem gospodarczym krajów Europy Zachodniej.
W połowie lat dziewięćdziesiątych w skład OECD wchodziło 28 najbardziej rozwiniętych krajów świata (Polska stała się państwem członkowskim 1996 r.)
1. W 1949 r. powstała pierwsza organizacja międzyrządowa integrująca kraje zachodnioeuropejskie - Rada Europy.
2. Z inicjatywy Roberta Schumana powstała Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), powstała na mocy traktatu paryskiego z 18 kwietnia 1951 roku. W skład EWWiS weszło 6 państw: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Republika Federalna Niemiec i Włochy.
Celem było:
a) uniemożliwienia wybuchu kolejnej wojny w Europie
b) utrzymanie trwałego pokoju między krajami europejskimi
c) rozwój gospodarczy, zwiększanie zatrudnienia
d) wzrost standardów życiowych w państwach członkowskich.
3. EWG i Euratom to organizacje międzyrządowe utworzone na mocy Traktatu Rzymskiego podpisanego 25 marca 1957 roku przez kraje EWWiS [patrz wyżej ;)] , który wszedł w życie 1 stycznia 1958 roku.
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)
Celem było:
a) ustanowienie wspólnego rynku i progresywne zbliżanie polityk gospodarczych państw członkowskich, b)promocja harmonijnego rozwoju działalności gospodarczej
c)stała i zrównoważona ekspansja gospodarcza
d)zwiększona stabilność i przyspieszony wzrost standardów życia
e)bliższe stosunki między państwami członkowskimi.
f)wyeliminowane zostaną cła, ograniczenia ilościowe i inne środki ograniczające eksport i import między państwami członkowskimi
g)wprowadzona zostanie wspólna taryfa celna wobec państw trzecich
h)przewidywał ponadto znoszenie przeszkód w swobodzie ruchu osób, usług i kapitału oraz wprowadzenie wspólnej polityki rolnej i transportowej.
Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom)
Celem było:
a) podnoszenie standardów życia państw członkowskich
b) rozwój stosunków z innymi państwami poprzez stworzenie warunków niezbędnych dla szybkiego założenia i rozwoju przemysłów nuklearnych. Środki osiągania tego celu:
1. promocja badań i dbanie o rozpowszechnianie informacji technicznych
2. ustanowienie i wdrożenie jednolitych standardów ochrony zdrowia pracowników przemysłu nuklearnego i społeczeństw
3. ułatwianie inwestycji i doprowadzenie do ustanowienia podstawowych instalacji niezbędnych dla rozwoju energii jądrowej w państwach Wspólnoty;
c) utworzenie wspólnego rynku dla wyspecjalizowanych materiałów i sprzętu
d) swoboda przepływu kapitału na inwestycje w dziedzinie energii jądrowej
e)swoboda zatrudnienia specjalistów od energii jądrowej
f) nawiązanie z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi stosunków sprzyjających postępowi w pokojowemu wykorzystaniu energii jądrowej.
4. Pełne połączenie instytucjonalne 3 Wspólnot nastąpiło w 1967 roku, gdy wszedł w życie traktat fuzyjny (Traktat ustanawiający Jedną Radę i Jedną Komisję Wspólnot Europejskich)- zawarty 8 kwietnia 1965 roku traktat scalający instytucje trzech wspólnot: utworzono jedną Komisję Europejską (z Wysokiej Władzy EWWiS oraz Komisji EWG i Euratomu) i jedną Radę Ministrów dla wszystkich trzech Wspólnot Europejskich. Załącznikiem do tego traktatu był Protokół o Przywilejach i Immunitetach Wspólnot Europejskich.
Traktat fuzyjny wszedł w życie 1 lipca 1967 roku. Jego formalne uchylenie nastąpiło w 1999 r. na mocy traktatu amsterdamskiego.).
5. Liczba członków Wspólnot zwiększyła się w 1973 roku, gdy przyłączyły się do nich Wielka Brytania, Dania i Irlandia, co zostało nazwane pierwszą falą przyjęć. Kandydująca wówczas Norwegia nie przyłączyła się z powodu sprzeciwu swoich obywateli w 1972r.
6. Druga fala nastąpiła w latach 80. kiedy to do EWG przystąpiła Grecja (w 1981 r.), Hiszpania i Portugalia (w 1986 r.).
7. W 1985 r. miał miejsce jedyny przypadek opuszczenia Wspólnot: wystąpiła z nich autonomiczna część Danii - Grenlandia.
8. NRD stało się częścią Unii w momencie przywrócenia jedności z RFN w 1990 roku.
9. Trzecia fala przyjęć (już do Unii Europejskiej) nastąpiła w 1995 roku, kiedy to przyjęto Austrię, Szwecję i Finlandię, zaś Norwegia ponownie odmówiła wstąpienia w 1994 r.
10. 1 maja 2004 roku nastąpiła czwarta fala, największe w historii rozszerzenie UE, wstąpiło do wspólnoty 10 krajów, czyli Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta oraz Cypr. W ramach Wspólnot stopniowo doszło do utworzenia Wspólnego Rynku poprzez likwidację barier celnych, wprowadzanie wspólnych norm prawnych i technicznych oraz prowadzenie wspólnej polityki rolnej.
11. Równolegle dochodziło też do zacieśniania więzi politycznych między krajami Wspólnot. W 1986 r. podpisano Jednolity Akt Europejski, zwiększający kompetencje EWG. Jednolity Akt Europejski to nowelizacja Traktatu Rzymskiego, uchwalona podczas konferencji międzyrządowej w Luksemburgu i w Brukseli (9 września 1985 - 27 stycznia 1986) o zmianie i uzupełnieniu trzech Traktatów założycielskich: EWWIS (1951), EWG (1957) i Euratomu (1957). Układ wszedł w życie 1 lipca 1987 roku.
JAE wzmocnił rolę Parlamentu Europejskiego w procesie stanowienia prawa wspólnoty i w dialogu między unijnymi instytucjami. Ustanowił też nową procedurę współpracy między Parlamentem Europejskim i Radą Ministrów, procedurę zgody Parlamentu w przypadku traktatów akcesyjnych i stowarzyszeniowych. Rozwinął także współpracę państw członkowskich w dziedzinie polityki zagranicznej.
Traktat ten ustanowił ponadto Radę Europejską, formalizując w ten sposób konferencje i szczyty szefów państw lub rządów krajów członkowskich. Postanowiono, że Rada ta będzie się zbierała co najmniej dwa razy w roku, ale nie specyzowano jej kompetencji.
Traktat o EWG został rozszerzony o nowe rozdziały poświęcone sprawom walutowym, polityce socjalnej, spójności ekonomicznej i społecznej, badaniom i rozwojowi technologicznemu oraz ochronie środowiska.
12. W 1990 roku uzgodniono w Układzie z Schengen utworzenie systemu wspólnej kontroli granic i zniesienie wizowych granic wewnętrznych w obrębie Hiszpanii, Francji, Włoch, krajów Beneluksu, Danii i Niemiec, a rok później ustalono utworzenie korpusu wspólnych sił wojskowych krajów Wspólnot.
13. 7 lutego 1992 r. został podpisany traktat z Maastricht, na mocy którego 1 listopada 1993 r. powstała Unia Europejska. Traktat nie likwidował Wspólnot Europejskich, zmienił jedynie nazwę EWG na Wspólnota Europejska. W Maastricht znacznie rozszerzono zakres wspólnej polityki i opracowano harmonogram wprowadzenia Unii Gospodarczo-Walutowej (jej efektem było wprowadzanie wspólnej waluty euro od 1999 roku).
Traktat o Unii Europejskiej (Traktat UE) podpisany 7 lutego 1992 r. wszedł w życie 1 listopada 1993 r. Jest wynikiem oddziaływania czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Na płaszczyźnie zewnętrznej upadek komunizmu w Europie Wschodniej i perspektywa zjednoczenia Niemiec spowodowały, że postanowiono wzmocnić międzynarodową pozycję Wspólnoty. Natomiast państwa członkowskie chciały kontynuować zmiany zapoczątkowane przez Jednolity Akt Europejski, wprowadzając kolejne reformy.
W traktacie z Maastricht pierwotny cel gospodarczy Wspólnoty, czyli realizacja wspólnego rynku, został zdecydowanie przekroczony. Zarysował się natomiast jasno wymiar polityczny.
W takim kontekście traktat z Maastricht spełnia pięć podstawowych założeń. Są to:
a) wzmocnienie legitymizacji demokratycznej instytucji,
b) poprawa skuteczności działania instytucji,
c) ustanowienie unii gospodarczej i walutowej,
d) rozwój wymiaru społecznego Wspólnoty,
e)ustanowienie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.
14. Kolejnym ważnym traktatem był też traktat amsterdamski z 1997 roku, który częściowo zmienił i jednocześnie rozszerzył wcześniejsze ustalenia z Maastricht.
Podpisany został 2 października 1997 roku, a wszedł w życia 1 maja 1999 roku. Sygnowało go 15 krajów: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Jednym z głównych założeń dokumentu było wzmocnienie federacyjnego charakteru Unii Europejskiej. Traktat wprowadził też zmiany instytucjonalne: wzmocnił władzę Parlamentu Europejskiego i przewidział powołanie wspólnego przedstawiciela ds. polityki zagranicznej.
Jednym z podstawowych założeń Traktatu Amsterdamskiego było dostosowanie wcześniejszych unijnych aktów prawnych do planowanego rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa Europy Środkowo-Wschodniej, jednak konferencja międzyrządowa przygotowująca ten dokument nie zdołała wypracować wystarczających zmian.
Traktat Amsterdamski wzmacniał uprawnienia Parlamentu Europejskiego poprzez rozszerzenie procedury współdecydowania na nowe obszary i jej uproszczenie. Zmiana w porównaniu z Traktatem z Maastricht polegała na zlikwidowaniu trzeciego czytania ustawy w Radzie UE. W praktyce oznaczało to, że jeśli Rada UE i Parlament Europejski nie doszły do porozumienia po dwóch czytaniach projektu aktu prawnego, propozycja była odrzucana, a nie - jak dotychczas - kierowana do trzeciego czytania w Radzie. Zmiana ta zrównała w kwestii kompetencji legislacyjnych Parlament Europejski z Radą, która odtąd zmuszona była do poszukiwania kompromisu.
15. 26 lutego 2001 roku. parafowano traktat nicejski reformujący instytucje unijne w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania po kolejnym rozszerzeniu UE. Podpisało go 15 państw UE: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Wszedł w życie 1 lutego 2003 roku po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkowskie. Irlandia, która jako jedyny kraj UE ma konstytucyjny obowiązek przyjmowania m.in. unijnych traktatów w drodze referendum, odrzuciła ten dokument w pierwszym plebiscycie. Głównym celem Traktatu Nicejskiego było umożliwienie sprawnego działania Unii Europejskiej po planowanym rozszerzeniu jej o 10 krajów Europy Środkowej i Południowej. Po tym największym dotychczas rozszerzeniu (do którego doszło w maju 2004 roku) Unia miała liczyć 25 państw, a to wiązało się z koniecznością wypracowania nowych rozwiązań technicznych. Traktat nie zmieniał zasadniczo zasad współpracy między poszczególnymi instytucjami, ale precyzował ich skład i sposób funkcjonowania.
Na szczycie w Nicei proklamowano również Kartę Praw Podstawowych, mającą gwarantować prawa człowieka i swobody obywatelskie.
16. 16 kwietnia 2003 roku przedstawiciele rządów 15 państw członkowskich i 10 kandydujących podpisali w Atenach traktat akcesyjny rozszerzający Unię. Jest to umowa międzynarodowa pomiędzy państwami członkowskimi UE a państwem kandydującym. Jego treścią są warunki uzyskania członkostwa w organizacji. Wynegocjowana treść traktatu wymaga wyrażenia zgody przez Parlament Europejski
17. 25 kwietnia 2005 roku Bułgaria i Rumunia podpisały traktat akcesyjny w Luksemburgu otwierający tym krajom drogę do wejścia do Unii Europejskiej 1 stycznia 2007 roku.
18. W przypadku Polski (kandydującej w grupie 10 państw Europy Środkowo-Wschodniej) traktat akcesyjny został wynegocjowany w Kopenhadze w grudniu 2002. Kolejnym krokiem było zatwierdzenie go przez Parlament co miało miejsce na początku kwietnia 2003. Uroczyste podpisanie traktatu przez głowy państw i rządów UE oraz krajów kandydujących nastąpiło 16 kwietnia 2003 w Atenach.
W Polsce proces przyjmowania traktatu składał się z dwóch elementów: zatwierdzenie treści traktatu nastąpiło poprzez narodowe referendum unijne, które odbyło się 7-8 czerwca 2003, ratyfikacja traktatu przez prezydenta A. Kwaśniewskiego 23 lipca 2003.