Klasa szkolna jest grupą wtórną, utworzoną w sposób formalny dla celów głównie dydaktycznych. Jednakże, gdy przekształca się w grupę nieformalną, może mieć ogromny wpływ na jednostkę. Grupy nieformalne stanowią pewną odmianę grup pierwotnych. Jednostka należy do nich na zasadzie wspólnych zainteresowań, dobrowolnie członkowie kontaktują się za sobą często i osobiście. Wpływ klasy na osobowość dziecka może być znaczny, a zależy on między innymi od spoistości grupy, atmosfery w niej panującej, podatności jednostki na wpływ otoczenia i indywidualności, krytycyzmu itd.
W procesie rozwoju jednostki klasa w której znajduje się dziecko, odgrywa istotną rolę. Przyczynia się do zaspokajania takich potrzeb psychicznych dziecka jak potrzeba uznania, dodatniej samooceny i identyfikacji z grupą.
Klasa szkolna jest społeczną formacją, która składa się z pewnej ilości osób pozostających ze sobą wzajemnie w bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach, która posiada właściwy system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków co najmniej w sprawach ważnych dla klasy. Powstaje ona w wyniku niezaspokajania pewnych potrzebnych zainteresowań w warunkach życia sformalizowanego.
Klasy szkolne są konkurencją dla rodziny i mogą stać się dla dziecka ważniejszą grupą, której wzory i wartości przeciwstawne rodzinie stanowią naturalną formę życia dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności.
Każde dziecko w pewnym okresie uczestniczy w życiu klasy szkolnej. Dziecko przyswaja sobie poglądy i zachowanie uznane przez klasę. Zaspokajają one potrzebę zabawy w klasie.
Dzieci w grupach zabawowych odtwarzają rolę starszych, uczą się ról społecznych przez naśladownictwo i wyobraźnię.
Klasa spełnia bardzo ważne zadanie w procesie uspołecznienia. Nie należy dziecku zabraniać kontaktu z innymi dziećmi, tylko umiejętnie obserwować i czuwać nad wpływem kolegów na kształtowanie się cech charakteru dziecka.
Klasa szkolna sprzyja formowaniu u jej członków wartościowych cech osobowości. Grupy formalne to grupy utworzone celowo, do nich możemy przypisać organizacje szkolne i pozaszkolne. Dzieci uczestniczą także w działalności grup nieformalnych tworzących się spontanicznie w wyniku wspólnych zainteresowań. Największym zadaniem wychowawczym jest dążenie do utworzenia z klasy kolektywu, czyli nadanie klasie cech grupy nieformalnej. Grupy nieformalne cechuje istniejąca w nich wieź emocjonalna łącząca członków grupy. Dzięki atmosferze jaka panuje w danej klasie dziecko odkrywa nowe wartości, poznaje, że dobrem jest nie tylko to, co służy do zaspokojenia potrzeb, lecz również to co jest bodźcem do harmonijnej działalności, w której wydatkowanie energii jest zrównoważone przez zadowolenie zmysłowe i ruchowe.
Nie należy dopuścić do tego aby w danej klasie panowała atmosfera ponuractwa, złości lub strachu, ponieważ tego typu emocje mogą się przerodzić we właściwości charakteru niektórych dzieci zwane agresywnością. Te wypaczenia zachodzą na skutek wstrząsów powtarzających się.
Dziecko nieakceptowane przez klasę, wyśmiewane, nie może już panować nad swym postępowaniem, życie wydaje mu się serią zasadzek, przestaje brać udział w kształtowaniu swojej osobowości, staje się również nieznośne, zaczyna wszystkich nienawidzić co w późniejszym okresie odbija się w jego zachowaniu wobec innych ludzi.
W przyjaznej dziecku akceptującej atmosferze najpełniej rozwijają się wszystkie ukryte możliwości.
Klasa szkolna sprzyja rozwojowi procesów identyfikacji, ponieważ więzi powstające podczas wspólnych zabaw w miarę upływu czasu są coraz bardziej utrwalane i prowadzą do tego, że dziecko coraz częściej zamiast "ja" stosuje zaimek "my". Ja to oni, oni to ja, a więc nasza grupa, nasza klasa itp.
Dziecko staje się w ten sposób rzeczywistym członkiem klasy, a przynajmniej tak to odczuwa
Obserwując dzieci w poszczególnych klasach można wyróżnić jednostki, znajdujące się na skrajnych pozycjach pod względem sympatii i antypatii, jakie żywią wobec nich koledzy.
Zbadano, iż stan kontaktów emocjonalnych dziecka z rówieśnikami jest sprzężony z różnymi rodzajami zachowań społecznych. Dzieci o korzystnej atmosferze w klasie (uczniowie powiązani wzajemnymi więzami koleżeńskimi, darzeni sympatią ze strony kolegów) wykazują duży stopień przystosowania społecznego są mili i życzliwy wobec innych ludzi. Natomiast uczniowie zaliczeni do grupy o wzajemnych negatywnych stosunkach uczuciowych oraz uczniowie negatywnie oceniani przez kolegów, wykazują wadliwe postawy wobec innych osób, co w dalszej konsekwencji proces ten pogłębia.
W młodszym wieku szkolnym należy przede wszystkim podkreślić rozszerzający się zakres reakcji, jakie nawiązuje dziecko w swoim otoczeniu społecznym. Działanie w klasie i pod jej wpływem jest charakterystyczne dla tego okresu. Daje to dziecku orientację w stosunkach społecznych, przygotowanie do działania w zespole, kształtuje społeczną motywację działania nie tylko na terenie szkoły ale i poza nią w odniesieniu do innych ludzi.
W młodszym wieku szkolnym dziecko czyni znaczny krok w swoim rozwoju intelektualnym, a z punktu widzenia kształtowania się osobowości ujawnia się szeroki zakres relacji, w jakie dziecko wchodzi ze swoim otoczeniem społecznym.
W zachowaniu się dziecka zaznaczają się też coraz silniej jego indywidualne dążenia, cele, samodzielność w ich stosowaniu. Zaczyna ono sięgać w swoim działaniu we własną przyszłość. Im starsze dziecko, tym bardziej złożone i indywidualne są formy w jakich wyraża się jego dążenie
Wzorem osobowym dla dziecka może być również kolega lub koleżanka z klasy, z którym dane dziecko się najbardziej przyjaźni. Może być także jako wzór osobowy dziecko najbardziej popularne w klasie, którego postępowanie będą naśladowały inne dzieci.
Obejmując całość kształtowania się osobowości dziecka można stwierdzić, iż dziecko w wieku szkolnym zdobywa szerszą orientację w świecie i podstawę do bardziej samodzielnego kształtowania siebie, dzięki uczestnictwu w podstawowej grupie rówieśniczej, jaką jest klasa szkolna.
Wychowanie moralno - społeczne to proces w swej strukturze bardzo złożony i długotrwały a jego efekty są wypadkową oddziaływania całego szeregu wzajemnie od siebie zależnych czynników zarówno zaplanowanych jak i przypadkowych. Jedną z podstawowych grup rówieśniczych, która ma olbrzymi wpływ na pozytywne kształtowanie osobowości dziecka jest właśnie klasa szkolna, w której dziecko spędza bardzo dużo czasu. W klasie szkolnej przebiega główna działalność dzieci tj. nauka, której treści pozytywnie wpływają na kształtowanie rozwoju osobowości, ale głównym czynnikiem jest atmosfera życia klasowego na gruncie którego wyrastają różne formy kontaktów społecznych.
Klasa szkolna może myć potężnym narzędziem wychowania społecznego dzieci i rozwoju osobowości każdego dziecka. Atmosfera jaka panuje w klasie wytwarza u dzieci pożądane w społeczeństwie nawyki i umiejętności współpracy i współdziałania, uczy regulowania wzajemnych stosunków między ludźmi oraz sprzyja likwidowaniu egocentryzmu.
Reasumując przedstawione wiadomości na podany temat stwierdzam, że "człowiek jest to świat człowieka". Jego osobowość, czyli złożona struktura cech psychicznych pozostających w charakterystycznej współzależności, warunkujące względną słabość i odrębność danej jednostki ludzkiej, regulujące jej zachowanie i przebieg procesów, kształtuje się pod wpływem otaczającego go środowiska i odwrotnie.
Ukształtowanie osobowości zależy od wzajemnego oddziaływania na siebie jednostki i środowiska społecznego. Każda cecha osobowości, to wynik jego współdziałania.
BIBLIOGRAFIA
Z. Bartkowiak - Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania.
H. Muszyński - "Zarys teorii wychowania" Warszawa 1976r.
K. Skarżyńska -Technik pomiaru atrakcyjności interpersonalnej "Przegląd Psychologiczny" nr3 1972r.
Beata Marzęda Przybysz - Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka a powstawanie niepowodzeń szkolnych
Klasa szkolna jako środowisko społeczne i wychowawcze
Każdy z nas, jako istota społeczna przez całe życie należy do jakiejś grupy społecznej. Początkowo jest to rodzina, później grupy rówieśnicze i inne grupy związane z pełnieniem różnych ról społecznych. Dla dzieci w wieku szkolnym jedną z najważniejszych (zaraz obok rodziny) grup społecznych jest klasa szkolna, stanowiąca jedno z ogniw w strukturze szkoły.
Najczęściej spotykaną w literaturze definicją klasy szkolnej jest definicja Mieczysława Łobockiego. Nawiązując do określenia grupy społecznej zaproponowanej przez M. I C. Sherifów, przyjmuje on, że: „klasa szkolna jest zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących zachowanie w istotnych dla klasy sprawach”.1
Klasa jest częścią struktury organizacyjnej szkoły, posiada względnie stałą liczbę uczniów, określone przepisy i zasady funkcjonowania oraz zespół nauczycieli. Jest grupą zadaniową, której celem jest przyswajanie treści nauczania. Jest również, a może przede wszystkim środowiskiem wychowawczym. Dokonuje się w niej kształtowanie postaw, przekazywanie wzorów zachowań i norm moralnych. Jest więc ona ważnym czynnikiem w procesie socjalizacji młodego człowieka.
Struktura grupowa klasy szkolnej.
Początkowo, z chwilą rozpoczęcia roku szkolnego grupa uczniów w klasie stanowi luźną gromadkę dzieci nie pozostających ze sobą w ścisłych relacjach, zbiorowisko obcych sobie jednostek. Dzieje się tak dlatego, że dobór dzieci włączonych do klasy w zwykłych szkołach masowych jest przypadkowy i niedobrowolny, a jedynym kryterium jest wiek i miejsce zamieszkania.
Powoli jednak ten formalny zbiór, tworzony ze względu na cel i treść działania przekształca się w grupę nieformalną zaczynającą żyć swoim własnym życiem. Wspólne przebywanie w tym samym miejscu, udział we wspólnych zajęciach powoduje, że uczniowie poznają się coraz lepiej. Nawiązują się między nimi stosunki koleżeńskie i przyjacielskie, a także różnego rodzaju kłótnie i intrygi. Zaczynają tworzyć się mniejsze grupy koleżeńskie, w których porozumiewanie się jest znacznie ułatwione.
Układ miejsc, jakie zajmują poszczególni członkowie grupy względem siebie, nazywamy strukturą grupy. Miejsce jednostki w tej strukturze określamy jako pozycję jednostki.2
Ten wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami w klasie może powstawać ze względu na różne kryteria. Stosując je można wyróżnić rodzaje struktur grupowych. Przede wszystkim istniejąca w klasie szkolnej struktura może mieć charakter formalny tworzony przez nauczycieli i dyrektora ze względu na spełnianie przez uczniów wymagań szkoły. Odzwierciedla on obowiązujące w klasie przepisy prawne, regulaminowe i zwyczajowe szkoły.
Obok struktury formalnej istnieją w każdej klasie struktury nieformalne, tworzone spontanicznie według kryterium sympatii i antypatii.
Ta dwojaka struktura grupy klasowej stawia każde dziecko przed koniecznością przystosowania się do pozostających niekiedy w pewnej sprzeczności wymagań, jakie ona narzuca. Od umiejętności funkcjonowania w takich warunkach będzie zależało w jakim stopniu dany uczeń zdoła zaspokoić swoje potrzeby, takie jak: potrzeba bezpieczeństwa, uznania, przynależności, akceptacji i innych. Uwarunkowane jest jednak również uczuciami towarzyszącymi zachodzącym w klasie kontaktom. Czyli tym, czy mają one charakter pozytywny, czy negatywny. Wartość tych relacji ma także istotne znaczenie dla kształtowania się pozycji ucznia w klasie. Zarówno obiektywnej-będącej efektem wydanej oceny przez innych, jak i subiektywnej - tworzonej przez samo dziecko.3
Jak wspomniałam wyżej, w klasie szkolnej istnieje co najmniej kilka struktur nieformalnych i każdy jej uczestnik zajmuje jedną lub więcej pozycji w każdej z nich. Owych struktur jest z zasadzie tyle, ile istnieje możliwych kryteriów, na podstawie których można przyporządkować jej członkom określone pozycje. Takim kryterium mogą być np.: postępy uczniów w nauce, popularność jaką cieszą się wśród innych, przyjaźń czy wyniki sportowe.
Żadna z powstających w klasie struktur społecznych nie jest stała. Podlegają one nieustannym zmianom, które są spowodowane takimi czynnikami jak: podział zadań i funkcji wykonywanych w klasie, różne formy pracy grupowej uczniów, przejawiane przez nich motywy i zdolności oraz warunki lokalowe i środowiskowe.4 Każdy z tych czynników, przez fakt różnicowania pozycji między uczniami, wpływa na ożywienie interakcji między nimi, co warunkuje w sposób zasadniczy powstawanie struktur grupowych.
Stosunki interpersonalne w klasie szkolnej - uczeń wśród kolegów i koleżanek.
Każda struktura klasy szkolnej, traktowana jako układ określonych pozycji, jakie zajmują w niej poszczególni uczniowie, jest jednocześnie wyrazem panujących wśród nich stosunków interpersonalnych. Przebywając w klasie szkolnej uczniowie znajdują się w stanie ciągłego oddziaływania na innych i jednocześnie podlegają takim oddziaływaniom ze strony klasy. Wzajemne wywieranie na siebie wpływu zachodzi podczas nawiązywania kontaktów bezpośrednich, w procesie wykonywania przydzielonych zadań, a także w trakcie trwania sporów itp.
Stosunki interpersonalne mogą przybierać różną formę. Na przykład podczas pracy grupowej na lekcjach kształtują się stosunki rzeczowe, związane z procesem uczenia się. Natomiast na podłożu więzi osobistych, emocjonalnych kontaktów powstają stosunki osobowe, koleżeńskie i przyjacielskie.
Obok nich mogą występować jeszcze stosunki międzygrupowe, które mogą polegać na współpracy lub współzawodnictwie.
Na szczególną uwagę zasługują stosunki pomiędzy jednostką a grupą. Mogą mieć one charakter pozytywny lub negatywny. Uczeń pozytywnie ustosunkowany do klasy solidaryzuje się z kolegami, przestrzega norm grupowych, co zapewnia mu wzajemność, czyli pozytywny stosunek klasy do niego. Bywa jednak i tak, że uczeń jest nastawiony negatywnie do grupy, w której przebywa, nie nawiązuje bliskich kontaktów z kolegami, nie współdziała, nie angażuje się. Takie zachowanie powoduje, że jest wyłączony z życia klasy i znajduje się na jej uboczu.5
Ze względu na powiązanie poszczególnych uczniów z resztą klasy Dorota Ekiert-Grabowska wyróżnia kilka zasadniczych kategorii członków grupy.6.
Dzieci akceptowane, w stosunku do których występują silne postawy pozytywne. Są to osoby, które cieszą się uznaniem członków grupy, znajdują się najczęściej w centrum życia klasy. Są atrakcyjnymi partnerami wielu różnorodnych interakcji zachodzących w szkole i poza nią. Ich sytuacja psychologiczna jest najkorzystniejsza.
Inną kategorię stanowią dzieci przeciętnie akceptowane. Nie zajmują one ważnych miejsc w strukturze grupy, ale są raczej lubiane.
Kolejną kategoria to dzieci o statusie niezrównoważonym. Przez część klasy są lubiane i akceptowane, natomiast wśród drugiej części wzbudzają emocje negatywne.
Jeszcze inną kategorię stanowią dzieci funkcjonujące na marginesie życia klasy, nie podejmujące działań na jej rzecz, bierne społecznie. Ich sytuacja została określona jako izolowanie. Mogą występować dwie jego odmiany: samoizolacja i sytuacja izolowania jednostki przez grupę. Dzieci znajdujące się w takiej sytuacji nie liczą się w grupie. Nie są ani lubiane ani nielubiane.
Natomiast dzieci odrzucane - ostatnia wymieniana kategoria, są przedmiotem jawnej, zdecydowanej niechęci pozostałych członków grupy. Są nielubiane i nieuznawane. Koledzy unikają kontaktów z nimi. Zwykle znajdują się w konflikcie z grupą, ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm. Ich sytuacja psychologiczna jest niewątpliwie najbardziej niekorzystna.
Dwie ostatnie kategorie zostały objęte wspólną nazwą - dzieci nieakceptowanych.
Stosunki interpersonalne z kolegami i koleżankami w klasie są niezwykle ważne dla każdego dziecka, mają bowiem wpływ na rozwój osobowości.
Dzieciom tak samo jak ludziom dorosłym przyjemnie jest, gdy posiadają sympatię otoczenia, gdy są lubiane i oceniane pozytywnie. Nie każdy jednak umie tę sympatię zdobywać, a jest też wiele osób, które zachowują się tak, jakby chciały specjalnie odstręczy od siebie otoczenie. Dla dziecka samotność w grupie jest jedną z najbardziej przykrych sytuacji, w jakich może się znaleźć, a także jedną z najbardziej groźnych dla przyszłego rozwoju jego stosunku do świata i innych.
Przypisy:
1.M. Łobocki: Wychowanie w klasie szkolnej. WSiP, Warszawa 1974 s.15.
2.Zob. D. Ekiert-Grabowska: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej. WSiP, Warszawa 1982 s.9.
3.Integracja dzieci niepełnosprawnych w przedszkolu i szkole-raport z badań. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, PAN, Warszawa 1994 s.173.
4.M. Łobocki: op. cit s. 64.
5.Z. Zaborowski: Stosunki społeczne w klasie szkolnej. PWN, Warszawa 1964 s. 22-24.
6.D. Ekiert-Grabowska: op. cit. s. 28-30.