KLASA SZKOLNA
Klasa szkolna jest nieodłączną częścią szkoły jako intencjonalnego środowiska wychowawczego. Stanowi ona nie tyle sumę czy zbiór wyizolowanych uczniów, podatnych głównie na wpływ uczących ich nauczycieli, ale przede wszystkim grupę społeczną.
Z taką grupą społeczną mamy do czynienia wówczas, „gdy dwie jednostki lub więcej pozostają ze sobą w bezpośredniej interakcji, gdy mają względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i mają względnie rozwiniętą strukturę” oraz nie są pozbawione pewnego przynajmniej stopnia spoistości (spójności). Znaczy to, że klasa szkolna pozostaje pod znaczącym wpływem dynamiki grupowej.
Przez dynamikę grupową klasy rozumie się układ działających w niej sił, którymi są różne zjawiska i procesy grupowe. Należą do nich m.in. istniejąca w klasie struktura, czyli zajmowana przez uczniów pozycja względem siebie, wspólnie uznawane normy, spoistość i przywództwo. Zjawiska i procesy te powstają w wyniku interakcji (wzajemnych oddziaływań) między poszczególnymi uczniami, a także między nimi i różnymi podgrupami klasy szkolnej.
Tak rozumiana dynamika grupowa wskazuje na dynamiczny charakter wspomnianych sił, tj. na stale dokonujące się zmiany i przeobrażenia w klasie szkolnej jako grupie społecznej.
Dokonany opis różnych zjawisk i procesów grupowych klasy szkolnej w szczególności nawiązuje do wyników badań psychologii społecznej nad tzw. małą grupą (grupą, w której jest niemożliwa bezpośrednia interakcja wszystkich jej uczestników). Taką grupą jest zwykle klasa szkolna. Stanowi ona bowiem zespół złożony z uczniów wzajemnie na siebie oddziałujących, zajmujących różne w niej pozycje, mających wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie itp. Charakteryzuje się dynamicznym układem zjawisk i procesów grupowych.
Początkowo tworzy jedynie formalnie zorganizowaną grupę społeczną, obejmującą uczniów reprezentujących podobny poziom umysłowy i stopień rozwoju fizycznego, tj. bez obecności nieformalnego nurtu życia wewnętrznego klasy. Ten jest zazwyczaj efektem wzajemnych i spontanicznych oddziaływań na siebie uczniów. Wyłania się z chwilą nawiązywania przez nich pierwszych ze sobą kontaktów interpersonalnych. Z czasem znacznie się pogłębia i zaczyna wywierać na nich większy wpływ niż sprawowana nad nimi formalna kontrola z zewnątrz, np. w formie zaleceń czy pouczeń nauczycieli.
STRUKTURA KLASY SZKOLNEJ
W każdej klasie poszczególni uczniowie zajmują różne pozycje. Zajmują je w zależności od pełnionych w niej funkcji, stopnia okazywanej im sympatii lub antypatii przez innych uczniów, osiąganych dobrych lub złych wyników w nauce, posiadanych uzdolnień lub ich braku albo też odznaczania się siłą czy słabością fizyczną. Zajmowane przez uczniów pozycje pozostają ze sobą w określonych relacjach (stosunkach). Układ tych pozycji w klasie tworzy jej strukturę.
Każda struktura, typowa dla klasy szkolnej jako grupy społecznej, ma z reguły charakter hierarchiczny (tzn., że w obrębie określonej struktury klasy można mówić o wysokich i niskich pozycjach zajmowanych przez uczniów).
W klasie szkolnej istnieje co najmniej kilka struktur, wyodrębnionych ze względu na różne kryteria umożliwiające przyporządkowanie poszczególnym uczniom określonych pozycji. Mówi się zwłaszcza o trzech strukturach klasy: strukturze władzy, strukturze socjometrycznej i strukturze komunikowania się.
Struktura władzy- utworzona m.in. ze względu na pełnione przez uczniów funkcje w klasie.
Struktura socjometryczna- powstaje w zależności od odczuwanej sympatii i uznania, a także popularności i żywionych uczuć niechęci i wrogości wśród uczniów danej klasy.
Struktura komunikowania się- stanowi układ pozycji uczniów ze względu na ilość otrzymywanych i przekazywanych przez nich informacji.
Znana jest również struktura formalna i nieformalna klasy szkolnej. Pierwsza z nich odzwierciedla obowiązujące w klasie przepisy i rozporządzenia władz szkolnych, łącznie z zaleceniami regulaminowymi i zwyczajowymi szkoły. Natomiast struktura nieformalna klasy powstaje żywiołowo- niezależnie od formalnych przepisów czy norm życia szkolnego. Jest rezultatem spontanicznych wzajemnych oddziaływań uczniów, a szczególnie niekontrolowanego ich porozumiewania się ze sobą oraz przejawiania się różnych upodobań, potrzeb, zainteresowań i uzdolnień.
ROLE PEŁNIONE W KLASIE SZKOLNEJ
Klasa jest zbiorem wzajemnie od siebie zależnych jednostek. Na dynamikę ich stosunków wpływają role ustalone w toku ciągłych interakcji. Kiedy następuje jakaś zmiana w oczekiwanym zachowaniu któregoś członka grupy, następuje dynamiczny łańcuch reakcji na tę zmianę i w rezultacie sieć wzajemnych reakcji też ulega pewnej zmianie. Często występuje zjawisko „samo- potwierdzających” się oczekiwań. Grupa przewiduje jakieś zachowania swego członka i on w ten sposób się zachowuje - „gra swoją rolę”. Wiele jest takich ról w klasie np. rola „wesołka”, od którego oczekuje się ciągłych wygłupów, i on te oczekiwania spełnia, rola „walczącego o prawa uczniów”, do którego zadań należy sprzeciwianie się, ilekroć nauczyciel dokonuje „zamachu” na ich wolność, rola „pomysłodawcy”, rola „łagodzącego” spory itd.
J. Janowski dokonał następujących klasyfikacji ról społecznych pełnionych przez uczniów:
role związane z zadaniem grupy (role rzeczowe): inicjator, poszukiwacz informacji, poszukiwacz opinii, osobnik udzielający informacji, osobnik udzielający opinii, „realizator”, koordynator, „osobnik określający”, agitator, sprawozdawca, osobnik wykonujący drobne zadania techniczne;
role związane z życiem grupy (role integratywne): osobnik określający, zachęcający innych, osobnik rozładowujący napięcie, osobnik doprowadzający do kompromisów między różnymi poglądami, osobnik ułatwiający innym aktywny udział w grupie, osobnik wyrażający (podsuwający w grupie) zasady, normy, ideały, osobnik obserwujący i komentujący wydarzenia w grupie;
role anty-grupowe: agresor, osobnik negatywistycznie blokujący uchwały, prace, postanowienia, osobnik starający się zwrócić myśli i działania grupy w swoim kierunku, osobnik, który używa grupy jako audytorium do wyrażania własnych (nie związanych z sytuacją) poglądów, ideologii, „kawalarz” komentujący nonszalancko lub cynicznie wszystkie wydarzenia w grupie, osobnik, który usiłuje dowolnie dominować nad wszystkimi, osobnik podlizujący się innym, osobnik zajmujący się tylko własnymi, specyficznymi zainteresowaniami.
Na uwagę zasługują takie role jak: najlepszy uczeń, czynny, najinteligentniejszy, miss klasy, robiący najwięcej na rzecz klasy, przystojny, ulubieniec nauczyciela.
H. Muszyński wyodrębnia takie role społeczne funkcjonujące na terenie klasy:
*poszukiwacz wiedzy - to uczeń podejmujący czynności związane z samodzielnym zdobywaniem wiedzy lub znajdowaniem rozwiązań praktycznych;
*odkrywca wiedzy - rola odkrywcy wiedzy polega na samodzielnym poznawaniu rzeczywistości, odkrywaniu czegoś i dochodzeniu do własnych wniosków;
*użytkownik wiedzy - to uczeń, który po opanowaniu jej w wymaganym stopniu, dzieli się nabytymi wiadomościami i umiejętnościami z członkami swojego zespołu lub innych zespołów;
*rola „specjalisty” i „fachowca”- uczeń, który posiada określone praktyczne umiejętności, zostaje wdrożony przez szkołę do roli fachowca. Uczeń zainteresowany całokształtem przedmiotu nauczania i wykazujący uzdolnienia w danym kierunku zostaje wdrożony do roli specjalisty;
*rola samouka- polega na samodzielnym podejmowaniu w stosunku do siebie samego tych czynności, które w nauczaniu spełniane są przez nauczyciela.
J. Gawlina na podstawie badań wyodrębnił następujące role społeczne pełnione w klasie szkolnej:
Role nastawione na kierowanie i egzekwowanie (przywódca, przewodniczący).
Role nastawione na wykonywanie obowiązków (wykonawca, podwładny, specjalista).
Role nastawione na rozrywkę i zabawę (uczestnik gry lub zabawy, partner w zabawie, wodzirej).
Role nastawione na koleżeństwo (kolega, przyjaciel, opiekun).
Role karne związane z degradacją społeczną (oferma, lizus, obibok, egoista, maminsynek itp.).
NORMY KLASY SZKOLNEJ
W klasie obowiązują określone normy grupowe. Są to normy „wypracowane” przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny układ odniesienia, regulujący ich zachowanie w różnych sytuacjach. Są one raczej rzadko zwerbalizowane i wyraźnie uświadomione, a tym bardziej na ogół nie spisane. Są poniekąd wzorcowym uogólnieniem dotyczącym przewidywań postępowania lub wyobrażenia, jak należy zachować się w klasie, aby uzyskać uznanie i jak należy postępować by uniknąć dezaprobaty.
Cechy norm grupowych:
Siła (presja) oddziaływań nauczyciela na zachowanie uczniów,
Zróżnicowany charakter ich przestrzegania przez uczniów (nie zawsze obowiązują one wszystkich uczniów w jednakowym stopniu),
Stanowią ważny „układ odniesienia” w ocenie różnych zachowań i zdarzeń,
Nie wymagają akceptacji przez wszystkich uczniów.
STOSUNKI SPOŁECZNE I ICH FUNKCJE
Stosunki społeczne- mniej lub bardziej jednolite postawy do różnych osób.
Funkcje stosunków społecznych:
• Funkcja psychologiczna - stosunki oparte na życzliwości, wzajemnym zaufaniu zaspokajające potrzebę prawdziwej samooceny, afiliacji, uznania i bezpieczeństwa.
• Funkcja wychowawcza - stosunki ułatwiające oddziaływania na osobowość ucznia, jego rozwój intelektualny i moralno- społeczny, co w efekcie prowadzi do akceptacji przez innych członków grupy, lepszej motywacji do nauki, utrwalaniu nawyków i postaw na drodze uwarunkowania przez stosowanie systemu nagród i kar jak i przez naśladownictwo.
• Funkcja społeczna - stosunki oparte na poprawnym komunikowaniu się z innymi członkami grupy, utrwalające normy współżycia i współpracy, podnoszące integrację grupy.
Przeprowadzone przez psychologów badania dowodzą, że w grupie gdzie wszyscy współpracują pojawia się więcej aktów życzliwości i zadowolenia, sytuacji prawidłowego rozpoznania uczuć innych ludzi oraz większe poczucie bezpieczeństwa.
Natomiast w grupie współzawodniczącej pojawiła się większa agresywność, tendencja do samoobrony oraz obawa przed niepowodzeniem.
Należy pamiętać że to klasa tworzy normy grupowe, które obowiązują jej członków. Proces ten dokonuje się stopniowo, klasa powoli zdobywa dojrzałość społeczną, podnosi się poziom życia społecznego. Czynnikami sprzyjającymi lub hamującymi procesy przeobrażania się struktury społecznej (klasy) są przepisy szkolone, nauczyciele, spontaniczne życie klasy.
Efektywność wychowania zależy w znacznym stopniu od tego, jak nauczyciel - wychowawca wykorzystuje zjawiska i procesy psychospołeczne składające się na dynamikę klasy szkolnej.
Z obserwacji wynika, że wykorzystanie walorów wychowawczych tkwiących w klasie szkolnej jest nadal w naszym szkolnictwie niezadowalające.
Mimo wielu cennych publikacji wciąż zbyt mała jest wśród nauczycieli znajomość metod i technik diagnozowania zjawisk grupowych w klasie.
Powoduje to, że oddziaływanie wychowawcze nauczyciela na kształt tych zjawisk jest często intuicyjne i ograniczone, nie powodujące w klasie korzystnych przeobrażeń.