Metodologia badań pedagogicznych - opis zagadnień
I. Zawartość rozdziału metodologicznego
- przedmiot i cel badań;
- problemy badawcze i hipotezy
- metody, techniki, narzędzia;
- charakterystyka terenu badań;
- organizacja i przebieg badań.
II. Ogólna charakterystyka
Metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice. Przez zasady, czyli reguły lub normy takiego postępowania, rozumie się pewne najogólniejsze dyrektywy (zalecenia), mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań. Natomiast sposobami postępowania badawczego nazywa się mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury (strategie) gromadzenia i opracowania interesujących badacza wyników (materiału badawczego). Sposoby te noszą zazwyczaj nazwę metod i technik badawczych.”
III. Proces badawczy
W poznawaniu naukowym obowiązuje określona procedura, którą nazywa się metodologią. Według T. Pilcha i T. Bauman, badanie pedagogiczne o charakterze naukowym odbywa się zgodnie z określonym schematem i składa się z dwóch etapów. Pierwszy z nich to inaczej faza koncepcji, na którą składają się takie czynności, jak:
wybór tematu, przedmiotu i celu badań, kwerenda literatury;
ujęcie problemów badawczych;
postawienie hipotez badawczych;
wybór terenu badań i dobór próby;
typologia zmiennych;
określenie metod, technik i narzędzi badawczych;
zdefiniowanie ważniejszych pojęć;
badania pilotażowe;
ostateczne decyzje odnośnie pojęć i warsztatu badań;
gromadzenie i opracowanie bibliografii.
Faza druga zaś polega na przeprowadzeniu uprzednio zaplanowanych badań. Obejmuje ona:
harmonogram badań;
przeprowadzenie badań właściwych;
uporządkowanie materiałów badawczych;
przygotowanie do kodyfikacji;
weryfikacja hipotez;
opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników.
O tym, że proces poznawania świata w sposób naukowy odbywa się według określonego porządku, pisze T. Wujek. Podstawą i sprawdzianem prawdziwości zdobytej wiedzy jest praktyka. Badanie naukowe w pedagogice polega zaś na obserwacji zjawisk, notowaniu wyników tejże, uogólnianiu rezultatów obserwacji oraz ustaleniu związków między faktami, ich wyjaśnianiu w formie hipotez, weryfikowaniu hipotez, sformułowaniu twierdzeń.
Na to, że w badaniach pedagogicznych istnieją pewne etapy, zwraca uwagę Wł. Zaczyński. Wyodrębnia on następujące etapy:
sytuacji problemowej, zetknięcie się z trudnością i uświadomienie sobie jej charakteru;
formułowani problemu, stawianie pytań, określenie zmiennych;
formułowania hipotezy, określenie zależności zachodzących między zmiennymi;
rozumowania, przewidywanie mające na celu uwzględnienie czynników związanych z badaniem;
weryfikacji hipotezy, badanie określonego wycinka rzeczywistości, na które składa się: ustalenie przedmiotu, celu i metod badania, przeprowadzenie badania;
sprawdzania słuszności rozwiązań, grupowanie zebranych danych w celu ich opisu, zestawienia tabelaryczne, syntetyczne ujęcie wyników badania;
wnioskowanie końcowe, rozumowanie uogólniające (indukcja).
Jak wynika z powyższego, każdy naukowiec zajmujący się metodologią badań pedagogicznych stwierdza, że badanie takie powinno przebiegać według określonej procedury uwzględniającej niezbędne czynności podejmowane w fazie koncepcji oraz jej sprawdzenia. Oznacza to, że najpierw należy określić temat, przedmiot, cel badań oraz problemy badawcze, następnie, z kolei postawić hipotezy, opracować zmienne, wybrać teren badania, opracować bibliografię, w dalszej kolejności trzeba przeprowadzić badania, opracować ich wyniki, na koniec - zweryfikować hipotezy oraz uogólnić wyniki.
Przedmiot badań
Przystępując do badań pedagogicznych sformułowałam przedmiot oraz określiłam cel badań. Zdaniem Z. Skorny „przedmiotem badań naukowych jest określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób określanej mianem populacji”.
J. Brzeziński uważa natomiast, że przedmiot badań „polega na wskazaniu obiektów i zjawisk, o których chcemy formułować sądy w procesie badania, przy czym przedmiotem badania są owe przedmioty i zjawiska”.
Cel badań
„Celem poznania naukowego jest zdobycie takiej wiedzy, która jest maksymalnie ścisła, maksymalnie pewna, a przy tym ogólna, prosta i dostarczająca maksymalnej zawartości informacji” - pisze T. Pilch.
T. Pilch jest zdania, że „zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji. Takie poznanie dopiero prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy, a są nimi prawa nauki i prawidłowości”.
J. Brzeziński natomiast cele badań ujmuje w znacznie szerszym ujęciu, gdyż dzieli je na zewnętrzne i wewnętrzne „jakie zachodzi powiązanie obu rodzajów celów wewnętrznych i zewnętrznych? Badacz opisuje rzeczywistość, by ją wyjaśnić oraz by przewidywać zajście nowych stanów rzeczy. Jednocześnie owo wyjaśnienie i przewidywanie podporządkowane jest temu, aby daną rzeczywistość można było ujmować i racjonalnie ją przekształcać. Im dokładniejsza i głębsza jest wiedza naukowa, tym lepiej spełnia ona swoje, cele zewnętrzne. Cele wewnętrzne nauki można sprowadzić do tego, <<że nauka stara się wiernie i głęboko opisywać świat>>”.
Problem badawczy
Według M. Łobockiego problemem badawczym określa się „pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący nas temat. Problem badawczy jest zwykle uszczegółowieniem celu badań; umożliwia bowiem dokładniejsze poznanie tego, co rzeczywiście zamierzamy zbadać. Dlatego też stanowi on podstawowy składnik każdego liczącego się w nauce badania.”
Problem badawczy jest istotny ze względu na swoją specyfikę badawczą. W poszczególnych opracowaniach autorzy ujmują problem badawczy w bardzo różny sposób.
I tak według J. Sztumskiego „problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysiłków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze”.
Natomiast T. Pilch ujmując problem badawczy stwierdza, że jest to „pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”.
Jak wskazuje M. Łobocki „właściwym postępowaniem badacza jest dokładne sformułowanie problemu badawczego, który będzie swoistym uszczegółowieniem celu badań. W badaniach naukowych problemom badawczym nadaje się szczególnie ważne znaczenie, albowiem ich niedokładne sformułowanie może zaciążyć na jakości i prawdziwości kolejnych etapów badań”.
S. Nowak problem badawczy ujmuje jako pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi mają dostarczyć nasze badania.
Hipotezy
Według T. Kotarbińskiego „(…) przez hipotezę rozumie się na ogół w metodologii takie przypuszczenia dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących dotąd problemem”. Z kolei Z. Skorny twierdzi, że „(…) hipoteza to przypuszczalna, przewidywalna odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości”.
Hipotezy są więc twierdzeniami, co, do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są adekwatnym rozwiązaniem zdefiniowanych uprzednio problemów badawczych.
Inaczej mówiąc hipotezy szczegółowe to oczekiwane przez badacza wyniki planowanych badań czyli odpowiedzi na sformułowane problemy.
Zmienne i ich wskaźniki
Fundamentalnym celem badań naukowych jest ujawnienie zależności, które zachodzą pomiędzy badanymi zjawiskami. Określamy je mianem zmiennych. Zmienne nadają kierunek badaniom naukowym, są decyzją pod jakim względem będziemy badać dane zdarzenia lub proces. Są właściwościami charakteryzującymi określony wycinek rzeczywistości.
„Zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności”.
W metodologii najpowszechniej dzieli się zmienne na: zmienne zależne i zmienne niezależne.
„Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk. Czynimy je przedmiotem badań i staramy się określić jego zależność od zjawisk spełniających funkcję zmiennej niezależnej lub pośredniczącej” .
„Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi”.
Aby właściwie przygotować strategię badań pedagogicznych, przy wytyczaniu zmiennych zależnych i niezależnych powinniśmy wziąć pod uwagę odpowiednie wskaźniki, które umożliwią wprowadzenie w życie tych zmiennych, określą ich intensywność.
Według S. Nowaka „wskaźnikiem jakiegoś zjawiska jest takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam stwierdzić, że zaszło zjawisko Z”.
Definicja pojęć: „metoda” oraz „technika” badawcza.
M. Łobocki definiuje ogólnie pojęcie metod i technik badawczych, że są to:
„(…) zarówno metody, jak i techniki badań to sposoby postępowania naukowego, mające na celu rozwiązanie sformułowanego uprzednio problemu. Różnice między nimi upatruje się tutaj w tym, że metody są raczej ogólnie zalecanymi (postulowanymi) sposobami rozwiązywania nurtujących badacza problemów. Techniki natomiast odnoszą się do bardziej uszczegółowionych sposobów postępowania badawczego i faktycznie stosowanych w danej nauce. Są one więc także metodami badań, lecz nie w ogólnym, a węższym znaczeniu tego słowa.” Biorąc zaś pod uwagę same metody, pisze, iż są określonymi sposobami postępowania badawczego, natomiast techniki swego rodzaju formą tego postępowania.
Według A. Kamińskiego przez metodę badań rozumie się „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego,” a techniki badań „są czynnościami określonymi przez obór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi.”
Według M. Łobockiego, można wyróżnić następujące metody badawcze: „metoda obserwacji, metoda szacowania, eksperyment pedagogiczny, testy osiągnięć szkolnych, metoda socjometryczna, analiza dokumentów, metoda sondażu, metoda dialogowa, metoda biograficzna.”
Metoda badawcza zdaniem T. Pilcha to: „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”.
A. Kamiński uważa, że „zgodnie z tradycją oraz zasadami logiki przez metodę badań będziemy rozumieć zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania problemu naukowego”.
Podsumowując rozważania autorów można zacytować W. Zaczyńskiego, który w swojej książce napisał, iż „streszczając rozważania na temat pojęcia metody naukowego badania możemy powiedzieć, że są to określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są: celowe, planowe, obiektywne, dokładne, wyczerpujące”.
Literatura fachowa oferuje nam różne definicje metody. Na przykład A Kamiński przez metodę badań rozumie „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”.
Natomiast S. Nowak określa metody badawcze jako : „[…] typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”.
Najbardziej bezpośredni jest T. Pilch, w jego klasyfikacji „[…] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej”.
Przyjęto za T. Pilchem następujący podział metod badań pedagogicznych, ich technik oraz narzędzi badawczych:
Metody badań pedagogicznych:
eksperyment pedagogiczny,
monografia pedagogiczna (techniki: badanie dokumentów, ankieta, wywiad, czasami elementy obserwacji uczestniczącej),
metoda indywidualnych przypadków (techniki: wywiad, obserwacja, analiza dokumentów osobistych, czasami techniki projekcyjne, testy),
metoda sondażu diagnostycznego.
„Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”.
Techniki badań pedagogicznych:
obserwacja,
wywiad,
ankieta,
„Ankieta jest to technika, która należy do grupy technik standaryzowanych, w których badacz otrzymuje materiały w procesie wzajemnego kontaktowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytanie” .
badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne,
techniki socjometryczne.
Narzędzia badawcze:
kwestionariusz wywiadu,
kwestionariusz ankiety,
test socjometryczny,
dyspozycje i arkusz obserwacji,
skale.
IV. Wybrane metody
Metoda studium indywidualnego przypadku. Wybór takiej metody badawczej podyktowany jest możliwością zawężenia przedmiotu poznania do kilku przypadków, które można w rezultacie dogłębnie porównać. Celem niniejszej metody jest zatem szczegółowy opis badanych, z uwzględnieniem różnych stron badanego zjawiska oraz wielości jego aspektów. Studium indywidualnego przypadku daje możliwość zbierania materiałów poprzez zastosowanie wywiadu narracyjnego, obserwacji uczestniczącej lub analizy dokumentów. Specyfika badanego przypadku skłania do wybrania właśnie tej metody. Zebrane materiały należy więc dobrać w odpowiedni sposób tak, żeby zrozumieć badane zjawisko lub obiekt jak najlepiej.
Zdaniem T. Pilcha „przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstruktywne, definicje jej można by sformułować następująco: metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”.
Wybrana przeze mnie metoda pozwoli dokładnie zbadać zjawisko, któremu poświęciłam niemniejszą pracę magisterską. Dostrzec będzie można zewnętrzne uwarunkowania oraz funkcjonowanie danego zjawiska. Zdobyta w ten sposób wiedza zachowa ciągłość pomiędzy wiedzą potoczną, naukową a pytaniami, które postawię jako badacz interesującego mnie zjawiska. Przeprowadzone przeze mnie badania umożliwią zgłębić zjawisko, fakt, zagadnienie z wielu perspektyw.
„W ślad za wyborem metody musi następować przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Może ono polegać na opracowaniu dokładnego planu obserwacji dotyczącego tych zmiennych, do których postanowiliśmy zastosować tę właśnie metodę, obmyśleniu konkretnego kwestionariusza ankiety lub wywiadu (…)”.
Techniki badawcze zdaniem A. Kamińskiego „to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej”.
Natomiast zdaniem T. Pilcha to „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów (Pilch, 2001, s. 85)”.
Techniką, którą zastosuje podczas badań będzie wywiad. Taki wybór podyktowany jest dużą elastycznością tej techniki badań. Pozwoli ona także na dogłębne zbadanie interesującego mnie zjawiska.
Cytując myśli W. Zaczyńskiego należy zauważyć, że „wywiad jest metodą zdobywania informacji przez bezpośrednie stawianie pytań tym wybranym osobom, które mogą nam udzielić pewnej sumy wiadomości”.
Natomiast T. Pilch uważa, iż wywiad jest „rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.” Technik ta idealne zastosowanie ma w trakcie poznawania konkretnych faktów, opinii oraz postaw jednostek lub zbiorowości. Materiały zebrane za pomocą tej technik badawczej pomogą w analizie układów oraz zależności między zjawiskami.
Zdaniem T. Pilcha można wyróżnić trzy typy wywiadów:
wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany;
wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny;
wywiad indywidualny i zbiorowy.
Przeprowadzając badania zastosuje wywiad nieskategoryzowany z młodzieżą w gimnazjum oraz wychowawcą klasy, który będzie „prowadzony w sposób swobodny, w którym badający ma pełną inicjatywę co do tego, jak prowadzić rozmowę, jakie stawiać pytania itd., kieruje się jedynie celem, jaki określa dane przedsięwzięcie badawcze. Wywiad ten nie pozwala na uzyskanie danych porównywalnych, czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwia zebranie danych, ukazujących uwarunkowania i okoliczności kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów. Poprzez wywiad nieskategoryzowany uzyskuje się dane jakościowe pogłębiające znajomość poszczególnych zjawisk”.
Rozmowy z badanymi przeprowadzę w sposób indywidualny, żeby badani nie byli skrępowani obecnością innych. Mogłoby przyczynić się to do zatajenia lub wyolbrzymienia faktów a w rezultacie zafałszowania wyników przeprowadzanych badań. Umożliwi to dokładnie zbadać interesujący mnie temat.
Pomocna w badaniach będzie również obserwacja uczestnicząca, która umożliwi w sposób świadomy znaleźć się wewnątrz badanego zjawiska. Pozwoli to nawiązać interakcję z badanymi. Zatem jak twierdzi T. Pilch „obserwacja uczestnicząca jest metodą poznawania zjawisk poprzez zaangażowanie uczestniczenie w nich”.
Materiał zebrany za pomocą wywiadu oraz obserwacji jest bardzo cenny ze względów poznawczych. W przeprowadzanych przeze mnie badaniach te dwie techniki są istotne, ze względu na poznanie specyfiki badanego zjawiska. Obserwacja uczestnicząca połączona z wywiadem umożliwi mi dogłębnie zapoznać się ze zjawiskiem konsumpcjonizmu u dzieci w wieku gimnazjalnym.
Narzędzie badawcze zdaniem T. Pilcha to „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań”.
Narzędzie, które wykorzystam w celu zbadania zjawiska jest kwestionariusz wywiadu. To narzędzie umożliwia uzyskanie dogłębnej wiedzy na temat interesujących mnie zachowań konsumpcyjnych młodzieży w gimnazjum.
Kwestionariusz wywiadu może zawierać następujące rodzaje pytań:
pytanie otwarte,
pytania zamknięte z kafeterią koniunktywną,
pytania zamknięte z kafeterią dysjunktywną.
„Dla przypomnienia powiem, że kafeteria jest wyczerpującym rejestrem wszystkich możliwości odpowiedzi. Zamknięta jest wówczas, gdy nie ma w niej miejsca na dodanie dodatkowej możliwości. Otwarta jest wówczas gdy oprócz wymienionych możliwości odpowiedzi zostawia się miejsce na dodatkową możliwość oznaczoną najczęściej terminem „inne”. Kafeteria koniunktywna dopuszcza możliwość wyboru kilku odpowiedzi spośród wymienionych. Kafeteria dysjunktywna dopuszcza wybór tylko jednej możliwości spośród wymienionych w kafeterii (np. tak - nie). Pytania otwarte to pytania bez kafeterii lub innych dyspozycji. Pytania zamknięte jest zaopatrzone w wyczerpującą kafeterię. Szczególnym przypadkiem takiego pytania jest pytanie z kafeterią otwartą. Niesłusznie nazywa się go wówczas pytaniem półotwartym. Narzędzie - kwestionariusz, w którym przeważają pytania zamknięte o starannie dobranych kafeteriach nazywamy kwestionariuszem, narzędziem skategoryzowanym”.
Metoda sondażu diagnostycznego.
Podstawowymi technikami badawczymi, podlegającymi pod metodę sondażu diagnostycznego, są: ankieta, rozmowa oraz wywiad. Skupię uwagę głównie na technice badań ankietowych, gdyż właśnie ten rodzaj badań pedagogicznych został zastosowany
w projekcie badawczym, realizowanym przez grupę studentów obecnego, III roku, Edukacji Medialnej i Informatycznej.
Badania ankietowe polegają głównie na tym, iż za pomocą arkusza zawierającego zestaw pytań, gromadzone są informacje na interesujący dla badacza temat - czyli pytania dotyczące problemu badawczego. Arkusz zawierający zestaw pytań, potrzebnych do przeprowadzenia badania, to ankieta lub kwestionariusz ankiety. Ma on postać drukowaną
i zawiera w sobie pytania oraz miejsca, w których można wpisać odpowiedź, lub podaje się propozycje odpowiedzi jakie mogą być zaznaczone - ankietowani dokonują wtedy wyboru, która odpowiedź według nich jest najbardziej zgodna z ich przekonaniem. Pytania, do których odpowiedzi się udziela się samodzielnie, wpisując je w odpowiednie, puste miejsca, to pytania otwarte. Dają one największą swobodę respondentowi (osobie badanej). Natomiast te, w których odpowiedzi zaznacza się spośród proponowanych, są pytaniami zamkniętymi.
Pytania zamknięte dzielą się na trzy rodzaje: pytania alternatywne, dysjunktywne oraz koniunktywne. Pytania alternatywne charakteryzują się tym, iż można na nie udzielić tylko dwóch odpowiedzi i są to odpowiedzi: „tak” lub „nie”, czasami proponuje się również odpowiedź „nie wiem” albo „nie mam zdania”. Pytania dysjunktywne natomiast to takie, które zakładają możliwość wyboru jednej odpowiedzi, z co najmniej dwóch. Pytania koniunktywne są takimi, które oferują wybranie więcej niż jedną odpowiedź z kilku oferowanych.
Wśród pytań, które wykorzystuje się w ankiecie, znajdują się również pytania półotwarte. Te pytania dają możliwość udziela również własnych, innych niż oferowane odpowiedzi,
w specjalnie wydzielonym to tego miejscu. Stosuje się także pytania filtrujące, czyli takie, których zadaniem jest zweryfikowania kompetencji respondenta (czy jest on w stanie udzielić odpowiedzi na zadawane przez badacza pytania, w danym zakresie tematycznym). Poza tym bardzo często formułuje się pytania kontrolne (takie które sprawdzą, czy respondent nie udziela zakłamanych odpowiedzi).
Jeśli chodzi o konstruowanie pytań wykorzystywanych w ankiecie, należy zadbać o ich odpowiednią formę. Powinno pamiętać się o takich zasadach jak: uniwersalizm pytania - każdy respondent powinien zrozumieć dane pytanie w ten sam sposób; istotność pytania dla celów badawczych - pytanie powinno być tak skonstruowane, by przynosiło korzyść oraz było powiązane tematycznie wyłącznie z problemem badawczym; jasna i łatwa do zrozumienia treść pytania - czyli powinno być takie, aby każdy mógł bez problemu udzielić na nie odpowiedzi; bezstronność pytania - czyli takie, które nie narzuca i nie sugeruje
w jakikolwiek sposób odpowiedzi; odpowiednia forma grzecznościowa stosowana w pytaniu.
Należy pamiętać o tym, by pytania były uporządkowane logicznie i wzajemnie powiązane (treści pytań powinny być zbliżone tematycznie, a nie rozproszone po całej ankiecie). Również trzeba pamiętać o tym, by nie zaczynać od pytań skomplikowanych, tylko raczej
od tych łatwiejszych i ogólnych do bardziej szczegółowych.
Instrukcja zawarta na początku ankiety, podająca szczegółowe wskazówki dotyczące udzielania odpowiedzi na zadawane pytania, powinna zawierać w sobie takie informacje, jak cel i tematyka przeprowadzanych badań oraz imię i nazwisko osoby ankietującej. Ankieta powinna być również zakodowana literowo lub liczbowo (odpowiedzi weryfikuje się zgodnie z kluczem kodowym). Dzięki temu, tak skonstruowaną ankietę można przeprowadzać zarówno indywidualnie, jak i grupowo.
Organizacja i przebieg badań
M. Łobocki, op. cit., s. 13-14;
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, op. cit., s. 185 - 223
T. Wujek, Metodologa badań pedagogicznych, (w:) Pedagogika. Podręcznik akademicki, op. cit. s. 48
Wł. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, op. cit., s. 21 - 40
Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki., Warszawa 1984, s. 107.
Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN Wyd. 2, Warszawa 1997, s. 216.
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 8
Ibidem, s. 23.
Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978, s. 8.
M. Łobocki, op. cit., s. 21;
Sztumski J., Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1995, s. 38.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 43.
Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badan pedagogicznych, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 1999, s. 58.
S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970, PWN, s. 214.
Kotarbiński T.: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1961r, s. 34.
Z. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki., Warszawa 1984, WSiP, s. 72-73.
Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, WSiP, s. 48.
Ibidem, s. 50.
Loc. cit.
S. Nowak, Studia z metodologii nauk społecznych, Warszawa 1965, PWN, s. 247.
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, wyd. Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 27;
M. Łobocki, op. cit., s. 27;
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 42;
T. Pilch, op. cit., s. 42;
M. Łobocki, op. cit., s. 30;
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 71.
Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. Studia pedagogiczne, Wrocław 1970, t. 19, s. 37.
Zaczyński W, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 18.
A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, „Studia Pedagogiczne”, t. XIX, Wrocław 1970r., s. 37
S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych. Warszawa 1970, PWN, s. 22.
T. Pilch, Zasady… s. 43.
Ibidem, s. 41-164.
T. Pilch, Zasady… s. 51
T. Pilch, Zasady… s. 61.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1977, s 124.
Muszyński H., Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1971, s 247-248
Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1974, s. 54.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 85.
Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 153.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 91.
Ibidem, s. 95
Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1995, s. 133.
Pilch T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 326.
Ibidem, s. 71.
Ibidem, s. 151
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 252 - 253;